Λαζαρίνες χορεύουν επί Εμφυλίου Πολέμου τον παραδοσιακό χορό τους, φρουρούμενες από τους χωροφύλακες του τοπικού Σταθμού, για να αποσοβηθεί απαγωγή τους από τους αντάρτες του ΔΣΕ. Μόνον δύο όμως φέρουν το εορταστικό στεφάνι.
Το ανοιξιάτικο έθιμο των Λαζαρίνων, δρώμενο προς επιλογήν νυφών στις μεσαιωνικές κοινότητες της Βαλκανικής Χερσονήσου, έφθασε από την Αρχαιότητα μέσα από τις πολιτισμικές συμπληγάδες των αιώνων μέχρι τις μέρες μας. Η απομείωσή του αποφεύχθηκε, όταν πριν από μερικές δεκαετίες έσκυψαν προς μελέτην και υποστήριξήν του καταγραφείς ή αιρετοί εκπρόσωποι της πολιτείας. Πώς πορεύτηκε τόσο μακριά; Ποιο το μέλλον του;
1. Η ανακοίνωση θα γίνει στην αθηναϊκή νόρμα κι όχι στο τοπικό ιδίωμα, καθώς διάχυτος είναι ο δισταγμός να μιλάμε δημοσίως τη γλώσσα των παππούδων μας. Ευχαριστώ τα παιδιά του Συλλόγου που με επέλεξαν ως ομιλητή. Είναι η δεύτερη φορά που τιμώμαι μ΄ αυτόν τον τρόπο, η προηγούμενη είχε επισυμβεί επί δημαρχίας του παριστάμενου σήμερα εδώ ως ακροατή Γιώργου Τζέλλου.
Θα ασχοληθούμε με το έθιμο των Λαζαρίνων, δηλαδή κοριτσιών, που τέτοιες μέρες κάθε χρόνο χόρευαν στολισμένες στις ανοιχτωσιές του χωριού. Ήταν μια αναγκαιότητα εξ αμνημονεύτων χρόνων, η οποία, όταν ήρθε στα σπίτια το ηλεκτρικό ρεύμα, άρχισε να θεωρείται απευκταία. Πριν όμως προλάβει να χαθεί, υποστηρίχτηκε υλικά και ηθικά από μελετητές κι εκπροσώπους της πολιτείας ή συσσωματώσεων. Κυρίαρχο ρόλο έπαιξε η παρουσία της τηλεόρασης και των ΜΜΕ. Τώρα όμως που οι δημόσιο πόροι ελαττώνονται προς την επαρχία, έχει γίνει αναγκαιότητα όπως παλιά. Αναγκαιότητα μιας ιδιαίτερης πολιτισμικής ταυτότητας στο χάος της παγκοσμιοποίησης.
2.Η ασπρόμαυρη εικόνα των Λαζαρίνων δημοσιεύεται για πρώτη φορά και είναι η παλαιότερη διαθέσιμη. Ανήκε στον, παριστάμενο με την κλούτσα αριστερά, διοικητή του Σταθμού Χωροφυλακής Αιανής μέχρι να την προσφέρει στον γράφοντα. Ελήφθη κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου, πιθανόν το 1947, όπως φαίνεται από τον στρατιωτικό ρουχισμό των οργάνων της τάξεως. Τα κορίτσια χορεύουν στα Πιλικάθκα τ΄ Αλώνια μάλλον, με πίσω τους την Μαύρη Ράχη, τη Σιάπκα και τα Πιέρια. Οι χωροφύλακες φυλούν τα κορίτσια από ενδεχόμενη επιδρομή του ΔΣΕ. Δεν είχαν ρωτηθεί, αν όντως ήθελαν να παραμείνουν υποτακτικές στη δούλεψη των μελλόντων αντρών τους ή να φύγουν στο βουνό όπου θα φορούσαν παντελόνια, θα βαστούσαν όπλα και θα είχαν εξουσία ζωής και θανάτου επάνω στους «αντιδραστικούς», όπως άφηναν να εννοηθεί οι αγκιτάτορες των ανταρτών. Πάντως τολμούσαν να συνεχίσουν το έθιμο σε καθόλου εύκολους καιρούς. Ο έρωτας υπερίσχυε του πολέμου. Ήταν μια αναγκαιότητα.
3. Με την άφιξη του ηλεκτρικού ρεύματος, στις αρχές δεκαετίας του 1970, πλήθυναν τα δρομολόγια των λεωφορείων, μπήκε η τηλεόραση στα σπίτια και οι επαφές με την πόλη της Κοζάνης άρχισαν τακτικές. Το έθιμο αντιμετώπιζε μιαν ήττα. Όμως οι δημόσιοι πόροι που δίνονταν αφειδώς για φολκλορικές παραστάσεις κι ανταλλαγές χορευτών κι ασμάτων διατήρησαν τις Λαζαρίνες, ενισχυμένες τώρα από μεγαλύτερες στην ηλικία γυναίκες, που ήθελαν να «φαντάξουν» όπως έκριναν συντηρητικές κριτικές. Από την αναγκαιότητα είχε περάσει στην αναβίωση με τις «παράλληλες» εκδηλώσεις, δηλαδή μουσικές από ηλεκτρικά όργανα, άσματα και επισκέπτες –χορευτές άλλων τόπων. Με αποτέλεσμα ενίοτε οι Λαζαρίνες να χορεύουν θρακιώτικα ή άλλους, απαιτητικούς για τις βαριές στολές τους, χορούς.
4. Η αναβίωση του εθίμου είχε όμως και την θετική της πλευρά. Περισσότερα κορίτσια έραβαν στολές και μάθαιναν τα παλιακά τραγούδια, όλο και πιο μικρές ηλικίες. Ειδικά τα νήπια και μετανήπια χαίρονταν πολύ να φορούν την παραδοσιακή στολή, με τα φλουριά στο στήθος, με τα κίτρινα μαντίλια. Και οι γονείς τους να τα καμαρώνουν. Έτσι, η διοικητική ελίτ της Δύσης σε αγαστή συνεργασία με τα ενδοχώρια φερέφωνά της εις μάτην στύβει κάθε δημόσια επιχορήγηση για την τέλεση δρώμενων στην ύπαιθρο προσπαθώντας να δημιουργήσει δικές της παγκόσμιες γιορτές. Οι Λαζαρίνες έγιναν σήμερα μια αναγκαιότητα, όπως παλιά.
5. Πηγές για το δρώμενο βρίσκει κανείς άφθονες, όταν μάλιστα είναι σαρξ εξ σαρκός του τόπου, όπως ο γράφων. Αυτόπτης μάρτυρας από βρέφος και παρατηρητής των εθίμων για δεκαετίες. Ωστόσο το σχετικό βιβλίο του αναπληρωτή επιθεωρητή Δημοτικών Σχολείων Κωνσταντίνου Σιαμπανόπουλου είναι δυσκολότατο να ξεπεραστεί ακόμα κι από τον πιο επίμονο ερευνητή. Όχι μόνον γιατί γράφτηκε επιμελώς, αλλά διότι στηρίχτηκε σε πληροφορίες ηλικιωμένων που έχουν αποδημήσει. Αυτοί γνώρισαν ένα σχεδόν απαράλλακτο το έθιμο, χωρίς καταιγιστικές εισαγόμενες προσκτήσεις.
Υπάρχουν κι άλλα δημοσιεύματα, λ.χ. στην εφημερίδα «Αιανή», που εξέδιδε πριν από 40 χρόνια ο ίδιος Σύλλογος. Και πέρυσι είχε υλοποιηθεί σχετική ημερίδα στο Αρχαιολογικό Μουσείο του χωριού με καλεσμένους από την Ακαδημία Αθηνών και τις Παιδαγωγικές Σχολές, ωστόσο δεν ήταν διαθέσιμα στο γράφοντα τα πρακτικά της. Αν δημοσιεύτηκαν. Όσα υπάρχουν περί αυτής στο Διαδίκτυο είναι γνωστά και γενικολογούν.
6. Εννοείται πως το έθιμο δεν εκτυλίσσεται αποκλειστικά στο χωριό μας και ούτε μπορεί ποτέ να αποδειχθεί ο ακριβής τόπος όπου γεννήθηκε. Διασώζεται σήμερα στη Θεσσαλία, τη Μακεδονία και την Θράκη, αλλά και στη Σερβία και την Βουλγαρία με συνεκτικούς του κρίκους την χωρική εγγύτητα, τα ένστικτα, τον τρόπο ζωής και την Ορθοδοξία. Αν την επόμενη χρονιά ο Σύλλογος επεκτείνει την εκδήλωση αυτή, θα ήταν πρόσφορο να καλεστούν ερευνητές και από τις ειρημένες χώρες, να μιλήσουν για τον Λάζαρ(η) και τα δρώμενά του, αρκετά όμοια με τα δικά μας.
7. Ο χορός των κοριτσιών κατάγεται από την Αρχαιότητα. Αν όμως σε ανάγλυφά της βλέπουμε γυμνά σώματα χορευτριών, πρόκειται για επιλογή του καλλιτέχνη. Η πραγματικότητα ήταν διαφορετική. Πραγματικότητα που συμβαδίζει με το κλίμα της περιοχής μας, αρκετά ψυχρό κάποτε τον Απρίλιο, με τα χιόνια να στεφανώνουν τις κορυφές των βουνών περίγυρα. Και οι αρχαίοι χρόνοι στην ύπαιθρο έμοιαζαν πολύ στα μέσα της προηγούμενης χιλιετίας με τους σημερινούς. Γνώμη του γράφοντος είναι πως η σύνδεση με την Αρχαιότητα είναι καταφανής στο «λάπατου», το φυτό που ακόμη τοποθετούν οι Λαζαρίνες μέσα στην γάστρα, για να το υπερπηδήσουν. Εδώ έχουμε διπλή διάσωση της λέξης: ως ίδια εκφορά, δηλαδή λάπατο, κι ως προς τη δεύτερη ερμηνεία της, η οποία λησμονήθηκε, του «ορύγματος». Το οποίο πρέπει να υπερπηδήσουν τα κορίτσια.
8. Η καταγωγή των δρώμενων πηγάζει από την Αρχαιότητα, αφού η κοινή αγροτική ζωή δεν άφηνε περιθώρια για συναντήσεις αγοριών και κοριτσιών διαφορετικών συγγενειών. Ο χορός παρείχε την ευκαιρία να παρατηρήσουν γονείς, νεαροί και προξενητάδες τις έφηβες για αρκετή ώρα μπροστά τους. Αργότερα, όταν εκχριστιανίστηκε ο τόπος, μάλλον κατά τον 6ο -8ο αιώνα μ.Χ., προστέθηκε η ανάσταση του Λαζάρου και η επίσκεψη στον ναό της Παναγίας. Όμως στις αρχές του 20ού αιώνα υπήρχαν δύο ενορίες στο χωριό, οπότε οι Λαζαρίνες θα επισκέπτονταν δυο διαφορετικούς ναούς. Και παλαιότερα ίσως περισσότερους, αφού οι ενορίες θα ήταν πιο πολλές.
9. Η διατήρηση του εθίμου ως τα τέλη του 20ύ αιώνα στην περιοχή μας, την οποία οι Οθωμανοί ονόμασαν, ίσως και μετονόμασαν, Τσιαρτσιαμπά, ενώ επί παλαιοτέρων εποχών μαρτυρείται ως Ελίμεια, οφείλεται σε γεωγραφικούς επί το πλείστον λόγους. Ο ποταμός Αλιάκμονας μάς χώριζε από τις πολιτισμικές επιρροές του νότου κι από τις θαλάσσιες αντίστοιχες, ενώ στην ανατολή και τη δύση ορθώνονταν οροσειρές. Στο δε Βορρά κατοικούσαν Οθωμανοί, εκδιώκοντας τους πρώην κατοίκους. Ζούσαν οι πρόγονοί μας μέσα σε έναν αυστηρό θύλακα, μια γεωγραφική απομόνωση.
Με τους Βλάχους, επί το πλείστον, κοσμοπολίτες εμπόρους της πόλης Κοζάνης δεν είχε επαφή η Αιανή, ώστε να απομειωθεί νωρίτερα το έθιμο των Λαζαρίνων. Αν εξαιρεθεί το γεγονός πως η Κοζάνη αναγνωρίστηκε ως πόλη στα μέσα του 18ου αιώνα, σχετικά αργά δηλαδή. Νωρίτερα ήταν αδύνατον η πολυπληθής Κάλιανη, όπως ονομαζόταν παλιότερα η Αιανή, να σταθεί δουλικά μπροστά στους αγροτοποιμένες του οικισματίου που οι λιγοστοί κάτοικοί του το ονόμαζαν Κόζιαν(η), δηλαδή Γιδότοπο. Ή Εριφιώνα κατά μια λόγια οπτική.
10. Παρόλη όμως την απομόνωσή της η Αιανή δεν απέφυγε διαφόρων ειδών προσμίξεις, ειδικά πολιτισμικές, όπως μαρτυρεί το κύριο άσμα των Λαζαρίνων, το «Τσιντζιρό». Είναι εκπληκτικό ότι αρχίζει με τρεις αλλόφωνες λέξεις, αγνώστου ερμηνείας στα νέα παιδιά, τις «τσιντζιρό γαϊτάνι, μάικου…». Ελληνιστί «χρυσή κλωστή, μάνα». Τσιντζιρό σημαίνει χάλκινο στην τουρκική, γαϊτάνι ίσον κλωστή στην λατινική, μάλλον και στην βλαχική, και μάικου θα πει μάνα στη σλαβική. Ως «τσίνιτζιλού γαϊτάιανου» τραγουδιόταν στις Λαζαρίνες του σχετικά γειτονικού οικισμού Λιβαδερό. Ποιος δάνεισε άραγε τον στίχο σε ποιον; Η πεδιάδα στο βουνό ή το αντίθετο;
11. Για το προτιμητέο έδεσμα των Λαζαρίνων, δηλαδή τις πίτες διαφόρων ειδών έχουμε γράψει, οπότε ας μην σπαταλήσουμε τον χρόνο.
12. Φτάνουμε, λοιπόν, στο επιστέγασμα. Τι γίνεται από δω και πέρα; Θα υποκύψουμε στην παγκοσμιοποίηση εντάσσοντας το έθιμο των Λαζαρίνων στην «άυλη πολιτιστική κληρονομιά» της Ουνέσκο και των συνεργαζόμενων μ΄ αυτήν ΜΚΟ, όπως επιχειρείται τελευταίως; Τι έχουμε να κερδίσουμε, αν αφεθούμε στα ρυθμιστικά ηνία άλλων; Κι αρκετά παλαιότερα τον πολιτισμό του χωριού, για όποιον θυμάται, είχε αναλάβει μια αθηναϊκή ΜΚΟ, η οποία εξαφανίστηκε δίχως να αφήσει ίχνη και έργο. Ποιος πιστεύει πως αν ενταχθούμε στην παγκόσμια διακυβέρνηση, θα κερδίσουμε κάτι εκτός από χειραγώγηση και υποταγή;
Άποψη του γράφοντος είναι να σκύψουμε στα εθίματα μόνοι μας. Όσοι θέλουν να τα παρατηρήσουν, μελετήσουν, επιχορηγήσουν ελεύθεροι. Δεν θα τα διαφεντέψουν όμως.
Το ανωτέρω κείμενο γράφτηκε μετά την, από στήθους και κάπως διαφορετική, εκφώνηση του γράφοντος σε εκδήλωση που διοργάνωσε ο Πολιτιστικός Σύλλογος Αιανής «Η πρόοδος» στο Πνευματικό Κέντρο του χωριού την 8η Απρίλη 2017. Οι αριθμοί παραπέμπουν στην οπτική παρουσίασή της.
