26/03/2025 και το Αναξαγόρειο Γυμνάσιο Λαμψάκου υποδέχεται μαζί με τους εκπαιδευτικούς του δικτύου “Όλοι μαζί για το Ληλάντιο” την κα Αμαλία Καραπασχαλίδου, αρχαιολόγο – επίτιμη έφορος και τέως Προϊσταμένη της εφορίας αρχαιοτήτων Εύβοιας.
Η ομιλία της σχετικά με το Ληλάντιο:
Αναξαγόρειο Γυμνάσιο Νέας Λαμψάκου «Όλοι μαζί για το Ληλάντιο»
Το Ληλάντιο πεδίο: Τοποθετείται κοντά στη Χαλκίδα και καλείται κοινώς Βασιλικόν (χωρίον μετά φρουρίου) Γουναρόπουλος. Από αυτό ονομάστηκε το εύφορο πεδίο Ληλάντιον πεδίον.
Ο Κ.Α Γουναρόπουλος μας πληροφορεί ότι καποιοι γράφουν Ληλάντιον δηλ. με γιώτα, το αμφιπόθητον, παραγόντας το από το ΛΩ λιλαίωμαι, που σημαίνει θέλω.
Το Ληλάντιο πεδίο ήταν ευφορότατο και παρείχε τον καλής ποιότητας πηλόν, για την κατασκευή των αγγείων. Στον 13ο Ολυμπιότατο του Πινδάρου, αναφέρεται πως ο θεός Απόλλων ξεκινώντας από την Κρήτη, αναζήτησε τόπον κατάλληλον για την λατρεία. Σε αυτή την αναζήτησή του πέρασε από το Ληλάντιο πεδίο (όπου εντάσσεται και το Λευκαντί) και κατέληξε στους Δελφούς, τον ομφαλό της γης, όπου ο τόπος λατρείας του και το μαντείο του. Όπως γνωρίζουμε ο θεός Απόλλων ήταν θεός του φωτός, προστάτης της νεότητας ως προστατήριος, Αρχηγέτης των αποίκων μαζί με τη δίδυμη αδελφή του, την Αρτέμιδα αλλά και θεός της μουσικής και της μαντικής.
Ο γεωγράφος Στράβων αναφέρεται στη σεισμικότητα της Χαλκίδας αλλά και της Εύβοιας γενικότερα: διέβη δε και επί τινάς νήσους τα τες Κυκλάδους και την Εύβοιαν ώστε της Αρέθουσης (έστι δ’ εν Χαλκίδι κρήνη) τας πηγάς αποτυφλωθύναι, συχναίς δ’ ημέρας ύστερον αναβλύσαι κατ΄ άλλον στόμιον, μην παύεσθαι δε σειόμενην την νήσον κατά μέρη ή χάσμα γης ανοιχθέν εν τω Ληλάντω πεδίω πηλού διαπύρου ποταμόν εξήμεσε.
Με το ανωτέρω πεδίο πολύ χαρακτηριστικά περιγράφει ο Στράβων, δίδοντάς μας χρήσιμες πληροφορίες για τη σεισμικότητα της περιοχής. Ενδεχομένως αυτή η σεισμική δραστηριότητα συνετέλεσε ώστε το έδαφος του κάμπου του Λήλαντα να είναι εξόχως εύφορο προσελκύπν την τάξη των γεωργών. Το πηλώδες χώμα από την άλλη παρείχε ικανές ποσότητες για τα αγγεία και παντός είδους πήλινα σκεύη.
Το Ληλάντιο πεδίο μπορούμε να πούμε ότι ήταν δώρο του Λήλαντα, όπως και οι πλούσιες πεδιάδες των Ψαχνών το λεγόμενον Μεσσάπιον ή Μεσσαπία.
Θα λέγαμε τον Λήλαντα ζείδωρο ποταμό.
Οι μεγάλοι γαιοκτήμονες και Ιπποβότες ( εξού και η οδός Ιπποβοτών), που εξέτρεφαν ίππους, συμμετείχαν στη διακυβέρνηση, το πολίτευμα της Χαλκίδας, το αριστοκρατικό και τιμοκρατικό.
Η μητρόπολη Χαλκίδα συμμετείχε στους δύο οργανωμένους αποικισμούς Α΄ και Β΄ (9ος – 8ος π.χ αιώνας). Τα αίτια των αποικισμών πολιτικά- οικονομικά – κοινωνικά. Ένας άλλος λόγος που προστίθεται, είναι η αναζήτηση του κασσίτερου, οπότε έχουμε και τις διαδρομές σε αναζήτηση του κασσίτερου, γνωστές στη διεθνή βιβλιογραφία ως tin routes.
Αλλά γιατί ο κασσίτερος; Διότι αναμειγνυόμενος με άλλα μέταλλα μπορεί να παράγει ανθεκτικότερα μεταλλικά αντικείμενα. Τις αποικιστικές δραστηριότητες διέκοψαν οι γνωστοί Ληλάντιοι πόλεμοι, τον 7ο π.χ αιώνα (επαναλαμβανόμενες συρράξεις)
Παρά το γεγονός ότι το Ληλάντιο πεδίο δικαιωματικά ανήκε στους Χαλκιδείς, εξαιτίας της μικρής απόστασης του από την πόλη, οι Ερετριείς διεκδικούσαν αυτό για ευνόητους λόγους.
Με τη μία ή την άλλη πλευρά συμμετείχαν και άλλες πόλεις και νησιά. Νικήτρια αναδείχθηκε η Χαλκίδα, η των Ιπποβοτών. Στο Ληλάντιο εντάσσεται και η θέση Τούμπα στο Λευκαντί μαζί με την Ξηρόβρυση, τους δύο πολύ σημαντικούς λόφους με αρχαιολογικό ενδιαφέρον. Στην Τούμπα αποκαλύφθηκε το επιμήκες αψιδωτό πρωτογεωμετρικό κτίριο (1100- 1000 π.χ) το πεδίο εντάσσεται στον…….., κροκαλοπαγή βράχο και το οποίο αποτελούσε την έδρα του κυβερνήτη θα λέγαμε ή του ηγεμόνα της περιοχής. Ενδεχομένως να ανήκε στην τάξης των γαιοκτημόνων ή των Ιπποβοτών.
Το κτίριο αυτό περιέτρεχε εξωτερικά το λεγόμενο πτερόν δηλ. κίονες κατά μήκος εκατέρωθεν. Οι κίονες ήταν ξύλινοι, γεγονός που προέκυψε από την κονιορτοποίηση του υλικού κατασκευής τους, το οποίο βρέθηκε εντός των λάκκων έμπηξής τους. Στο δυτικό τμήμα του υπάρχουν αποθήκες.
Ο αρχιτεκτονικός του τύπος αποτελεί τον πρόδρομο του αρχαιοελληνικού ναού.
Κάτω από το δάπεδό του βρέθηκε διμερές χώρισμα σκαμμένο χώρισμα έχουμε 4 μικρόσωμα ιππάρια (ίσως από το νησί της Σκύρου) με τα χάμουρά τους τα οποία έσυραν το νεκρικό άρμα με τον υψηλό νεκρό, τον οποίο έκαυσαν – αποτέφρωσαν. Η πρακτική αυτή είχε τιμητικό χαρακτήρα εδώ.
Την τέφρα του άνδρα τοποθέτησαν εντός χάλκινου αγγείου εισηγμένου από την Ανατολή, μαζί με το νεκρικό ένδυμα και τα όπλα του. Κοντά στο τεφροδόχο αγγείο ετάφη η σύζυγος του ηγεμόνα. Το σώμα της εκόσμησαν με πολύτιμα αντικείμενα. Πιο συγκεκριμένα στο λαιμό της χρυσό περιδέραιο, σιδερένιες περόνες, στο ύψος του στήθους δύο χρυσοί δίσκοι, τους οποίους συνέδεε χρυσό ημισεληνωειδές περίρραμα χρυσές σπείρες για τα μαλλιά.
Της ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο του Bristol, o οποίος μελέτησε το γυναικείο σκελετό, διαπίστωσε πως η υψηλή νεκρή έπασχε από μεσογειακή αναιμία. Όταν εγκαταλείφθηκε το αψιδωτό κτίριο, καλύφθηκε από χωμάτινο τύμβο και στα ανατολικά ετάφησαν οι νεκροί του οικισμού. Ο λόφος της Τούμπας είναι κηρυγμένος Αρχαιολογικός χώρος όπως άλλωστε και ο λόφος της Ξερόπολης ή Ξηρόπολης, όπου μικρό λιμάνι.
Η πρώτη φάση της ανασκαφής στην Ξηρόπολη τοποθετείται χρονικά μεταξύ των ετών 1964 -1965 . Ήταν Ελληνοβρετανική συνεργασία. Από πλευράς ελληνικής ο νυν αείμνηστος Πέτρος Θέμελης και από Βρετανικής οι Saclceti και Pomphan ( αείμνηστος). Αποκαλύφθηκαν επάλληλα στρώματα κατά την ελλαδική εποχή και μετάξι .
Στα μετέπειτα χρόνια προηγήθηκαν απαλλοτριώσεις επί του προαναφερθέντος λόφου, συνεχίστηκαν οι έρευνες από τη φίλη και συνάδελφο Ειρήνη Στ. Λαιμού (μετά το 2000 και εντεύθεν) που είχαν ως αποτέλεσμα να έρθουν στο φως κτιριακά λείψανα της πρώιμης Αρχαιότητας ανάμεσά τους και αψιδωτά. Έτσι η περίοδος μεταξύ του 1100 και 750 π.χ που χαρακτηρίζονται ως «Σκοτεινοί χρόνοι» φωτίστηκαν από τα πολύ σημαντικά κινητά και μη ευρήματα.
Επανερχόμενη στο Λήλαντα θα ήθελα να αναφερθώ στο Δέλτα του που οι σύγχρονοι περίοικοι εξαφάνισαν. Το γεγονός είχε ως αποτέλεσμα να ξεχειλίσει το 2020 και να καταστρέψει το περιβάλλον αλλά και τις περιουσίες των κατοίκων.
Οι ειδικοί κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου και δηλώνουν πως δεν υπάρχει περιθώριο για Τρίτη καταστροφή.
Η πρώτη ήταν το 1940. Μήπως η δημιουργία φράγματος θα ήταν σωτήρια ή κάποιες κατεδαφίσεις όπως γράφτηκε;
Σε τρεις χαρακτηριστικές αεροφωτογραφίες του 1945 του 1972 και του 2014 αποτυπώθηκε η διαχρονική εξέλιξη του Ληλάντιου πεδίου και του Δέλτα του Λήλαντα.
Ακολούθως θα αναφερθώ συνοπτικά σε εργασία του Παπαγεωργόπουλου τέως υπουργού και δικηγόρου με τίτλο «Περί αρδεύσεως εν γένει του Ληλάντιου πεδίου» η οποία δημοσιεύθηκε της εταιρείας Ευβοϊκών Σπουδών βάση αντιτύπου που ευγενώς μου εδώρισε ο κος Παπαγεωργόπουλος το 41/ 2016 -2022, για το οποίο τον ευχαριστώ θερμά και από τη θέση αυτή. Στο μεταπτυχιακό μου έλαβε τον τίτλο «Τα αρδευτικά έθιμα του Ληλάντιου πεδίου»
Αρχικά ο συγγραφέας το δημοσίευσε στην τοπική εφημερίδα Πανευβοϊκόν Βήμα σε επτά συνέχεις από το φύλλο 1549/29-01-1970 έως το φύλο 1555/13-3-1970.
Μέσα από αυτό το άρθρο πληροφορηθήκαμε τον τρόπο ύδρευσης των αμπελοτόπων του Ληλάντιου πεδίου και αλιεύσαμε τοπωνύμια και τεχνικούς όρους.
Οι πρόγονοί μας είχαν βρει τον τρόπο ύδρευσης σε 15 χιλιόμετρα εσωτερικού δικτύου υδραυλάκων νερού. Για τη διαχείριση των υδάτων που εν γένει το Ληλάντιου πεδίου, ιδρύθηκε το ειδικό ταμείο Καλαποδίου βάσει του νόμου 191/1946.
Καλαπόδι διότι ο Τούρκος Καλαπόδας εμπνεύστηκε και δημιούργησε το εν λόγω έργο, αλλά σε μικρότερη κλίμακα του μετέπειτα έργου. Υπήρχαν τα περί των υδάτων έθιμα των Οθωμανών.
Ο νόμος ΠΟΖ που ψηφίσθηκε στις 26 Μαϊου του 1882 από την κυβέρνηση του Χαρίλαου Τρικούπη και εκυρώθη από τον βασιλέα Γεώργιο τον Α’ συνέβαλε στην κατασκευή του Καλαποδίου χάρις στην πρωτοβουλία του βουλευτή Χαλκίδας Ηρακλέους Γαζέπη.
Το προαναφερθέν ταμείο δια (λείπει πρόταση )
(εννοείται άφθονη ροή υδάτων ποταμού ή χειμάρου). Το χειμωνιάτικο θολό ύδωρ και το θερινό ύδωρ Καλαποδίου το ξάστερο και καθαρό. Δέση ονομαζόταν το σημείο όπου το ύδωρ του ποταμού παροχετευόταν στην υδραύλακα (για μύλο άρδευση δηλ η δέση του νερού )
Λείπει πρόταση
Όσοι πλήρωναν εισφορά κατά τουρκικό στρέμμα 5 δραχμές και ήταν οι νόμιμοι. Όσοι όμως δεν πλήρωναν ήταν οι άνομοι, οι οποίοι όπως ήταν φυσικό δεν είχαν το δικαίωμα ύδρευσης. Όταν όμως επιθυμούσαν να ποτίσουν τις γαίες τους πλήρωναν τα διπλάσια ανά τουρκικό στρέμμα δηλ. 10 δραχμές.
Υπήρχαν έξι κύριοι υδραύλακες που άρχιζαν από τον Λήλαντα ποταμό οι : Φυλλαριά, η Αφραταίισσα, η Δοκαίτισσα, Γκιζδάρα (από τον Γκίζδαρ Αγά που είχε κατοικία και κτήματα)προς τα κάτω και την ευθύνη είχαν οι υδρονομείς. Σε λατινόγλωσσο , Αφεντική Αρετσιώτισσα, Βασιλικαριά.
Ο ποτισμός γινόταν από πάνω προς τα κάτω και την ευθύνη είχαν οι υδρονομείς.
Σε λατινόγλωσσο κείμενο του 17ου αιώνα και σε αναφορά του στο Ληλάντιο πεδίο μνημονεύεται ο «ποτάμαρχος» ο οποίος είναι επιφορτισμένος με τη διανομή του νερού. Στην Αθήνα τον έλεγαν «ποταμάρχη».
Στο νησί της Σκύρου ο υδρονομεύς λεγόταν «σούμπασης» (από το τουρκικό σου που σημαίνει νερό και μπας που σημαίνει κεφάλι, τουρκιστί ο υπεύθυνος.)
Κατά την άρδευση με το θερινό ύδωρ μπορούσε να αντιστραφεί η σειρά και να αρχίζει από τη Βασιλικαριά δηλ. το γνωστό Βασιλικό. Πληροφοριακά αναφέρουμε πως κάθε κύρια αμπολή είχε παρακλάδια μικρότερα τα ονομαζόμενα τσατάλια (τσατάλ τουρικά σημαίνει πηρούνι)
Κλείνοντας αναφέρουμε ότι για μία πεντηκονταετία ήτοι μέχρι το 1967, υπεύθυνος για τη γενική διοίκηση και διαχείριση του Καλαποδίου ήταν ο Δημήτριος Αγγλέτος ή Κούτσουρος από τον Μύτικα, ο οποίος φρόντιζε να επιλύει τυχόν διαφορές που προέκυπταν μεταξύ των κτηματιών .
Πόσα άραγε γνωρίζουμε για την ιστορία του;