Οι προκλήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (Viral Social Media Challenges), είναι δραστηριότητες που εκτελούνται από ένα άτομο ή μια ομάδα και αναρτώνται σε ένα μέσο κοινωνικής δικτύωσης (ΜΚΔ) με σκοπό την επίτευξη ενός συγκεκριμένου στόχου (Hilton, 2017). Τα παιχνίδια έχουν σκοπό να μειώσουν το στρες και να ενισχύσουν τη γνωστική ανάπτυξη των παιδιών αλλά και των ενηλίκων (Mukhra et al., 2019). Διαφέρουν μεταξύ τους,  πολλά είναι διασκεδαστικά και έχουν φιλανθρωπικό χαρακτήρα. Τέτοιες προκλήσεις έχουν οφέλη, μεταξύ των οποίων είναι η σύνδεση με την κοινότητα (Gruzd & Haythornthwaite, 2013), η αύξηση του κοινωνικού κεφαλαίου (Chen & Li, 2017) και η καταπολέμηση της μοναξιάς (Pittman & Reach, 2016).

Όμως παρουσιάζονται και επικίνδυνες προκλήσεις, για παράδειγμα η υπερβολική κατάποση ουσιών (όπως αλάτι, μοσχοκάρυδο, κανέλα, και χρωστικές τροφίμων) που οδηγούν τους/τις συμμετέχοντες/ουσες σε νοσηλεία και παράλληλα διαδίδουν επικίνδυνες συμπεριφορές για τη σωματική και ψυχική υγεία των χρηστών/στριών (Khasawneh et al., 2019a,b. Khasawneh et al., 2021a).

Η ερμηνεία του φαινομένου ξεκινά από την αναζήτηση των κινήτρων συμμετοχής των ατόμων σε αυτές τις προκλήσεις. Η Θεωρία (Uses and Gratifications Theory – U&G) (Katz et al., 1973), παρότι αρκετά παλαιά, έχει αξιοποιηθεί ως πλαίσιο μελέτης των κινήτρων σχετικά με τη χρήση των ΜΚΔ και τη συμμετοχή σε προκλήσεις (Alhabash & Ma, 2017). Ο Shao (2009) επεκτείνοντας τη Θεωρία U&G προσδιόρισε τρεις κατηγορίες χρήσης των ΜΚΔ:

• κατανάλωση αναφέρεται στην παθητική παρακολούθηση του περιεχομένου των ΜΚΔ
• συμμετοχή περιλαμβάνει την αλληλεπίδραση χρήστη και περιεχομένου, όπως ο σχολιασμός, τα like ή η κοινή χρήση περιεχομένου και
• παραγωγή περιλαμβάνει τη δημιουργία και δημοσίευση περιεχομένου, η συμμετοχή των χρηστών/στριών στις προκλήσεις των ΜΚΔ κατατάσσεται σε αυτή την κατηγορία.

Σύμφωνα με τον Shao (2009), η προσπάθεια ικανοποίησης διαφορετικών αναγκών οδηγεί σε διαφορετικούς τρόπους χρήσης των ΜΚΔ. Για παράδειγμα, οι χρήστες/στριες «καταναλώνουν» ενημέρωση και ψυχαγωγία, «συμμετέχουν» αναπτύσσοντας την κοινότητα και την κοινωνική αλληλεπίδραση, και «παράγουν» για αναζήτηση φήμης, δημιουργία ταυτότητας και αυτοπραγμάτωση. Πρόσφατη έρευνα διαπίστωσε ότι η ψυχαγωγία, η αναζήτηση της φήμης, η αυτοέκφραση και η κοινωνική αναγνώριση είναι τα βασικά κίνητρα χρήση των ΜΚΔ από παιδιά σχολικής ηλικίας (Bossen & Kottasz, 2020).

Σχετικά με τις προκλήσεις, έρευνες έχουν καταδείξει ότι τα βασικότερα κίνητρα συμμετοχής των νέων σε αυτές ήταν:

• η διασκέδαση,
• η ευκολία (επιλογή εύκολων προκλήσεων),
• η κοινωνικοποίηση,
• η κοινωνική υποστήριξη (θετικά σχόλια φίλων και κοινού),
• ο διαμοιρασμός/η διασπορά πληροφοριών και
• η διαφυγή από την πραγματικότητα

(Bossen & Kottasz, 2020. Falgoust et al., 2022).

Ποιοι είναι οι πιθανοί κίνδυνοι συμμετοχής σε τέτοιες προκλήσεις;

• Θανάσιμος αυτοτραυματισμός και σωματική βλάβη.
• Προώθηση βίας.
• Παραβίαση νόμων/παραβίαση των δικαιωμάτων των άλλων.
• Έλλειψη ενσυναίσθησης και σεβασμού.
• Κακή επιλογή προτύπων.
• Λανθασμένη εντύπωση ότι δεν υπάρχουν κίνδυνοι.
• Απώλεια αξιών. Το επιβλαβές περιεχόμενο γίνεται συνηθισμένο και δεν προκαλεί την ίδια αντίδραση, όπως θα συνέβαινε εάν το βλέπαμε στην πραγματικότητα, πρόσωπο-με-πρόσωπο.
• Αποκλεισμός από τη μη συμμετοχή/κοινωνική πίεση. Υπάρχει η πιθανότητα ταπείνωσης από το κοινωνικό δίκτυο των συνομηλίκων που παρακολουθεί τη διαδικτυακή δράση, εάν ο/η νέος/α επιδείξει απροθυμία να συμμετέχει σε μια διαδικτυακή πρόκληση. Αυτό και μόνο μπορεί να τον/την ωθήσει να κάνει πράγματα που δεν θα έκανε σε άλλη περίπτωση.
• Διασπορά προσωπικών δεδομένων και σχηματισμός κακής διαδικτυακής φήμης.

Όπως έδειξαν οι μελέτες, ακόμα και οι νέοι/ες που συμμετείχαν σε επικίνδυνες προκλήσεις δεν παρακινήθηκαν με στόχο τον αυτοτραυματισμό τους (Khasawneh et al., 2021a,b. Abraham et al., 2022). Τα ευρήματα προτείνουν ότι οι εκπαιδευτικές παρεμβάσεις θα πρέπει να επικεντρώνονται στην ευαισθητοποίηση των νέων σχετικά με τους κινδύνους, καθώς η βλάβη συχνά δεν είναι σκόπιμη. Ένας τρόπος είναι να δημιουργηθούν εκπαιδευτικές δράσεις όπου ανιχνεύοντας τα βασικά κίνητρα χρήσης των ΜΚΔ και συγκεκριμένα των προκλήσεων, να καταδεικνύεται ότι τα κίνητρα αυτά δεν ικανοποιούνται μέσω της συμμετοχής σε μια επικίνδυνη πρόκληση (Falgoust et al., 2022).

Επιπλέον, οι παράγοντες που προσδιορίστηκαν ως σημαντικοί για την αποφυγή της συμμετοχής σε προκλήσεις ήταν οι ακαδημαϊκές ή εργασιακές επιπτώσεις, ο φόβος αρνητικής κριτικής, ο φόβος για αρνητικά σχόλια και αρνητικές αντιλήψεις για τη σεξουαλικότητα. Έτσι, ένας άλλος αποτελεσματικός τρόπος περιορισμού της συμμετοχής των νέων σε μια επικίνδυνη πρόκληση μπορεί να είναι η παρουσίαση των παραγόντων αποφυγής μέσα από εκπαιδευτικές δράσεις (Falgoust et al., 2022).

Τέλος, φάνηκε ότι οι νέοι/ες προτιμούν τις προκλήσεις που είναι εύκολες και ειδικά αυτές που θα μπορούσαν να τροποποιηθούν για να είναι πιο δημιουργική ή πιο ασφαλής η ολοκλήρωσή τους. Η δημιουργία κατευθυντήριων γραμμών για την προώθηση θετικών τροποποιήσεων των προκλήσεων μπορεί να λειτουργήσει αποτελεσματικά στη μείωση του κινδύνου (Falgoust et al., 2022). Γενικότερα η ενίσχυση της κριτικής σκέψης των παιδιών ώστε να μπορούν να επιλέγουν ασφαλείς και δημιουργικές λύσεις στις προκλήσεις είναι σημαντικό στοιχείο της εκπαίδευσής τους.

Τι μπορεί να κάνει η οικογένεια;

Η καλύτερη προσέγγιση για την καθοδήγηση των παιδιών σχετικά με τις προκλήσεις είναι η συζήτηση, η οποία προσφέρει σφαιρική γνώση για το θέμα και ευκαιρίες για σκέψη. Το να αποκλείσουμε τα παιδιά ή τους/τις νέους/ες από τέτοια παιχνίδια είναι αδύνατο. Ακολουθούν μερικές συμβουλές για το πώς μπορείτε να κρατήσετε το παιδί σας ασφαλές στο διαδίκτυο:

• Η ενημέρωση για το ζήτημα είναι εξαιρετικά σημαντική. Προσπαθήστε να ενημερώνεστε από έγκυρες πηγές και όχι αποκλειστικά από τα ΜΚΔ.
• Βεβαιωθείτε ότι το παιδί σας έχει πρόσβαση σε κατάλληλους ιστότοπους για την ηλικία του στο διαδίκτυο που δεν προωθούν ανήθικη συμπεριφορά ή βία.
• Βεβαιωθείτε πάντα ότι το παιδί σας έχει πρόσβαση στο διαδίκτυο από έναν υπολογιστή που βρίσκεται σε κοινή θέα στον οικογενειακό χώρο.
• Μιλήστε στο παιδί σας πιο συχνά. Εξερευνήστε μαζί τον διαδικτυακό κόσμο και συμμετάσχετε σε ενδιαφέρουσες δραστηριότητες που δείχνουν ηθική και ασφαλή διαδικτυακή συμπεριφορά.
• Χρησιμοποιήστε γονικούς ελέγχους σε όλες τις συσκευές που χρησιμοποιεί το παιδί σας. Παρακολουθήστε τον χρόνο οθόνης και παρακολουθήστε τις διαδικτυακές δραστηριότητές του. Πάντα με μέτρο και χωρίς υπερβολές που μπορούν να έχουν τα αντίθετα αποτελέσματα.
• Γίνετε πρότυπο για το παιδί σας. Έχετε επίγνωση των δικών σας διαδικτυακών δραστηριοτήτων.
• Παρατηρήστε προσεκτικά τη συμπεριφορά του παιδιού σας. Να είστε σε εγρήγορση για τυχόν ασυνήθιστες αλλαγές, όπως κυκλοθυμία, λιγότερη ή καθόλου επικοινωνία, έλλειψη ενδιαφέροντος για σπουδές και πτώση βαθμών. Εάν παρατηρήσετε τέτοιες αλλαγές, παρακολουθήστε στενά τις διαδικτυακές δραστηριότητές του/της, μιλήστε με τον/την εκπαιδευτικό και τη διεύθυνση του σχολείου ή συμβουλευτείτε έναν /μία παιδοψυχολόγο.
• Εάν ανακαλύψετε ότι το παιδί σας παίζει ήδη κάποιο επικίνδυνο παιχνίδι πρόκλησης, σταματήστε αμέσως τη χρήση του διαδικτύου από οποιαδήποτε συσκευή.
• Ενημερώστε την τοπική αστυνομική αρχή για το τι συνέβη και ζητήστε τη συμβουλή τους για τα επόμενα μέτρα ασφαλείας.

Τί μπορεί να κάνει το σχολείο;

• Οι εκπαιδευτικοί είναι σημαντικό να παρακολουθούν την πορεία των βαθμών και την κοινωνική συμπεριφορά των παιδιών και να ενημερώνουν σχετικά τους γονείς.
• Πρέπει να παρακολουθούν γενικά τη συμπεριφορά κάθε παιδιού.
• Εάν ανιχνεύσουν αντικοινωνική συμπεριφορά, θα πρέπει να μιλήσουν προσωπικά με τέτοια παιδιά που δεν αλληλεπιδρούν πολύ με τα άλλα παιδιά ή είναι απόμακρα.
• Εάν παρατηρήσουν κάτι που μπορεί να φαίνεται ύποπτο ή ανησυχητικό, θα πρέπει να ενημερώσουν αμέσως τη διεύθυνση του σχολείου και την οικογένεια.
• Οι εκπαιδευτικοί θα πρέπει επίσης να μεριμνούν ώστε τα παιδιά να μην χρησιμοποιούν έξυπνα κινητά κατά τις σχολικές ώρες.
• Είναι σημαντικό να υλοποιούνται εκπαιδευτικές δράσεις γνωριμίας των παιδιών και των γονέων σχετικά με τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα του διαδικτύου (συζητήσεις με ειδικούς, εκδηλώσεις κτλ.).
• Οι εκπαιδευτικοί μπορούν να σχεδιάσουν διδασκαλίες ή προγράμματα σχετικά με το θέμα των προκλήσεων (ανίχνευση των γνώσεων των παιδιών για τις προκλήσεις, συζήτηση και διαμόρφωση κανόνων ορθής χρήσης των ΜΚΔ, οργάνωση στην τάξη ασφαλών προκλήσεων που προωθούν τη διασκέδαση, την κοινωνική σύνδεση της ομάδας και έχουν φιλανθρωπικό χαρακτήρα. Η συγκεκριμένη δραστηριότητα μπορεί να διαμορφώσει τα βασικά κριτήρια επιλογής ή αποφυγής των προκλήσεων από τα παιδιά).

Η Γραμμή βοήθειας Help-line του Ελληνικού Κέντρου Ασφαλούς Διαδικτύου, που είναι προσβάσιμη δωρεάν στο 210-6007686 μπορεί να σας δώσει όλες τις συμβουλές και τις κατευθύνσεις που χρειάζεστε.

Βιβλιογραφία

Abraham, J., Roth, R., Zinzow, H., Madathil, K. C., & Wisniewski, P. (2022). Applying behavioral contagion theory to examining young adults’ participation in viral social media challenges. Transactions on Social Computing, 5(1-4), 1-34.

Alhabash, S., & Ma, M. (2017). A tale of four platforms: Motivations and uses of Facebook, Twitter, Instagram, and Snapchat among college students? Social Media + Society, 3(1), Article 205630511769154. doi:10.1177/2056305117691544

Bossen, C., & Kottasz, R. (2020). Uses and gratifications sought by pre-adolescent and adolescent TikTok consumers. Young Consumers, 21(4), 463–478. doi:10.1108/yc-07-2020-1186

Chen, H. T., & Li, X. (2017). The contribution of mobile social media to social capital and psychological well-being: Examining the role of communicative use, friending and self-disclosure. Computers in Human Behavior, 75, 958–965. doi:10.1016/j.chb.2017.06.011

Falgoust, G., Winterlind, E., Moon, P., Parker, A., Zinzow, H., & Madathil, K. C. (2022). Applying the uses and gratifications theory to identify motivational factors behind young adult’s participation in viral social media challenges on TikTok. Human Factors in Healthcare, 2, 100014.

Gruzd, A., & Haythornthwaite, C. (2013). Enabling community through social media. Journal of Medical Internet Research, 15(10), e2 . doi:10.2196/jmir.2796.

Mukhra, R., Baryah, N., Krishan, K., & Kanchan, T. (2019). ‘Blue Whale Challenge’: A game or crime?. Science and engineering ethics, 25, 285-291.

Katz, E., Blumler, J. G., & Gurevitch, M. (1973). Uses and gratifications research. Public Opinion Quarterly, 37(4), 509. doi:10.1086/268109

Khasawneh, A., Chalil Madathil, K., Dixon, E., Wisniewski, P., Zinzow, H., & Roth, R (2019a). An investigation on the portrayal of Blue Whale Challenge on YouTube and Twitter. In Proceedings of the human factors and ergonomics society annual meeting (Vol. 63, No. 1, pp. 887-888). Sage CA: Los Angeles, CA: SAGE Publications.

Khasawneh, A., Chalil Madathil, K., Dixon, E., Wisniewski, P., Zinzow, H., & Roth, R (2019b). An investigation on the portrayal of blue whale challenge on YouTube and Twitter. Proceedings of the Human Factors and Ergonomics Society Annual Meeting, 63(1), 887–888. doi:10.1177/1071181319631179.

Khasawneh, A., Madathil, K. C., Zinzow, H., Wisniewski, P., Ponathil, A., Rogers, H., . . . Narasimhan, M. (2021a). An investigation of the portrayal of social media challenges on YouTube and Twitter. ACM Transactions on Social Computing, 4(1), 1–23. doi:10.1145/3444961.

Khasawneh, A., Madathil, K. C., Zinzow, H., Rosopa, P., Natarajan, G., Achuthan, K., & Narasimhan, M. (2021b). Factors contributing to adolescents’ and young adults’ participation in web-based challenges: survey study. JMIR Pediatrics and Parenting e24988.

Pittman, M., & Reich, B. (2016). Social media and loneliness: Why an Instagram picture may be worth more than a thousand Twitter words. Computers in Human Behavior, 62, 155–167. doi:10.1016/j.chb.2016.03.084

Shao, G. (2009). Understanding the appeal of user-generated media: a uses and gratification perspective. Internet Research, 19(1), 7–25. doi:10.1108/1

Εκπαιδευτικό υλικό

https://saferinternet4kids.gr/wp-content/uploads/2019/09/Best-practice-guideline.pdf

https://saferinternet4kids.gr/nea/tips-for-teachers/

https://internetsafety.pi.ac.cy/news-details-is/announcements/momoChallenge

https://www.betterinternetforkids.eu/en-GB/practice/articles/article?id=6706166

https://www.wlearn.gr/index.php/1363-efhvoi-kai-internet

https://www.tanea.gr/2019/11/08/greece/epikindyna-paixnidia-gia-paidia-apo-to-paixnidi-tou-pnigmou-sto-drinking-game/