Αρχικά, ας ξεκαθαρίσουμε τις έννοιες που στην ελληνική συχνά αναφέρονται ως μία, ως «παραπληροφόρηση»:

• Misinformation είναι η διασπορά ψευδών ειδήσεων (fake news) χωρίς να υπάρχει πρόθεση παραπλάνησης των αποδεκτών/κτριων, όπως το να διαδίδεται μία ιστορία που περιέχει μη επικαιροποιημένες πληροφορίες.
• Disinformation είναι η διασπορά ψευδών ειδήσεων εκ προθέσεως με στόχο την παραπλάνηση των αποδεκτών/κτριων και την πρόκληση βλάβης, όπως για παράδειγμα η αναφορά «πειραγμένων» στατιστικών αναλύσεων για διάφορα ζητήματα.
• Malinformation είναι η διασπορά αληθινών ειδήσεων με σκοπό την πρόκληση βλάβης, όπως το να διαδίδεται η τοποθέτηση ενός ατόμου αποπλαισιωμένη ώστε να παραπλανήσει τους/τις αποδέκτες/κτριες

(Wardle & Derakhshan, 2017. Chen et al., 2023).

Δυστυχώς, δεν υπάρχει νομικό πλαίσιο της ΕΕ που να διέπει την παραπληροφόρηση, πέραν του άρθρου 11 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων σχετικά με την ελευθερία έκφρασης και πληροφόρησης και μιας σειράς πολιτικών πρωτοβουλιών. Τα κράτη μέλη είναι κατεξοχήν αρμόδια για την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης (Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο, 2021).

Η έννοια που έχει ερευνηθεί στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (ΜΚΔ) είναι η misinformation, καθώς είναι ευκολότερα παρατηρήσιμη σε όλα τα ΜΚΔ και ερμηνεύσιμη. Ποιοι όμως είναι οι παράγοντες που επηρεάζουν τη διασπορά ψευδών ειδήσεων;

Οι Baptista and Gradim (2020) συνοψίζουν τους παράγοντες σε δύο βασικούς: (α) τα κίνητρα των «καταναλωτών/τριων» (αποστολέων και αποδεκτών/κτριων) και (β) η παρουσίαση του περιεχομένου της διαδικτυακής παραπληροφόρησης. Αρκετές έρευνες επικεντρώθηκαν στα ψυχολογικά κίνητρα (Ecker et al., 2022. Pennycook & Rand, 2021) εξετάζοντας γνωστικούς, κοινωνικούς και συναισθηματικούς παράγοντες. Σχετικά με αυτούς:

• Οι Brady και συν. (2020) διερεύνησαν τις ψυχολογικές διεργασίες πίσω από τη διασπορά ψευδών ειδήσεων με ηθικό και συναισθηματικό περιεχόμενο και συμπέραναν ότι αναρτήσεις τέτοιου περιεχομένου προσελκύουν έντονα την προσοχή, επομένως αυξάνεται η πιθανότητα διαμοιρασμού τους στα ΜΚΔ.
• Ορισμένες αναρτήσεις παραπληροφόρησης προκαλούν πανικό ενώ άλλες προσφέρουν ελπίδα. Οι Chua και Banerjee (2018) βρήκαν ότι οι ψευδείς ειδήσεις υγειονομικού περιεχομένου ή ζητημάτων ασφαλείας που προκαλούν πανικό είναι πιθανότερο να γίνουν πιστευτές και να διαμοιραστούν από αυτές που δίνουν ελπίδα.
• Ο συναισθηματικός λόγος και οι εκκλήσεις σε συναισθηματικές αντιδράσεις πλαισιώνουν συχνά ψευδείς ειδήσεις και συμβάλλουν στη διασπορά τους (Baptista & Gradim, 2020).
• Γενικά οι χρήστες/στριες των ΜΚΔ έχουν μεγαλύτερη τάση να έλκονται από περιεχόμενο που επιβεβαιώνει την ταυτότητά τους ή τις πεποιθήσεις τους ανεξάρτητα από το αν πρόκειται για ψευδείς ειδήσεις (Buchanan, 2020. Krafft & Donovan, 2020. Neyazi & Muhtadi, 2021).

Σχετικά με τον τρόπο παρουσίασης της πληροφορίας βρέθηκε ότι:

• Η παρουσία διαδραστικών στοιχείων στις αναρτήσεις, όπως διευθύνσεις URL, αναφορές και hashtags, μπορεί να συμβάλει στην ευρεία διασπορά της ψευδούς είδησης (Kumar et al., 2021).
• Ειδήσεις με τη μορφή ιστορίας είναι πιο πιθανό να διαμοιραστούν, καθώς οι ιστορίες κινητοποιούν συναισθηματικές διεργασίες πέρα από τις γνωστικές. Τέτοιες ειδήσεις κατανοούνται εύκολα από τον/ αποδέκτη/τρια (Green & Donahue, 2018. Lee & Shin, 2021), ενώ τα σφάλματα ή τα ψεύδη είναι δυσκολότερα ανιχνεύσιμα μέσα στην πλοκή μιας ιστορίας (Dahlstrom, 2021).

Με απλά λόγια, διαμοιραζονται ευρέως στα ΜΚΔ αναρτήσεις ψευδών ειδήσεων:

• με ηθικό και συναισθηματικό περιεχόμενο
• που χρησιμοποιούν συναισθηματικό λόγο
• που προκαλούν πανικό και αφορούν θέματα υγείας ή ασφάλειας
• που απευθύνουν συναισθηματικές εκκλήσεις προς τους/τις αποδέκτες/κτριες
• που περιέχουν διαδραστικά στοιχεία (διευθύνσεις URL, αναφορές και hashtags)
• που είναι με μορφή ιστορίας ή αφήγησης γεγονότων.

Για σκεφτείτε συναντήσατε κάποια ανάρτηση με αυτά τα χαρακτηριστικά πρόσφατα, η οποία ταίριαζε πολύ με τις πεποιθήσεις σας; Την κοινοποιήσατε; Μήπως όμως ήταν ψευδής είδηση;

Πως μπορεί το σχολείο να βοηθήσει;

Στην εποχή του πληροφοριακού χάους (information disorder) (Wardle & Derakhshan, 2017),  η ικανότητα αποκωδικοποίησης των ψευδών ειδήσεων αποκτά κρίσιμο ρόλο. Μέσω προγραμμάτων εκπαίδευσης στα Μέσα (NAMLE) είναι σημαντικό να προωθείται η υγιής συμπεριφορά μεταξύ των χρηστών/στριών των ΜΚΔ για την ελαχιστοποίηση της διασποράς ψευδών ειδήσεων, όπως διαδικτυακή καθοδήγηση, μίνι μαθήματα και διαλέξεις, οι οποίες στοχεύουν στη βελτίωση της γενικής παιδείας των χρηστών/στριών στα Μέσα (Bangani, 2021). Επιπλέον παιχνίδια (gamification of learning) που έχουν σχεδιαστεί για να ευαισθητοποιήσουν ή να καλλιεργήσουν τη δεξιότητα των χρηστών/στριών να διακρίνουν την ηλεκτρονική παραπληροφόρηση δείχνουν πολύ αποτελεσματικά (Basol et al., 2020) . Διάφορες μέθοδοι αξιοποιούνται σε προγράμματα εκπαίδευσης στα Mέσα για παράδειγμα, διερευνητική μάθηση, μέθοδος project και τεχνικές, όπως artful thinking (έντεχνος συλλογισμός), thinking routines (ρουτίνες σκέψης) (Project Zero’s Thinking Routine Toolbox).   Οι παρεμβάσεις εκπαίδευσης στα Μέσα σχεδιάζονται για να βελτιώσουν τις δεξιότητες και γνώσεις των χρηστών/στριων για τον εντοπισμό, την κατανόηση, την αξιολόγηση και την αποτελεσματική χρήση των πληροφοριών. Με την εφαρμογή τέτοιων παρεμβάσεων μπορεί το σχολείο να αναπτύξει στους/τις μαθητές/τριες  τις δεξιότητες που απαιτούνται για την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης.

Πως μπορεί η οικογένεια να βοηθήσει;

Η χρήση περιοριστικών στρατηγικών (π.χ. αποκλεισμός της πρόσβασης στα Μέσα) από τους γονείς δεν βοηθά τα παιδιά να κατανοήσουν το ζήτημα αλλά και να θωρακιστούν. Δυστυχώς, η αρνητική και απαγορευτική στάση των γονέων μπορεί να ενισχύσει θετικά τη στάση των παιδιών προς τα Μέσα και να δημιουργήσει αρνητική στάση προς τους ίδιους τους γονείς τους. Είναι προτιμότερο αντί να θέτονται απαγορεύσεις να γίνεται παρακολούθηση από γονείς και παιδιά ειδήσεων (π.χ. στην τηλεόραση) και συζήτηση σχετικά με την πραγματικότητα, σχολιασμός των θεμάτων σχετικά με τον τόπο, τον χρόνο, τα κίνητρα των προσώπων, τις ενέργειές τους και το αποτέλεσμα των ενεργειών. Η οριοθέτηση της χρήσης των Μέσων είναι μία παράμετρος, η αξιοποίησή τους όμως ως ευκαιρίες και εργαλεία εκπαίδευσης των παιδιών είναι η άλλη και το σχολείο χρειάζεται σε αυτό τη βοήθεια των γονέων.

Βιβλιογραφία

Bangani, S. (2021). The fake news wave: Academic libraries’ battle against misinformation during COVID-19. The Journal of Academic Librarianship, 47(5), Article 102390

Baptista, J. P., & Gradim, A. (2020). Understanding fake news consumption: A review. Social Sciences, 9(10), 185. Social Sciences | Free Full-Text | Understanding Fake News Consumption: A Review (mdpi.com)

Basol, M., Roozenbeek, J., & Van der Linden, S. (2020). Good news about bad news: Gamified inoculation boosts confidence and cognitive immunity against fake news. Journal of Cognition, 3(1), 1–9

Brady, W. J., Gantman, A. P., & Van Bavel, J. J. (2020). Attentional capture helps explain why moral and emotional content go viral. Journal of Experimental Psychology: General, 149(4), 746–756

Buchanan, T. (2020). Why do people spread false information online? The effects of message and viewer characteristics on self-reported likelihood of sharing social media disinformation. PLoS One, 15(10), Article e0239666

Chen, S., Xiao, L., & Kumar, A. (2023). Spread of misinformation on social media: What contributes to it and how to combat it. Computers in Human Behavior, 141, 107643. https://doi.org/10.1016/j.chb.2022.107643

Chua, A. Y., & Banerjee, S. (2018). Intentions to trust and share online health rumors: An experiment with medical professionals. Computers in Human Behavior, 87, 1–9.

Dahlstrom, M. F. (2021). The narrative truth about scientific misinformation. Proceedings of the National Academy of Sciences, 118(15), Article e1914085117

Ecker, U. K., Lewandowsky, S., Cook, J., Schmid, P., Fazio, L. K., Brashier, N., et al. (2022). The psychological drivers of misinformation belief and its resistance to correction. Nature Reviews Psychology, 1(1), 13–29

Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο (2021). Ειδική έκθεση για την παραπληροφόρηση. https://op.europa.eu/webpub/eca/special-reports/disinformation-9-2021/el/

Green, M. C., & Donahue, J. K. (2018). The effects of false information in news stories. In B. G. Southwell, E. A. Thorson, & L. Sheble (Eds.), Misinformation and mass audiences (pp. 109–123). Austin: University of Texas Press

Krafft, P. M., & Donovan, J. (2020). Disinformation by design: The use of evidence collages and platform filtering in a media manipulation campaign. Political Communication, 37(2), 194–214

Kumar, S., Huang, B., Cox, R. A. V., & Carley, K. M. (2021). An anatomical comparison of fake-news and trusted-news sharing pattern on Twitter. Computational & Mathematical Organization Theory, 27(2), 109–133

Lee, E. J., & Shin, S. Y. (2021). Mediated misinformation: Questions answered, more questions to ask. American Behavioral Scientist, 65(2), 259–276

NAMLE. National Association for Media Literacy Education, Core Principles of Media Literacy Education http://namle.net/publications/core-principles/

Neyazi, T. A., & Muhtadi, B. (2021). Selective belief: How partisanship drives belief in misinformation. International Journal of Communication, 15, 1286–1308

Pennycook, G., & Rand, D. G. (2021). The psychology of fake news. Trends in Cognitive Sciences, 25(5), 388–402

Project Zero’s Thinking Routine Toolbox: http://www.pz.harvard.edu/thinking-routines

Wardle, C., & Derakhshan, H. (2017). Information Disorder: Toward an interdisciplinary framework for research and policy making. Rep. to Counc. Eur. https://rm.coe.int/information-disorder-toward-an-interdisciplinary-framework-forresearc/168076277c

Εκπαιδευτικό υλικό

https://saferinternet4kids.gr/hot-topics-ef/fake-news/

https://saferinternet4kids.gr/wp-content/uploads/2017/05/fake_news.pptx

https://saferinternet4kids.gr/video/fake-news/

https://saferinternet4kids.gr/video/fake-news-2/

https://saferinternet4kids.gr/yliko-all/epitrapezio-8ds-n-filadelfeias/

https://beinternetawesome.withgoogle.com/en_us/interland

https://paideia-news.com/poed/2020/04/13/i-pandimia-ton-fake-news-kai-o-rolos-toy-sxoleioy-kai-tis-oikogeneias/

Misinformation, Disinformation, Malinformation and Social Media. Ο ρόλος του σχολείου και της οικογένειας από ΣΟΦΙΑ ΧΑΤΖΗΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ διατίθεται με άδεια χρήσης Creative Commons -Αναφορά Δημιουργού – Μη Εμπορική Χρήση – Παρόμοια Διανομή4.0.