Θανάσης Β. Κούγκουλος

«Αναπαραστάσεις της Αδριανούπολης στην ελληνική πεζογραφία του 19ου αιώνα», στο Μανόλης Γ. Βαρβούνης – Θανάσης Β. Κούγκουλος (επιμ.), Ελληνισμός και Βαλκάνια – αμφίδρομες σχέσεις: γλώσσα, ιστορία, λογοτεχνία, πολιτισμός (1453-2019). Πρακτικά 4ου Συνεδρίου των Νεοελληνιστών των Βαλκανικών Χωρών, Κομοτηνή 22-24 Νοεμβρίου 2019, Τόμος Α΄, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης – Σχολή Κλασικών και Ανθρωπιστικών Σπουδών – Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας – Εργαστήριο Λαογραφίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας (Μελέτες Λαογραφίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας 13) – Παρατηρητής της Θράκης, Κομοτηνή 2022, σσ. 252-269.

    Στη μελέτη μας ασχολούμαστε με τη λογοτεχνική εικόνα της πολυεθνικής Αδριανούπολης στην ελληνική πεζογραφία του 19ου αιώνα. Στον 19ο αιώνα το ελληνικό στοιχείο υπερτερεί πληθυσμιακά στην πόλη τόσο κατά τις ελληνικές όσο και κατά τις οθωμανικές πηγές. Στο χρονικό διάστημα 1839-1895 μνεία της Αδριανούπολης γίνεται σε δεκατέσσερα ελληνικά αφηγηματικά κείμενα των Γρηγόριου Παλαιολόγου, Στέφανου Ξένου, Νικόλαου Β. Βωτυρά, Παναγιώτη Σούτσου, Χρήστου Α. Παρμενίδη, Κωνσταντίνου Ράμφου, Λάμπρου Γ. Παναγιωτόπουλου ή Ενυάλη, Νικόλαου Ε. Μακρή, Παναγιώτη Σ. Συνοδινού, Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, Σαράντη Ι. Σαραντίδη και Γ. Μ. Βιζυηνού. Από την έρευνά μας προκύπτει ότι η Αδριανούπολη δεν προκρίνεται ως το κύριο σκηνικό της πλοκής, ενώ πρωτίστως προβάλλεται το οθωμανικό οικιστικό περιβάλλον και μυθοποιούνται τα πρόσωπα της οθωμανικής διοίκησης της πόλης. Σχεδόν αγνοούνται τα χριστιανικά κτίρια και οι συνοικίες και παρακάμπτεται η κοινωνική δραστηριότητα των Ρωμιών.

      Οι λογοτεχνικές αναπαραστάσεις της Αδριανούπολης στα δεκατέσσερα κείμενα μπορούν να ταξινομηθούν σε τέσσερις κατηγορίες. Στην πρώτη κατατάσσουμε τις αφηγήσεις όπου η Αδριανούπολη χρησιμοποιείται ως ένας από τους τόπους της δράσης των πρωταγωνιστών – όχι όμως ο πρωτεύων [Ο Διάβολος εν Τουρκία ήτοι Σκηναί εν Κωνσταντινουπόλει (1862) του Στέφανου Ξένου, «Ο κόμης Ιβανόφσκης» (1871) του Λάμπρου Γ. Παναγιωτόπουλου ή Λάμπρου Ενυάλη, «Περιπέτειαι δύω ανθρώπων χαρεμίου» (1879) του Παναγιώτη Σ. Συνοδινού, Θρακικαί Σκηναί  (1891) του Σαράντη Ι. Σαραντίδη, «Ο Μοσκώβ-Σελήμ» (1895) του Γ. Μ. Βιζυηνού]. Στα διηγήματα «Ο κόμης Ιβανόφσκης», «Περιπέτειαι δύω ανθρώπων χαρεμίου» και «Ο Μοσκώβ-Σελήμ» η Αδριανούπολη περιλαμβάνεται απλώς στον κατάλογο των αλλεπάλληλων μετακινήσεων των κεντρικών δρώντων προσώπων.  Ορισμένες επιλεκτικές όψεις του εσωτερικού της πόλης σκιαγραφούνται αποκλειστικά και μόνο στα μυθιστορήματα Ο Διάβολος εν Τουρκία και Θρακικαί Σκηναί. Κοινά στοιχεία των δύο μυθιστορημάτων στην αφηγηματική απεικόνιση της Αδριανούπολης είναι: i. η εξίσωση της πόλης με τον χώρο φυλάκισης μυθοπλαστικών χαρακτήρων από την ελληνική ομογένεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ii. η ανάδειξη των ποταμών της πόλης σε αντιπροσωπευτικό τοπόσημο της Αδριανούπολης και iii. η ενσωμάτωση στη μυθοπλασία των πραγματικών Οθωμανών βαλήδων της Αδριανούπολης σε αρμονία με τον χρόνο της ιστορίας (αφηγημένο χρόνο).

      Στη δεύτερη κατηγορία η Αδριανούπολη καταγράφεται στον επίσημο τίτλο του σουλτάνου και απαριθμείται στα αυτοκρατορικά διατάγματα ως μία από τις μεγάλες και ιερές πόλεις που προστατεύει ο απόλυτος μονάρχης [Ο Διάβολος εν Τουρκία και Η Βασιλική Σουλτάνα Αθηναία (1878) του Νικολάου Ε. Μακρή]. Στην τρίτη κατηγορία η Αδριανούπολη εμφανίζεται ως τόπος καταγωγής ή κατοικίας δευτερευόντων μυθιστορηματικών χαρακτήρων ή ιστορικών προσώπων [Ο Πολυπαθής (1839) του Γρηγόριου Παλαιολόγου, Η Χαριτίνη ή το κάλλος της χριστιανικής θρησκείας (1864) του Παναγιώτη Σούτσου, Ευγενία (1865) του Χρήστου Παρμενίδη,  Η Γυφτοπούλα (1884) του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη]. Η τέταρτη κατηγορία ταξινομεί πεζογραφήματα που συνδέουν την Αδριανούπολη με προσωπικότητες της ελληνικής επανάστασης, τον μητροπολίτη Αδριανουπόλεως Δωρόθεο Πρώιο και τον Πατριάρχη Κύριλλο ΣΤ΄ [Η σπάθη της εκδικήσεως (1861) του Νικολάου Β. Βωτυρά, Η Ηρωίς της Ελληνικής Επαναστάσεως (1861) και Απομνημονεύματα ενός δυστυχούς ήτοι βίος των νόθων τέκνων (1890) του Στέφανου Ξένου, Ο Χαλέτ Εφέντης (1869) του Κωνσταντίνου Ράμφου].

      Η Αδριανούπολη στην ελληνική μυθοπλαστική της εκδοχή κατά τον 19ο αιώνα ταυτίζεται μ’  ένα κραταιό αστικό κέντρο της οθωμανικής εξουσίας και όχι με μία ακμάζουσα εστία του ελληνισμού. Επιλέγεται η μουσουλμανική-οθωμανική υπόσταση της πόλης και υποβαθμίζεται η ορθόδοξη ελληνική. Είναι μία απροσδόκητη οπτική που έρχεται σε αντίθεση με τη συνήθη πρακτική των Ελλήνων πεζογράφων του 19ου αιώνα, διότι κατά κανόνα όσα μυθιστορήματα και διηγήματα λαμβάνουν χώρα στην οθωμανική επικράτεια – ιδίως εκείνα που τυπώνονται εντός του οθωμανικού κράτους – αδιαφορούν επιδεικτικά για τον τουρκικό περίγυρο των ελληνικών κοινοτήτων.

Κατεβάστε τη μελέτη Αναπαραστάσεις της Αδριανούπολης στην ελληνική πεζογραφία του 19ου αιώνα PDF

Θανάσης Β. Κούγκουλος, «“Εζωγραφίσθη στανικώς”: Ο θρύλος της προσωπογραφίας ενός ληστή στην πεζογραφία του Χριστόφορου Μηλιώνη», στο Μ. Γ. Βαρβούνης – Ν. Μαχά-Μπιζούμη – Αλ. Γ. Καπανιάρης (επιμ.), Ελληνική Λαϊκή Τέχνη: Παλαιότερες θεματικές και σύγχρονες προσεγγίσεις, Τόμος Β΄, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης – Σχολή Κλασικών και Ανθρωπιστικών Σπουδών – Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας – Εργαστήριο Λαογραφίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας (Μελέτες Λαογραφίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας 12) – Ιδιόμελον, Βόλος 2021, σσ. 169-188.

Ένας από τους ηπειρώτικους θρύλους, που μετασχηματίζεται στη διηγηματογραφία του μεταπολεμικού πεζογράφου Χριστόφορου Μηλιώνη (1932-2017), συνδέεται με μία ασυνήθιστη τοιχογραφία του 18ου αιώνα στον ενοριακό ναό του χωριού Αλεποχώρι (Αλποχώρι) Μπότσαρη του νομού Ιωαννίνων. Ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου –ή κατά τους ντόπιους Μονή της Στώγερης ή του Στόγερη– εικονογραφείται το 1784 από τον ιερέα Κωνσταντίνο, που κατάγεται από το Φορτώσι των Κατσανοχωρίων Ιωαννίνων, με την οικονομική συνδρομή κάποιου Διαμάντη Σπάτουλα. Στον νοτιοανατολικό κίονα της εκκλησίας υπάρχει μία λαϊκή ολόσωμη προσωπογραφία ενός οπλισμένου φουστανελοφόρου, που κατά τη συνοδευτική επιγραφή αναπαριστά τον δωρητή Διαμάντη Σπάτουλα. Ο Σπάτουλας αναγνωρίζεται ως ένας περιβόητος ληστής της περιοχής που εξαναγκάζει τον ιερωμένο ζωγράφο να τον ιστορήσει μέσα στον ναό, αλλά ο τελευταίος προσθέτει στη ζωγραφιά την καταγγελτική σημείωση «εζωγραφίσθη στανικώς». Εντούτοις, πρόσφατες αρχαιολογικές έρευνες δεν επιβεβαιώνουν ιστορικά την αναμφισβήτητη γοητεία του μύθου.

      Ο παραπάνω θρύλος ενσωματώνεται στο αφηγηματικό πρόγραμμα δύο κειμένων του Χριστόφορου Μηλιώνη. Το πρώτο κείμενο («Δωδώνη – Λάκκα Σουλίου», 1962) είναι ένα ταξιδιωτικό πεζό που δημοσιεύεται στο μεταπολεμικό περιοδικό των Ιωαννίνων Ενδοχώρα. Ο θρύλος σηματοδοτεί τον πολιτισμικό πλούτο του τόπου σε αντίθεση με την οικονομική φτώχεια του (πνευματικός κόσμος vs υλικός κόσμος). Στο δεύτερο κείμενο, το διήγημα «Ο φιλόκαλος ληστής» από τη συλλογή Χειριστής Ανελκυστήρος (1993), ο θρύλος επανεμφανίζεται σε διαφορετικό σημασιολογικό πεδίο. Με θεματικό άξονα την ίδια την τέχνη του αφηγείσθαι, μυθοποιούνται οι συνθήκες συγγραφής του δημοσιευμένου πριν από τριάντα χρόνια οδοιπορικού. Το υπαρκτό δημοσίευμα στην Ενδοχώρα χρησιμοποιείται ως παράδειγμα συγγραφικής απειρίας, επειδή ορισμένοι κάτοικοι ταυτοποιούν τους εαυτούς τους με κάποιους γραφικούς ήρωες του αφηγήματος και διαμαρτύρονται έντονα.

      Το σημειωτικό μοντέλο συνδήλωσης (model of connotation) του Roland Barthes, ερμηνεύει με σαφήνεια την υπονοούμενη αλληλεξάρτηση των δύο ομόθεμων κειμένων του Χριστόφορου Μηλιώνη. Το ταξιδιωτικό πεζό είναι απλώς καταδηλωτικό σημείο χωρίς συνδηλωτικές προεκτάσεις, πέρα από την πρόσληψη της επιγραφής ως «νίκη του πνεύματος πάνω στη βία». Στο διήγημα ο θρύλος του ζωγράφου και του ληστή λειτουργεί ως συνδήλωση γύρω από την καλλιτεχνική δημιουργία και τον ρόλο του λογοτέχνη. Η αφήγηση  προωθεί τη διπλή παραλληλία συγγραφέας = ζωγράφος + ληστής. Στη σύζευξη συγγραφέας = ζωγράφος, η λογοδοσία του συγγραφέα προς τον αναγνώστη εξισώνεται με την απολογία του ζωγράφου για την αθέλητη ιστόρηση του ληστή.  Στη σύζευξη συγγραφέας = ληστής, ο συγγραφέας ισοδυναμεί με τον φιλόκαλο-φιλότεχνο ληστή, επειδή «κλέβει» στοιχεία από την πραγματικότητα και τους ζωντανούς ανθρώπους για να συγκροτήσει το αφηγηματικό του σύμπαν. Με τη μεσολάβηση του συγγραφέα τα αληθινά άτομα «στανικώς» μετασχηματίζονται σε κατασκευασμένα από λέξεις δρώντα πρόσωπα.

Κατεβάστε το PDF «“Εζωγραφίσθη στανικώς”: Ο θρύλος της προσωπογραφίας ενός ληστή στην πεζογραφία του Χριστόφορου Μηλιώνη»

Κατέβαστε το Πρόγραμμα Δ΄ Συνεδρίου PDF

«Μια συμμορία ληστών στον Πόντο του 19ου αιώνα από το μυθιστόρημα Τα δράματα της Κωνσταντινουπόλεως του Κ. Δ. Γουσσόπουλου», στο Μανόλης Γ. Βαρβούνης – Ρέα Κακάμπουρα – Μυροφόρα Ευσταθιάδου (επιμ.), Λαϊκή Παράδοση του Πόντου. Από το παρελθόν στο παρόν, Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Λαογραφίας (Θεσσαλονίκη, 29 Νοεμβρίου ‒ 1 Δεκεμβρίου 2019), Αρχείον Πόντου 61 (2021), σσ. 111-132.

Το συνέδριο διοργάνωσαν το Εργαστήριο Κοινωνικών Επιστημών του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, το Εργαστήριο Λαογραφίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης και ο Φάρος Ποντίων.

Doctor Konstantinos D. Goussopoulos from Agrapha of Thessalia prints in 1888 in Constantinople the four-volume novel: The dramas of Constantinople, which belongs to the category of the “Apocrypha” (City Mysteries), thus the novels that focus on the misery of the lower social class in big cities and the criminal activity of theunderworld. The main hero, the worker Dimitrios, in order to punish his adulteress wife Angeliki, constantly changes his identity, organizes the “criminal association of the iron ring” and commits terrible crimes in Constantinople. One of Dimitrios’ secret identities is that of Captain Giannis, who leads the gang of the terrible Ottoman bandit of Pontus Kotsamanoglou. In this paper we examine this incident of banditry in the novel, which takes place between 1859-1860 on the mountains of Kotyora (Ordu) in Sampsun and Cerasus of Pontus and the mountainous villages of the area. Although the Goussopoulos’ novel is classified into the “Apocrypha”, the contribution of his reference to the gang of bandits of Pontus is studied in the development of the Greek Bandit Novel.

Κατεβάστε τη μελέτη Μια συμμορία ληστών στον Πόντο του 19ου αιώνα από το μυθιστόρημα Τα δράματα της Κωνσταντινουπόλεως του Κ. Δ. Γουσσόπουλου PDF

Ιωάννινα 1885

Θανάσης Β. Κούγκουλος, «Από την ηθογραφία στον αναστοχασμό των τοπικών ταυτοτήτων: Οι Μουσουλμάνοι των Ιωαννίνων στην πεζογραφία του Χρήστου Χρηστοβασίλη και της Emel İnci», στο Μ. Γ. Βαρβούνης (επιμ.), Ο Σύγχρονος Ελληνικός Λαϊκός Πολιτισμός: Μεταξύ Λαογραφίας & Κοινωνικής Ανθρωπολογίας. Πρακτικά Επιστημονικής Ημερίδας Αφιερωμένης στον Ομότιμο Καθηγητή Μηνά Αλ. Αλεξιάδη, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης – Σχολή Κλασικών και Ανθρωπιστικών Σπουδών – Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας – Εργαστήριο Λαογραφίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας (Μελέτες Λαογραφίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας 10) – Παρατηρητής της Θράκης, Κομοτηνή 2020, σσ. 123-144.

      Ανακοίνωση στο πλαίσιο Επιστημονικής Ημερίδας, που οργάνωσε το Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας της Σχολής Κλασικών και Ανθρωπιστικών Σπουδών του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης στο Κεντρικό Αμφιθέατρο της Πανεπιστημιούπολης Κομοτηνής στις 15 Μαΐου 2019, με την ευκαιρία της αναγόρευσης του Ομότιμου Καθηγητή του ΕΚΠΑ Μηνά Αλ. Αλεξιάδη σε Επίτιμο Διδάκτορα της Σχολής Κλασικών και Ανθρωπιστικών Σπουδών του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης.

Κατεβάστε τη μελέτη PDF

Αναστασία Τσαπανίδου – Θανάσης Κούγκουλος, «Αχαρτογράφητα στοιχεία της ελληνικής πεζογραφίας του 19ου αιώνα. Οι αυτοτελείς εκδόσεις της Κωνσταντινούπολης κατά την κρίσιμη εικοσαετία 1880-1900», στο Βασίλειος Σαμπατακάκης (επιμ.), Ο ελληνικός κόσμος σε περιόδους κρίσης και ανάκαμψης 1204-2018. Πρακτικά ΣΤ΄ Ευρωπαϊκού Συνεδρίου Νεοελληνικών Σπουδών, Λουντ 4-7 Οκτωβρίου 2018, Τόμος Β΄, Ευρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών, Αθήνα 2020, σσ. 357-380.

The 1880`s are a critical period for the development of the Modern Greek literary prose, due to several reasons. Until now researchers have examined these reasons mostly in the case of novels and stories edited within the borders of the Greek State, but there is still a lot of missing knowledge about what happened outside Greece during the last decades of the 19th century. In this paper we present our first conclusions derived from a new systematic research focused on Modern Greek prose edited in Constantinople between 1880 and 1900. According to our collected data, 30 new titles appeared during this period; 22 of them are novels and 3 are collections of short stories. The rest are anthologies with miscellaneous material of different writers, including prose and poetry. Some of the prose writers retain contact with the Greek Kingdom; but the majority’s impact is limited within the Ottoman borders due to political, ideological and historical reasons that kept Athens and Constantinople at a low level of cultural interaction at that time. That’s why nowadays it is extremely difficult to find sufficient information about their lives and their literary works. Our research is still in progress, but for the time being we can assume that their fictional stories are mostly influenced by the 19th century’s European novel and that they built their plot preferably in a non-Ottoman and highly urbanized Constantinopolitan time and space of the 19th century era. It is true that the majority of this kind of prose isn’t of great literary importance. Nevertheless, their writers make a strong effort to create a new generation of intellectuals which will deliberate prose from the old-fashioned ways of writing and move it forward in order to realistically represent the urban and social relations of their time.

Κατεβάστε την ανακοίνωση Aυτοτελείς εκδόσεις Κωνσταντινούπολης 1880-1900 PDF

• Θανάσης Β. Κούγκουλος, «“Εζωγραφίσθη στανικώς”: Ο θρύλος της προσωπογραφίας ενός ληστή στην πεζογραφία του Χριστόφορου Μηλιώνη», Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο: Ελληνική Λαϊκή Τέχνη: Παλιότερες θεματικές και σύγχρονες προσεγγίσεις. Αφιερωμένο στη μνήμη του Λαογράφου Κίτσου Μακρή, Εργαστήριο Λαογραφίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας της Σχολής Κλασικών και Ανθρωπιστικών Σπουδών του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης – Ιερά Μητρόπολη Δημητριάδος & Αλμυρού – «Μαγνήτων Κιβωτός» – «Ακαδημία Λαϊκού Πολιτισμού & Τοπικής Ιστορίας», Βόλος 25-27 Σεπτεμβρίου 2020, υπό δημοσίευση.

Κατεβάστε το ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ και το ΒΙΒΛΙΟ ΠΕΡΙΛΗΨΕΩΝ PDF

«Ο Εμφύλιος στην ελληνική μεταπολεμική ποίηση: Η γενιά των αποήχων», Ανακοίνωση στην Επιστημονική  Ημερίδα: Ο Γράμμος στην ελληνική και τη γαλλική ποίηση. Ο Γράμμος και ο Πωλ Ελυάρ, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων – Δήμος Νεστορίου – Εταιρεία Διάσωσης Ιστορικών Αρχείων 1940-1974 (Ε.Δ.Ι.Α.) Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας – Κεντρική Βιβλιοθήκη Γρεβενών, Γράμμος 18 και 19 Ιουλίου 2020. Αυτοτελές φυλλάδιο με την ανακοίνωση που μοιράστηκε στους συμμετέχοντες στην Επιστημονική Ημερίδα.

Κατεβάστε το φυλλάδιο της ανακοίνωσης: Ο Εμφύλιος στην ελληνική μεταπολεμική ποίηση. Η γενιά των αποήχων PDF

Modern Greek Studies in Turkey: the new ways of research

The present study deals with the development of Modern Greek Studies within the framework of academic education in Turkey. More specifically, it focuses on the field of Modern Greek Literature Translation and the research perspectives of Turks who attend studies in Modern Greek language, literature and history. A crucial parameter of the wider discussion on the development and perspectives of Modern Greek Studies in Turkey is the relationship between the translated Modern Greek literature texts and the literary canon which is taught in Modern Greek departments. The presence of Modern Greek Language and Literature departments in Turkish is considered positive. The Turks neohellenists  in cooperation with the specialists on Ottoman and Turkish literature can pave new pathways in research. Building on their mother tongue, they can promote research in new fields, such as the presence of Greek scholars in the late ottoman period or the representation of the Greek-Turkish coexistence from the perspective of comparative studies.

Key-words: Turkey, Modern Greek Studies, translation and literary canon, comparative studies.

Κατεβάστε τη μελέτη Οι Νεοελληνικές Σπουδές στην Τουρκία και οι νέοι δρόμοι της έρευνας PDF

Smoking habits in Constantinople during the 19th century:

Evidence from the Greek “City Mystery” Novel

In our study we examine the image of tobacco and smoking, as depicted in eight Greek novels in the form of ‘Apocrypha’ (City Mysteries), which were published in Constantinople during 1855-1897. Within the context of the realistic portrayal of the Greek Orthodox community of Constantinople, numerous versions of the enjoyable habit of smoking, which is still popular with the oriental society of the Ottoman capital, are recorded. Each type of smoking doesn’t account for the whole social pyramid; on the contrary, it reveals the social class of each smoker. Heavy smokers are male novel characters who come from different social classes whereas women, who are socially excluded and of loose morals, smoke rarely.

Κατεβάστε τη μελέτη Καπνίζοντας στην Κωνσταντινούπολη του 19ου αιώνα PDF