5η ομάδα (2): Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση. Πώς δηλώνεται αυτό στο κείμενο; Πώς θα μπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του; (ήθος-λέξη-όψη)

Ο Μενέλαος μετά την ομιλία του με τη Γερόντισσα, που τον πληροφορεί για πράγματα, τα οποία φαίνεται ότι δε γνώριζε, έχει συγχυστεί. Βέβαια, πριν καν τα πληροφορηθεί βρίσκεται κατά κάποιο τρόπο σε σύγχυση. Αυτό δικαιολογείται και από το γεγονός ότι είναι ένας βασιλιάς και γνωρίζει τέτοια αντιμετώπιση. Στην 3^η σκηνή (στ. 542-575) ο Μενέλαος μονολογεί ακατάπαυστα και δηλώνει τη σύγχυσή του, επειδή η Γερόντισσα δεν τον αφήνει να εισέλθει στο παλάτι. Εκφράζει τα συναισθήματά του με θυμό. Αυτό το δηλώνει στο κείμενο δίνοντας εξηγήσεις χωρίς βάση, προσπαθώντας να δικαιολογήσει τα νέα δεδομένα. Αρχικά, στο στίχο 551 αναφέρει μία άλλη Σπάρτη. Στη συνέχεια, στους στοίχους 554-555 δε μπορεί να εξηγήσει το ότι υπάρχει και 2^η Τροία (του φαίνεται περίεργο). Στους 557-559, επίσης, εξηγεί τη συνωνυμία. Στο στίχο 560 «θα φύγω», εξυπηρετεί τη δραματική οικονομία. Η σύγχυσή του εκφράζεται, ακόμα, με τους στεναγμούς του (στ.521). Τέλος, χαρακτηρίζει την Γερόντισσα άκαρδη.

Η σύγχυση, αυτή, μπορεί να εκφραστεί με διάφορους τρόπους μέσω της όψης, της λέξης και του ήθους.

Όσον αφορά την όψη, θα μπορούσε να σκίζει τα ρούχα του ή να τραβάει τα μαλλιά του. Ακόμα, θα μπορούσε να γδέρνει το πρόσωπό του. Τέλος, πολύ πιθανό να κάνει κάποιες αμήχανες κινήσεις.

Η σύγχυση του Μενέλαου δηλώνεται και μέσω της σκηνικής παρουσίας του ήρωα. Σχετικά με τον όρο «λέξις», δηλαδή τη γλώσσα που χρησιμοποιεί ο ποιητής, τους εκφραστικούς τρόπους και τα σχήματα, η κατάσταση του Μενέλαου προωθείται στους ακροατές με πολύ εύστοχο τρόπο. Καταρχάς στην αρχαία παράσταση,  φανταζόμαστε τον υποκριτή που υποδύεται το Μενέλαο να στέκεται ακίνητος, να απαγγέλει το μονόλογο του και καθώς το προσωπείο του, κρύβει καλά τις εκφράσεις του προσώπου του, ο μόνος τρόπος για να εκφράσει τα συναισθήματα του, είναι η ένταση και η χροιά της φωνής του, όπως επίσης και τα λόγια που λέει. Έτσι λοιπόν, ο ήρωας στο μονόλογο του χρησιμοποιεί πολλά άστοχα ερωτήματα (π.χ. στ. 548-550 ) με τα οποία προσπαθεί να εξηγήσει τα γεγονότα που συμβαίνουν. Ακόμα στα λόγια του διακρίνουμε ορισμένα αποφθέγματα σχετικά με την δύναμη της ανάγκης ( στ. 574-575),  δείχνοντας έτσι την απελπισία του για την κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει. Τέλος ο πόνος του εκφράζεται και μέσω των επιφωνημάτων που υπάρχουν και κατά τη διάρκεια της συνομιλίας του με την Γερόντισσα (π.χ. στ 511).Γενικά από το μονόλογο του Μενέλαου εκτός από την άσχημη ψυχολογικά του κατάσταση μαθαίνουμε και το σχέδιο δράσης του (στ. 565-566).

Μετά τη συνομιλία του Μενέλαου με τη Γερόντισσα,  ο ήρωας μένει μόνος του στη σκηνή και καταφεύγει σε ένα έντονο μονόλογο  προσπαθώντας να αναλύσει τις πληροφορίες που του έδωσε η γερόντισσα(542). Αναλυτικότερα, φαίνεται να βρίσκεται σε απόλυτη σύγχυση, καθώς δεν μπορεί να συνειδητοποιήσει την πληροφορία ότι η Ελένη βρίσκεται στην Αίγυπτο . Είναι ψυχικά συντετριμμένος, καθώς αδυνατεί να κατανοήσει  ότι τόσα χρόνια πολεμούσε για ένα είδωλο.  Αυτή η στάση του θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένα βαθμό λογική και συνετή αφού δεν αποδέχεται  ό,τι ακούει  και προσπαθεί μέσα από δικούς του συλλογισμούς να οδηγηθεί στην αλήθεια. Οι συλλογισμοί του όμως είναι πολύπλοκοι και έτσι παρασυρόμενος από την αφέλεια του  οδηγείται  σε λάθος συμπεράσματα.  Ειδικότερα, δεν λαμβάνει υπόψη του όλα τα δεδομένα και αντιμετωπίζει με επιπολαιότητα  τις πληροφορίες που του δίνονται. Αξιοσημείωτη είναι η επιμονή του να παραμείνει και να ζητήσει βοήθεια από το βασιλιά , παρά τις προειδοποιήσεις της Γερόντισσας (559-560),  πιστεύοντας  ότι θα το σώσει το όνομά του (561-563). Επιπλέον, στα τελευταία του λόγια  με την απόφαση του να τρέξει να κρυφτεί (568-569) παρουσιάζεται δειλός,  γεγονός που του αφαιρεί  τα χαρακτηριστικά του ατρόμητου ήρωα  και του προσδίδει  μια τραγική διάσταση. Στους  στ. 571-575 ο ήρωας φαίνεται να είναι  απογοητευμένος καθώς είναι  βασιλιάς αλλά κανένας δεν αναγνωρίζει το αξίωμα του.  Τέλος, η σκηνή κλείνει με τη σοφή σκέψη του ότι η ανάγκη είναι αυτή που ωθεί τα πράγματα προς μια συγκεκριμένη πορεία.

5η ομάδα (1): Το Α΄ επεισόδιο αρχίζει με την είσοδο του Μενέλαου στη σκηνή. Κάποιοι μελετητές υποστηρίζουν ότι πρόκειται για ένα δεύτερο Πρόλογο. α) Υπάρχουν ομοιότητες με την προλογική ρήση της Ελένης; Υπάρχουν διαφορές; β) Σε ποιον απευθύνονται οι δύο πρωταγωνιστές σε κάθε περίπτωση;

Επεισόδιο Α’ – Πρόλογος

Κάθε επεισόδιο αρχαίας τραγωδίας ξεκινά με την εμφάνιση ενός προσώπου επί σκηνής, το οποίο κομίζει πάντα νέα στοιχεία για την υπόθεση του έργου. Στην Ελένη όμως τα πράγματα δεν ακολουθούν τους παραδοσιακούς θεατρικούς κανόνες. Το Α επεισόδιο λοιπόν, εμφανίζει σημαντικές ομοιότητες με τον πρόλογο της Ελένης. Για το  λόγο αυτό μάλιστα, ορισμένοι μελετητές  υποστηρίζουν ότι χρησιμοποιείται η τεχνική του διπλού προλόγου.

Ομοιότητες: Πρώτα απ’ όλα η πρώτη σκηνή του Προλόγου (στ.1-81) αλλά και του Α’ Επεισοδίου είναι μονόλογοι. Σε αυτούς τους μονολόγους και ο Μενέλαος και η Ελένη εκφράζουν τις δυσκολίες και τα βάσανά τους. Ακόμη, κάνουν αναφορές σε διάφορα μυθικά πρόσωπα, όπως οι Νηρηίδες, η Αφροδίτη, η Αθηνά και η Ήρα όσον αφορά την Ελένη ενώ ο Πέλοπας και ο Οινόμαος όσον αφορά τον Μενέλαο. Επίσης, είναι ξενιτεμένοι με κοινό τόπο καταγωγής την ξακουστή Σπάρτη. Στη συνέχεια, αναφέρονται με αποφθέγματα στη δυστυχία. Η Ελένη λέει πως η ομορφιά της είναι αυτή που της έφερε τη δυστυχία και ο Μενέλαος ότι «ο ευτυχισμένος, όταν κακοπάθει, νιώθει πικρότερη τη δυστυχία, παρ’ όσο αυτός που από παλιά την ξέρει». Και στα δύο αποσπάσματα (στ.1-191 και στ. 437-541) υπάρχουν κάποια σημεία με τραγικά ειρωνεία, γι’ αυτό και τα πρόσωπα είναι τραγικά. Για παράδειγμα, ενώ οι θεατές και η Ελένη γνωρίζουν την αλήθεια, ο Τεύκρος δεν την γνωρίζει. Αντίστοιχα, η γερόντισσα γνωρίζει πού βρίσκεται η πραγματική Ελένη σε αντίθεση με τον Μενέλαο. Σε αυτά τα σημεία υπάρχει αντίθεση μεταξύ των εννοιών «είναι»,  «φαίνεσθαι» και «γνώση», «άγνοια». Επιπλέον, στη δεύτερη σκηνή συμμετέχει και κάποια άλλο πρόσωπο και η συνομιλία γίνεται με στιχομυθία (στ.105-165 και στ.503-533). Τέλος, όσον αφορά τη σκηνική παρουσία στέκονται και οι δύο μπροστά από το παλάτι, καθώς ο Τεύκρος και ο Μενέλαος αναφέρονται στους «ωραίους θριγκούς» του.

Διαφορές: Οι δύο μονόλογοι παρουσιάζουν αρκετές διαφορές ως προς το περιεχόμενο καθώς ο ρόλος τους είναι διαφορετικός. Αρχικά η Ελένη (στ. 1) είναι ένα πρόσωπο που γνωρίζει το χώρο δράσης και ξέρει που βρίσκεται, αντίθετα ο Μενέλαος είναι ναυαγός και δεν γνωρίζει που βρίσκεται (στ.471). Ο Μενέλαος αποκαλύπτει την ταυτότητά του έμμεσα μέσα από μια ευχή, (στ.437-444), ενώ η Ελένη ενημερώνει τους θεατές για την καταγωγή της, αφού έχει παρουσιάσει τον τόπο που βρίσκεται (στ.25). Επίσης, ο Μενέλαος  όταν  αναφέρεται στον Πέλοπα αφήνει να φανεί έμμεσα ότι η αρχή των δεινών βρίσκεται στη ίδια την γενιά του (στ.437-344), σε αντίθεση με την Ελένη που κατηγορεί την ίδια την ύπαρξή της. Επιπλέον, η ηρωίδα διακατέχεται από ευπιστία (στ.163) απέναντι στα λόγια δευτερευόντων προσώπων (Τεύκρος), ενώ ο Μενέλαος είναι δύσπιστος ως προς τα λόγια της γερόντισσας (στ.556-560). Η απόγνωση της ηρωίδας φαίνεται να είναι μεγαλύτερη από αυτή του Μενέλαου καθώς  μας πληροφορεί ότι το μόνο που την κρατάει στην ζωή είναι η διαβεβαίωση του Ερμή ότι θα γυρίσει στην πατρίδα της. Η αξιοθρήνητη κατάστασή της φαίνεται και από το γεγονός ότι έχει καταφύγει ικέτισσα στον τάφο του Πρωτέα. Αντίθετα,  ο Μενέλαος διατυπώνει έμμεσα την ευχή να μην είχε γεννηθεί και φαίνεται να μην βρίσκεται στον ίδιο βαθμό απόγνωσης με την ηρωίδα.

Τέλος, παρ’ ότι και οι δύο ήρωες αποδίδουν τις συμφορές τους στους θεούς Ο Μενέλαος διαμαρτύρεται για το γεγονός ότι οι θεοί δεν του επιτρέπουν να γυρίσει στην πατρίδα του ενώ η Ελένη καταγγέλλει τις θεϊκές  παρεμβάσεις  ως υπαίτιες για τον εγκλωβισμό της και την οδυνηρή θέση στην οποία  βρίσκεται.

β) Στην πρώτη περίπτωση η Ελένη αυτοπαρουσιάζεται και απευθύνεται στο κοινό και στον εαυτό της λέγοντας το που βρίσκεται και ,με λύπη, εκφράζοντας τα βάσανά της. Στη συνέχεια, απευθύνεται στον Τεύκρο, ο οποίος είναι ένα δευτερεύον πρόσωπο που εισέρχεται στη σκηνή μετά τον μονόλογό της.

Ο Μενέλαος, επίσης, μονολογεί απευθυνόμενος στο κοινό (θεωρητικά) και έπειτα στον Πέλοπα παρακαλώντας να μην υπήρχε η γενιά του και τέλος στη Γερόντισσα, παρακαλώντας την να εισέλθει στο παλάτι για να βρει φαγητό για τους συντρόφους του.

3η ομάδα (1): Πώς διαχωρίζεται το Α’ επεισόδιο από την Πάροδο του Χορού; Ποια μορφή αποκτά το έργο και ποιες οδηγίες θα δίνατε ως σκηνοθέτες στον ηθοποιό που υποδύεται το Μενέλαο; (είσοδος, τρόπος ομιλίας, στάση σώματος κ.λπ.)

Στο τέλος της Παρόδου, οι γυναίκες του Χορού αποχωρούν από την ορχήστρα με την πρόφαση της γυναικείας αλληλεγγύης, ώστε να μπουν στο παλάτι και να είναι μαζί με την Ελένη όταν θα ακούσει τις μαντείες της Θεονόης για την τύχη του Μενέλαου. Ο Χορός συνήθως παρέμενε στην ορχήστρα σε όλη τη διάρκεια του έργου. Οι μεταστάσεις, όπως αποκαλούνταν οι αποχωρήσεις του από την ορχήστρα κατά τη διάρκεια της δράσης, είναι στα έργα που σώζονται ελάχιστες και γίνονται για δραματικούς λόγους. Στη σκηνή αυτή έχουμε μία από τις ελάχιστες αυτές μεταστάσεις. Η αποχώρηση αυτή του χορού εξυπηρετεί την οικονομία του δράματος. Ο Χορός δεν πρέπει να είναι παρών, όταν σε λίγο θα εμφανιστεί στην άδεια σκηνή ο Μενέλαος, προκειμένου να επιτευχθούν οι δραματικοί στόχοι του ποιητή και να κρατηθεί αμείωτο το ενδιαφέρον των θεατών. Αν ο Χορός ήταν παρών, θα πληροφορούνταν ότι ο ζητιάνος ήταν ο Μενέλαος, άρα δεν θα είχε λόγο ύπαρξης η σκηνή της αναγνώρισης του Μενέλαου με την Ελένη. Η Ελένη και ο Χορός εγκαταλείπουν τη σκηνή μετά το έξυπνο σκηνογραφικό εφεύρημα του ποιητή.  Με τον τρόπο αυτό ετοιμάζεται ο χώρος για να εμφανιστεί ο Μενέλαος αγνώριστος με τα κουρελιασμένα του ρούχα και το ταλαιπωρημένο κορμί του.

Με την είσοδο του Μενελάου αρχίζει το Α’ επεισόδιο, που αποτελεί ένα από τα επικά – διαλογικά μέρη της τραγωδίας. Δεν βρισκόμαστε στην αρχή του έργου. Η δράση έχει ήδη αρχίσει. Το στήσιμο του Μενέλαου θα ταίριαζε με το υφιστάμενο βιοτικό του επίπεδο, θα φαινόταν ότι είναι ταλαιπωρημένος εξαιτίας του πολέμου και του ναυαγίου που είχε προηγηθεί. Παρουσιάζεται αξιοπρεπής λόγω της κοινωνικής του θέσης (ως βασιλιάς), εξαντλημένος όμως  λόγω των δεινών που του συνέβησαν καθώς και λυπημένος καθώς είναι μακριά από τη γυναίκα του. Ακόμα όμως, θα τον χαρακτηρίζαμε αποφασιστικό διότι παρόλο που η γερόντισσα τον σπρώχνει, αυτός επιμένει να μπει για να δει την Ελένη.

Εάν ήμασταν σκηνοθέτες, θα επιλέγαμε να βάλουμε τον Μενέλαο να μπει από την  αριστερή πάροδο, εξαιτίας της καταστροφής του πλοίου και του γεγονότος ότι έρχεται από μακριά. Η δική μας πρόταση θα ακολουθούσε σε γενικές γραμμές το κείμενο. Η όλη σκηνή θα έπρεπε να έχει έναν χαρακτήρα ρεαλιστικό. Γι αυτό θα επιλέγαμε το κουστούμι του Μενέλαου να είναι ένας απλούστατος χιτώνας βρώμικος και κουρελιασμένος από χοντρά κομμάτια υφάσματος, καθώς, όπως λέει ο ίδιος, είναι ντυμένος με κομμάτια που απέμειναν από το πανί του καραβιού του που ναυάγησε. Ο ηθοποιός – Μενέλαος θα μονολογούσε ερχόμενος από την αριστερή πάροδο, καθώς θα κατευθυνόταν προς την είσοδο του παλατιού. Δεν χρειάζεται να απευθύνεται προς τους θεατές, καθώς ο ήρωας διαλέγεται με τον εαυτό του. Στο σημείο που η γερόντισσα σπρώχνει τον Μενέλαο θα ζητούσαμε από τον ηθοποιό να μην αντιδράσει έντονα (στ. 499-500,503) ώστε να υπονοηθεί η ευγενική του καταγωγή.
Στη συνέχεια θα του ζητούσαμε να δακρύσει (στ.514) και να έχει τέτοιο τόνο και χροιά στη φωνή του και τέτοιες χειρονομίες και κινήσεις στο σώμα του (δηλαδή να είναι με τους ώμους σκυφτούς) που να κάνουν φανερή στους θεατές την αλλαγή που έχει επέλθει στη ζωή του. Αυτός που πριν ήταν ένας ένδοξος στρατηγός και βασιλιάς τώρα είναι ένας ρακένδυτος ναυαγός, που διώχνεται με τόσο σκληρό τρόπο από μια γερόντισσα θυρωρό (στ.511-515). Πιο κάτω, όταν η γερόντισσα πληροφορεί τον Μενέλαο για την παρουσία της Ελένης στο παλάτι, θα ζητούσαμε από τον Μενέλαο να εκφράσει την έκπληξή του με αλλεπάλληλες ερωτήσεις (στ.529) κουνώντας ίσως τα χέρια του πάνω-κάτω με μεγάλες κινήσεις. Στη συνέχεια, όταν ο Μενέλαος πληροφορείται ότι η Ελένη βρίσκεται στην Αίγυπτο εδώ και πολλά χρόνια, πριν ακόμα πάνε οι Αχαιοί στην Τροία θα ζητούσαμε ο ηθοποιός – Μενέλαος να εκφράσει έκπληξη και σύγχυση με τις κινήσεις του σώματος του (στ.534).
Με βάση όλα τα παραπάνω συμπεραίνουμε ότι το Α’ επεισόδιο είναι ένα ιδιαίτερα πληροφοριακό κομμάτι. Η πληροφορία για την παρουσία της Ελένης μέσα στο παλάτι του βασιλιά της Αιγύπτου στη στιχομυθία Μενέλαου – γερόντισσας προωθεί την εξέλιξη του έργου. Από την ίδια στιχομυθία προβάλλεται η σκληρότητα του Θεοκλύμενου (σκοτώνει όποιον Έλληνα φτάσει στην Αίγυπτο, αψηφώντας τους ιερούς νόμους της φιλοξενίας, η γερόντισσα αναγκάζεται να φερθεί έτσι σκληρά στον Μενέλαο, γιατί φοβάται τον Θεοκλύμενο), γεγονός που μας προετοιμάζει για τη δυσκολία διαφυγής του Μενέλαου και της Ελένης, ενώ συγχρόνως εντείνει την αγωνία για την τύχη του ήρωα καθώς ο κίνδυνος για τη ζωή του διαφαίνεται μεγάλος..
Επίσης στο πρώτο επεισόδιο εντοπίζουμε κωμικά και αντιφατικά στοιχεία: Η αντιφατικότητα στη συμπεριφορά του Μενέλαου και η άθλια εμφάνιση του [π.χ. οι κομπασμοί του σε συνδυασμό με την αξιοθρήνητη εμφάνισή του (στ.563-565)] , η ήπια αντίδρασή του στις σπρωξιές και τις προσβολές της γερόντισσας (στ.495-503), η σκαιότατη αποπομπή του από την γερόντισσα σε συνδυασμό με τους προηγούμενους κομπασμούς του, η απόφασή του να το βάλει στα πόδια, αν ο βασιλιάς αποδειχτεί σκληρός (στ.563-569), η επιπολαιότητα και η απλοϊκότητα της σκέψης του, όπως φαίνεται στον τρόπο με τον οποίο λύνει το πρόβλημα που του δημιούργησαν οι πληροφορίες της γερόντισσας (στ.544-558).