ΕΝΑ ΝΕΟ ΒΙΒΛΙΟ – ΑΠΑΝΘΙΣΜΑ ΑΡΘΡΩΝ ΤΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ κ. ΙΩΑΝΝΗ Μ. ΚΟΝΙΔΑΡΗ

Του Χάρη Ανδρεόπουλου*

Ο καθηγητής κ. Ιωάννης Μ. Κονιδάρης δεν χρειάζεται ιδιαίτερες συστάσεις καθώς είναι πολύ γνωστός όχι μόνο στον πανεπιστημιακό χώρο και ιδιαίτερα αυτόν της νομικής επιστήμης, αλλά και στο ευρύ κοινό χάρις στις συχνές, δημόσιες αρθογραφικές του παρεμβάσεις, κυρίως από των στηλών της εφημερίδος «Το Βήμα», της οποίας εδώ και 25 χρόνια τυγχάνει τακτικός συνεργάτης. Πρόκειται για τον ακαδημαϊκό δάσκαλο ο οποίος με το πλούσιο επιστημονικό του έργο στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και τη συμμετοχή του στο δημόσιο διάλογο επί θεμάτων τα οποία εν γένει άπτονται των σχέσεων της Πολιτείας με την Εκκλησία και επί το ειδικότερον ρυθμίζουν τις έννομες σχέσεις της Εκκλησίας στην ελληνική επικράτεια, έχει συμβάλει τα μέγιστα στην ανάπτυξη του ιδιαιτέρου περί των εν λόγω θεμάτων κλάδου της νομικής επιστήμης, ήτοι του Εκκλησιαστικού Δικαίου. Το συγγραφικό του έργο –  συγγράμματα / μελέτες – είναι καθιερωμένο στον επιστημονικό χώρο, πέραν της μορφής των εγχειριδίων για τους φοιτητές της Νομικής, και ως κατατοπιστικό βοήθημα, γενικώς, για τους νομικούς τόσο της θεωρίας, όσο και της πράξεως, αλλά και τους θεολόγους  που εξειδικεύονται σε νομοκανονικά ζητήματα, όπου το Κανονικό Δίκαιο συναντά το Εκκλησιαστικό και συμπορεύονται άλλοτε αρμονικά και άλλοτε με δυσχέρειες.

Στο υπό τον τίτλο «Πολιτεία και Εκκλησία στην πράξη» νέο του βιβλίο που κυκλοφορήθηκε στην εκπνοή του 2024 από τις ευφήμως γνωστές εκδόσεις «Επίκεντρο», ο ομότιμος καθηγητής της Νομικής ΕΚΠΑ κ. Ι. Μ.  Κονιδάρης με τα δημοσιευόμενα αρθρογραφικά κείμενά του δεν απευθύνεται στο στενό ακροατήριο των ειδικών, κυρίως νομικών ή θεολόγων, αλλά στο πλατύτερο κοινό των αναγνωστών μιας ιστορικής και έγκυρης εφημερίδας, όπως «Το Βήμα». Τώρα δε, δια της εκδόσεως ενός αντιπροσωπευτικού δείγματος αυτής της αρθρογραφίας (ένα «απάνθισμα», κατά τον υπότιτλο) σε βιβλίο, απευθύνεται στο σύνολο της κοινωνίας, σε αναγνώστες οι οποίοι (ανεξαρτήτως της επιστημονικής τους ειδικεύσεως) είτε εντρυφούν (ως πολίτες και ως πιστοί) στο πεδίο σχέσεων Πολιτείας – Εκκλησίας (κι ευρύτερα των θρησκευτικών κοινοτήτων), είτε ασχολούνται με θέματα της Εκκλησιαστικής Ιστορίας της Ελλάδος και δη της νεότερης.

Στο βιβλίο στεγάζεται ο επιφυλλιδογραφικός αμητός μιας εικοσιπενταετίας περίπου (1998-2022) για το θέμα των σχέσεων Κράτους και Εκκλησίας. Πρόκειται για ένα πολύπτυχο συστηματικό έργο, εκκλησιαστικού και κανονικού δικαίου, διεθνών εκκλησιαστικών σχέσεων και εκκλησιαστικής γεωπολιτικής. Αποτελεί επιτομή της σύγχρονης εκκλησιαστικής ιστορίας και λειτουργεί ως μια “μηχανή του χρόνου”, η οποία, όπως σημειώνει ο Γεώργιος Ι. Ανδρουτσόπουλος, αναπλ. καθηγητής Εκκλησιαστικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, στην ευθύβολη βιβλιοκριτική του στο «Βήμα» (02.02.2025), «ξαναζωντανεύει πρόσωπα και γεγονότα που συνδιαμόρφωσαν τη  ταυτότητα των εκκλησιαστικών εξελίξεων κατά το πρώτο τέταρτο του 21ου αιώνα».

Οι τίτλοι των επιμέρους και με χρονολογική σειρά εντασσομένων στη ύλη του βιβλίου δεκατεσσάρων θεματικών ενοτήτων (Εκκλησία και Πολιτική, Θρησκευτική Ελευθερία, Οικουμενικό Πατριαρχείο, Εκκλησία της Ελλάδος – Αρχιεπισκοπεία Χριστουδούλου και Αρχιεπισκοπεία Ιερωνύμου Β΄, Εκκλησία και πανδημία, Εκκλησιαστική περιουσία, Ουκρανία και αυτοκέφαλο, Διαχριστιανικές και διορθόδοξες σχέσεις, Άγιον Όρος, Εβραϊκές κοινότητες, Μουσουλμάνοι, Αποτέφρωση νεκρών, «Miscellanea» [συλλογή άρθρων με θεματολογία σχετικώς με την κωδικοποίηση του Κανονικού Δικαίου της Ορθόδοξης Εκκλησίας]), δείχνουν το εύρος και την πληρότητα της προσεγγίσεως, με τη συγγραφή τους να υπόκειται μεν στο ρυθμό της συγκυρίας, αλλά με την επιστημονική εγκυρότητα και τη βαρύτητα που τους προσδίδει η υπογραφή του Ι. Μ. Κονιδάρη ν΄ αποκτούν μια άλλη προοπτική… Μια προοπτική η οποία προδιαγράφεται στην καταληκτήρια διαπίστωση από το προλόγισμα του συνταγματολόγου Ευαγγέλου Βενιζέλου, που εισφέρεται εν είδει «Εισοδικού» στην έκδοση, σύμφωνα με την οποία η τελευταία «θα καταστεί βιβλίο αναφοράς για τις σχέσεις Πολιτείας και Εκκλησίας και τη διαρκή δοκιμασία τους στην πράξη» («Τα Νέα» / “Bιβλιοδρόμιο”, 22.02.2025).

* Με τον καθηγητή Εκκλησιαστικού Δικαίου κ. Ιωάννη Μ. Κονιδάρη με συνδέει μια πολύχρονη, διττή σχέση μαθητείας: κατά πρώτον και εμμέσως, υπό την προτέρα ιδιότητά μου ως δημοσιογράφου – εκκλησιαστικού συντάκτη που προσέτρεχα στα επιστημονικά συγγράμματά του για να τεκμηριώσω νομοκανονικά τα (εκκλησιαστικά) ρεπορτάζ μου – ιδίως σε περιόδους εξημμένων παθών και συσσωρευμένων εντάσεων, όπως κατά τις αρχές της δεκαετίας του ΄90, οπότε την Εκκλησία ταλάνισε επί μακρόν η υπόθεση των 12 εκπτώτων – από το 1974 – «ιερωνυμικών» λεγομένων μητροπολιτών, μετά την δικαιωτική γι΄ αυτούς – τον Οκτώβριο του 1990 – απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας (ΣτΕ). Κατά δεύτερον, και αμέσως, υπό την σημερινή επαγγελματική μου ιδιότητα ως θεολόγου καθηγητή Β/θμιας και ιδίως στην περίπτωση της εκδόσεως σε εμπλουτισμένη μορφή της διδακτορικής μου διατριβής με θέμα που αφορά στο εκκλησιαστικό ζήτημα της Επταετίας (1967-1974).

Εχοντας προ πολλού ασχοληθεί και ο ίδιος ο κ. καθηγητής με το εν λόγω ζήτημα, από την 1η έκδοση (1994) του μνημειώδους έργου του «Η διαπάλη νομιμότητας και κανονικότητας και η θεμελίωση της εναρμονίσεώς τους» (Αθήνα: Eκδ. Αντ. Σάκκουλα, 1994, 2η έκδοση 2022) – το ειδικότερο μέρος του οποίου περί της Εκκλησίας κατά την Επταετία θεωρώ οιονεί πρόδρομο της δικής μου μελέτης – μου προσέφερε τις πολύτιμες επιστημονικές του συμβουλές για την έκδοση της διατριβής μου σε βιβλίο, προσέτι δε μου έκαμε και την εξαιρετική τιμή να προλογίσει το υπό τον τίτλο «Η Εκκλησία κατά τη δικτατορία 1967-1974. Ιστορική και νομοκανονική προσέγγιση» (Θεσσαλονίκη: Εκδ. Επίκεντρο, 2017, σσ. 424) κυκλοφορηθέν βιβλίο μου. Το θεωρώ υψίστη τιμή από τη θέση αυτή το καταθέτω· εγκαρδίως και ευγνωμόνως.

* Ο Χάρης Ανδρεόπουλος είναι Διευθυντής του Προτύπου Γενικού Λυκείου Λάρισας, Δρ. Εκκλησιαστικής Ιστορίας ΑΠΘ, μέλος του Δ.Σ. της Εταιρείας Εκκλησιαστικού και Κανονικού Δικαίου (https://www.etekkad.gr).

Στην παρούσα μελέτη αναπτύσσεται το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο δημιουργήθηκε το εκκλησιαστικό πρόβλημα, το οποίο ταλάνισε την ελλαδική διοικούσα Εκκλησία εσωτερικά, αλλά και δημιούργησε τριβές στις σχέσεις της με την Πολιτεία, σχεδόν επί μια 30ετία. Συγκεκριμένα πρόκειται για την περίοδο από το 1967 (με τo διορισμό από τη δικτατορία – και σε αντικατάσταση της κανονικής 56μελούς Ιεραρχίας – της λεγομένης 8μελούς «Αριστίνδην» Συνόδου εκ της οποίας εξελέγησαν ο νέος Αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος Κοτσώνης και 29 νέοι Μητροπολίτες) μέχρι το 1996 (οπότε το ανώτατο διοικητικό δικαστήριο της χώρας απέρριψε τις προσφυγές των λεγομένων «ιερωνυμικών»  Mητροπολιτών, εκείνων που διεκδικούσαν την επάνοδό τους στις έδρες απ’ τις οποίες εξέπεσαν το 1974, μετά τη πτώση του Aρχιεπισκόπου Ιερωνύμου Κοτσώνη και την ανάρρηση στην Αρχιεπισκοπή του από Ιωαννίνων Μητροπολίτου Σεραφείμ Τίκα).

Εξετάζονται και αναλύονται οι πολιτικές και εκκλησιαστικές συνθήκες που το προκάλεσαν. Παράλληλα με την ιστορική παράθεση των γεγονότων  εξετάζονται υπό το πρίσμα των ιερών κανόνων και των νόμων οι πράξεις της κεντρικής (Ιεράς Συνόδου της Ιεραρχίας)  εκκλησιαστικής διοίκησης της επίμαχης περιόδου, χωριζομένης με αντίστοιχα κεφάλαια σε τρία διαστήματα:

α) από το 1967 – έτος κατά το οποίο δημιουργήθηκε το πρόβλημα με την ανάρρηση σε επισκοπικούς θρόνους υποψηφίων, όχι από κανονική Ιεραρχία, αλλά από τη λεγόμενη «Aριστίνδην» Ιερά Σύνοδο – μέχρι και το 1974, οπότε οι ούτω πως εκλεγέντες αρχιερείς (οι δέκα τον αριθμό «ιερωνυμικοί», αποτελέσαντες μαζί με τους δύο, επίσης, κηρυχθέντες εκπτώτους προϊερωνυμικούς Μητροπολίτες, την λεγόμενη ομάδα των «12») κηρύχθηκαν έκπτωτοι,

β) από το 1974 μέχρι το 1989, οπότε το πρόβλημα είχει μπεί στο αρχείο και, ουσιαστικά, τελούσε σε «λήθαργο», παρά τις παρασκηνιακές κινήσεις για επανεξέτασή του, η οποία επιδιώχθηκε  μέσω επαφών των εκπτώτων – σχολαζόντων αρχιερέων με πολιτικούς και εκκλησιαστικούς παράγοντες, επί σκοπώ την επάνοδό τους στην ενεργό  δράση και

γ) από το 1989 μέχρι το 1996, διάστημα, κατά τη διάρκεια του οποίου παραχωρήθηκε το δικαίωμα προσφυγής των εκπτώτων στο Συμβούλιο της Επικρατείας (ΣτΕ) και εκδόθηκε απόφαση που τους δικαίωνε (1990), ωστόσο, το 1996 εκδόθηκε (μέσω νομικών ελιγμών εκ μέρους της πολιτείας, συνεργούσης της τότε διοικήσεως της Εκκλησίας) νέα, καταδικαστική απόφαση από το ίδιο το δικαστήριο (ΣτΕ), που σήμανε ουσιαστικά την λήξη του ζητήματος από νομικής, τουλάχιστον, πλευράς, και την οριστικοποίηση της αρχικώς επιβληθείσας ποινής της έκπτωσης από το θρόνο των «12» (δύο «προ – ιερωνυμικών» και δέκα υπό της λεγομένης «Aριστίνδην» Συνόδου εκλεγέντων – επί Αρχιεπισκοπείας Ιερωνύμου)  Μητροπολιτών.

Στη μελέτη έχουν περιληφθεί (μετά σχολιασμού και κριτικών παρατηρήσεων) και οι κύριες αποφάσεις των εκκλησιαστικών πειθαρχικών οργάνων της Εκκλησίας της Ελλάδος καθώς και του  ανωτάτου διοικητικού δικαστηρίου της χώρας (ΣτΕ), οι οποίες εκδόθηκαν μ’ αφορμή το «πρόβλημα των δώδεκα» (1967 και εντεύθεν) και αποτελούν τη σύγχρονη νομολογία σε θέματα εκλογής, αναγνώρισης και κατάστασης αρχιερέων της Εκκλησίας της Ελλάδος. To βιβλίο (σσ.196) έχει κυκλοφορήσει (Απρίλιος 2022) από τις Εκδόσεις «ΑΙΑΚΟΣ», οδ. Σουρή Γ. 20 – 18547 Πειραιάς. ISBN: 978-618-5666-48-4. Με την άδεια του συγγραφέα προσφέρεται σε ψηφιακή μορφή (e-Book), μέσω της εφημερίδας «Χριστιανική» («Χ»), δωρεάν στους συνδρομητές της εφημερίδας ενώ στους φίλους αναγνώστες της διατίθεται στη συμβολική τιμή των 5 ευρώ ως έσοδο-ενίσχυση για τη «Χ». Η προσφορά-διάθεση γίνεται σε μορφή CD-ROM.

Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να επικοινωνούν με τα Γραφεία της «Χ», στο τηλ.: 210-3806863 ή στο e-mail:  efim.xristianiki@gmail.com 

xristianiki.gr