Τα αναστενάρια

Τα αναστενάρια είναι το πιο σημαντικό λαϊκό δρώμενο, από όσα τελούνται σήμερα στην Ελλάδα. Είναι ένα πολύτιμο θρακικό έθιμο, ένα αληθινό λαϊκό πανηγύρι με προεόρτια και μεθεόρτια. Το έφεραν οι Βορειοθρακιώτες πρόσφυγες μετά το βίαιο εκπατρισμό τους από την περιοχή της Αγαθούπολης της Ανατολικής Ρωμυλίας.

Την αρχή του, που χάνεται στα βάθη των αιώνων, τη βρίσκουμε, συγκρίνοντας παρόμοια έθιμα του αρχαίου βίου, μελετώντας τα διονυσιακά και ορφικά οργιαστικά μυστήρια. Στο Κωστί και τα άλλα απόκεντρα ελληνικά χωριουδάκια, το Ρέσβι, το Προντίβο, το Γαλαζάκι, το Πυργόπλο, της λεγόμενης «τυφλής επαρχίας», καθώς και στα βουλγάρικα χωριά Βούλγαρι, Μούρτσοβο και Γραμματίκοβο, μαζί με την επίσημη θρησκεία και μέσα σ’ αυτήν, δημιουργείται μια παράξενη λαϊκή λατρεία που φυσικά έχει ευετηριακό χαρακτήρα με τις ρίζες απλωμένες στην προθεϊκή εποχή, που αργότερα παίρνει διονυσιακή αποκρυστάλλωση.Μεταγενέστερα, μέσα στους βυζαντινούς χρόνους και με τον επηρεασμό από τη χριστιανική θρησκεία, θα μετασχηματιστεί σε μια πολυσύνθετη χριστιανική θρησκευτική τελετή ανάμειχτη με πανάρχαιες βακχικές τελετές, στο θαυμαστό έθιμο με την ειδική μαγική τελετουργία που επανέρχεται κάθε χρόνο σε ορισμένες εποχές του χρόνου και συνδέεται πρώτιστα με τη γεωργία. Ο τοτεμισμός γίνεται θρησκευτικό σύστημα είτε με τη βακχική του μορφή, είτε με τη χριστιανική, με πρώτιστο πάντα το ευετηρικό χαρακτήρα.

Η όλη ψυχοσύνθεση των Θρακών, οι ιδιαίτερες γεωφυσικές συνθήκες, οι ιστορικές καταβολές ευνοούσαν να γεννηθεί ένα τέτοιο έθιμο καθώς και άλλα ήθη και έθιμα, όπως οι Καλόγεροι, και γενικά οι συνήθειες και οι πίστεις, οι δεισιδαιμονίες και οι προλήψεις, η πλούσια γενικά λαογραφία που χαρακτηρίζει το λαό αυτό.

Πρώτη καταγραφή του εθίμου έχουμε από τον καθηγητή της Μεγάλης του Γένους Σχολής Αναστάσιο Χουρμουζιάδη στα 1872. Ακολούθησαν ο Νικόλαος Πολίτης και ο Νικόλαος Βέης. Μαρτυρημένα τα αναστενάρια τελούνται από τον 4ο μ.Χ. αιώνα προς τιμήν του Μεγάλου Κωνσταντίνου οπότε και σχηματίστηκε η πρώτη συγκρότηση της αναστενάρικης λατρείας. Η επιλογή του Μ. Κωνσταντίνου είναι πολιτική και όχι θρησκευτική, για τη θετική στάση του, γενικότερα, απέναντι στους εθνικούς και τους χριστιανούς, πράγμα που επέτρεψε τη διατήρηση πολλών διονυσιακών στοιχείων στα αναστενάρια, όπως αναφέρεται παραπάνω. Εξ άλλου και πάρα πολλές χριστιανικές εορτές είναι παλαιά έθιμα εκχριστιανισμένα.

Τα αναστενάρια μεταφυτεύτηκαν στην Ελλάδα από τους πρόσφυγες που ήρθαν από την περιοχή αυτή της ΒΑ Θράκης στην Ελλάδα και τελούνται ή τελούνταν σε μέρη, όπου εγκαταστάθηκαν μαζικά και δημιούργησαν συμπαγείς κοινότητες. Στον Λαγκαδά, στην Αγία Ελένη Σερρών, στη Μαυρολεύκη Δράμας, στη Μελίκη Ημαθίας, στην Κερκίνη Σερρών. Σκόρπιες οικογένειες υπάρχουν και σε άλλα μέρη κύρια της Βόρειας Ελλάδας, αλλά και αλλού όπως στη Λάρισα. Μέσα στα λίγα υπάρχοντα που φέρνουν μαζί τους οι πρόσφυγες είναι και οι ιερές, γι’ αυτούς, εικόνες (οι παππούδες, οι χάρες) σκεπασμένες με τις καταστόλιστες «ποδιές» και τα αφιερώματά τους(στολίδια ασημένια, επάργυρα ή επίχρυσα), φέρνουν ακόμη τα αναστενάρικα μαντίλια τους και τα άλλα «σέγια».Στην αρχή τελούν το έθιμο που κληρονόμησαν από τους προγόνους τους με μυστικότητα στα σπίτια και τα κονάκια τους σαν κρυπτοχριστιανοί. Σημαντικοί άνθρωποι, λαογράφοι, επιστήμονες όπως ο Αγγελος Τανάγρας, ο Κων. Ρωμαίος, ο Δ. Πετρόπουλος, ο Πολ. Παπαχριστοδούλου, συνέβαλαν, ούτως ώστε να γίνει δυνατή η δημόσια τέλεση των αναστεναρίων, αλλά και να αντιμετωπιστεί η εχθρότητα της Εκκλησίας απέναντι στην παγανιστική τούτη τελετουργία, εχθρότητα που ξεκίνησε από το 680 μ.Χ. με τη Σύνοδο του Τρούλου.

Τα αναστενάρια είναι ένα ελληνικό πανηγύρι που έχει μελετηθεί περισσότερο από όλα τ’ άλλα. Πολλά έχουν γραφεί, πολλά έχουν ειπωθεί από διάφορους ερευνητές. Πολλές εργασίες και δημοσιεύσεις προσεγγίζουν το έθιμο με σεβασμό και σοβαρότητα λαογραφική και ιστορική. Οι πιο πολλές είναι ανιστόρητες, φαιδρές και απαράδεκτες. Το μεγαλύτερο μέρος των δημοσιευμάτων περιορίζεται στην πυροβασία με το εντυπωσιακό φαινόμενο της ακαΐας και λιγότερο στην περιγραφή των τελετουργικών πράξεων καθώς το έθιμο έχει ένα πλούσιο τελετουργικό.

Το έθιμο είναι καθαρά ελληνικό, κάτι που παραδέχονται και οι Βούλγαροι λαογράφοι (όπως ο Αρναούτωφ), αλλά και οι απλοί άνθρωποι με τους οποίους μιλήσαμε, όταν επισκεφθήκαμε τα μέρη όπου έζησαν οι πρόγονοί μας και κάναμε μαζί τους το πανηγύρι μας.Τα αναστενάρια ως λαογραφικό θέμα της Θράκης είναι και ιστορικά πολύτιμο και γι’ αυτό χρησιμοποιήθηκε ως επιχείρημα ακαταμάχητο κατά της θεωρίας του Φαλμεράγιερ για την ελληνικότητά μας.Τελούνται από ένα θίασο με μακρινή απήχηση στους βακχικούς θιάσους.Τα μουσικά όργανα, η τρίχορδη θρακιώτικη λύρα, το νταούλι με βίτσα, η γκάιντα και κάποιες φορές ο αυλός είναι απαραίτητα στην ιεροπραξία και στο χορό των αναστενάρηδων. Δημιουργούν ατμόσφαιρα με την οργιαστική μουσική και προετοιμάζουν την οιστροπληξία.Ο χορός έχει οργιαστικό χαρακτήρα με τη σημασία του αρχαίου όρου και όχι όπως κατάντησε στη σημερινή λαϊκή γλωσσική έκφραση να πάρει τη χυδαία έννοια.

Ολες οι φάσεις του εθίμου έχουν ένα πλούσιο τελετουργικό. Ο αγιασμός, η ζωοθυσία (κουρμπάνι), οι αγερμοί, η διαδικασία με την οποία ανάβεται και ετοιμάζεται η φωτιά, ο αδιάκοπος χορός στο κονάκι, η αναχώρηση για την πυροβασία, η πυροβασία, η επιστροφή στο κονάκι, το τραπέζι και ο τρόπος που γίνεται, η διαδικασία απολογισμού του πανηγυριού, περικλείουν σημαντικό τελετουργικό που τηρείται ευλαβικά.Τα τραγούδια που λέγονται δεν είναι εκκλησιαστικά τροπάρια, αλλά ηρωικά ιστορικά του ακριτικού κύκλου, που μιλούν για Κωνσταντίνους πολέμαρχους του παλιού καιρού και παράλληλα διατηρούν ζωντανή τη θρακοφρυγική παράδοση.Η αυθυποβολή και ετεροϋποβολή κάτω από την επιβολή της βαθιάς συγκίνησης και

του ομαδικού φορτισμένου ενθουσιασμού.

(Πυροβασία στο Κωστί ανατολικής Ρωμυλίας το 1888)

Προσπάθειες ερμηνείας

Μερικοί σοβαροί επιστήμονες, όπως ο Αγγελος Τανάγρας και ο Δ. Κουρέτας, έχουν δώσει μια επιστημονική εξήγηση που πιστεύω ότι πλησιάζει την πραγματικότητα: «Η βαθιά θέληση, να γίνει το έθιμο, δημιουργεί στον εγκέφαλο και στον οργανισμό λειτουργίες που δεν έχουν ερευνηθεί ακόμη από την επιστήμη».Οσο και αν πέρασαν τα χρόνια και οι ίδιοι οι αναστενάρηδες έχουν επηρεαστεί από τις επαφές με άλλους ανθρώπους, έχουν αλλοτριώσει σε κάποιο βαθμό τις συνειδήσεις τους η δημοσιότητα και η προβολή, ιδιαίτερα με την τηλεόραση, έχουν σπείρει στον ψυχικό τους κόσμο κάποια αμφιβολία οι γνώμες των διαφόρων ερευνητών, δεν έχουν πάψει τα αναστενάρια να είναι επιβίωση ευετηρικού χαρακτήρα διονυσιακής λατρείας συγκεχυμένη με χριστιανικά έθιμα. Δεν παύουν να είναι μια μικρή κιβωτός λαϊκού πολιτισμού, ενάντια στο λεγόμενο ευρωπαϊκό πολιτισμό και πολυπολιτισμό που οδηγεί σε ισοπέδωση.

Άρθρο : Κυριακή 22/5/2005, Ριζοσπάστης

Πηγές

1. Γ΄ Συμπόσιο Λαογραφίας

Ιδρύματος Μελετών Χερσονήσου Του Αίμου.

2. Κώστα Θρακιώτη: Λαϊκή πίστη και Λατρεία στη Θράκη.

3. Πολύδωρου Παπαχριστοδούλου: ΤαΑναστενάρια από νέα στοιχεία.

Ετικέτες: Άγιος Κωνσταντίνος, έθιμα

Ένα έθιμο για τον Άγιο Γεώργιο στα Μετέωρα

 Στη γιορτή του Αγίου Γεωργίου αναβιώνει ένα παμπάλαιο έθιμο από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Το πιο χαρακτηριστικό της περιοχής των Μετεώρων. Στην κάθετη πλευρά του τεράστιου βράχου που ορθώνεται πάνω ακριβώς από το Καστράκι υπάρχει η σκήτη του Αγίου Γεωργίου του Μαντηλά. Το πρωί της γιορτής του αγίου, στις 23 Απριλίου, οι νέοι του χωριού σκαρφαλώνουν με σχοινιά στο βράχο και κρεμούν στη σκήτη δεκάδες μαντήλια που τους δίνουν οι συγχωριανοί τους. Τα μαντήλια που έχουν κρεμάσει την προηγούμενη χρονιά τα μαζεύουν και τα μοιράζουν για να γίνουν φυλαχτά. Όταν τελειώσει η διαδικασία, οι αναρριχητές στήνουν χορό στη μικρή εσοχή του βράχου όπου βρίσκεται η σκήτη τραγουδώντας παραδοσιακά τραγούδια για τα Μετέωρα.

Το έθιμο έχει τις ρίζες του στην εποχή της Τουρκοκρατίας. Ένας αγάς έκοβε ξύλα στη βάση του βράχου και τραυματίστηκε στο πόδι με το τσεκούρι του. Η γυναίκα του έδεσε με τη μαντίλα της το πόδι του άντρα της και, αν και μουσουλμάνα, ζήτησε τη βοήθεια του Αγίου Γεωργίου. Και όταν ο άντρας της έγινε καλά , εκείνη αφιέρωσε τη μαντίλα της στον άγιο. Από τότε επαναλαμβάνεται το έθιμο κάθε χρόνο χωρίς ποτέ να πέσει κάποιος από τους αναρριχητές.

Πηγή: Βήμα της Κυριακής, 26/3/2010

Ετικέτες: Άγιος Γεώργιος, έθιμα, Μετέωρα, Παραδόσεις

Το έθιμο της βαφής των κόκκινων αυγών είναι άρρηκτα δεμένο με την χριστιανική παράδοση και τις μέρες που διανύουμε.

Παραδόσεις για το πώς ξεκίνησαν να βάφονται τα αυγά υπάρχουν πάρα πολλές στο λαό μας αλλά και σε όλο το χώρο της νοτιοανατολικής Ευρώπης.

Μια παράδοση αναφέρεται στη δυσπιστία μιας γυναίκας. Η γυναίκα πληροφορήθηκε για την Ανάσταση του Χριστού ενώ ήταν στο δρόμο και κρατούσε ένα καλάθι με αυγά. Δεν πίστεψε όμως ότι αναστήθηκε ο Χριστός και για να δει αν ήταν αλήθεια είπε πως θα το πίστευε αν κοκκίνιζαν τα αυγά. Τα αυγά με μιας έγιναν κατακόκκινα και η παράδοση αυτή συνεχίζεται έως σήμερα. Ενώ μία παραλλαγή αυτής της ιστορίας αναφέρει τον Ρωμαίο αυτοκράτορα να δυσπιστεί και να λέει κάτι ανάλογο.

Άλλη μία εκδοχή είναι ότι πάνω σε ένα καλάθι με αυγά που κρατούσε η Παναγία έπεσαν τα δάκρυα της και αυτά βάφτηκαν κόκκινα. Η πλέον επικρατέστερη εκδοχή της χριστιανική παράδοσης αναφέρει ότι η Παναγία έβαλε ένα καλάθι με αυγά στα πόδια του εσταυρωμένου Ιησού τα οποία βάφτηκαν με το αίμα που έτρεχε από τις πληγές του. Αυτή είναι και η πλέον κυρίαρχη παράδοση που επικρατεί και σε όλο το χώρο της νοτιοανατολικής Ευρώπης.

Για να ερμηνευθεί λίγο ο συμβολισμός του αυγού πρέπει να πούμε ότι το αυγό ως δώρο προϋπήρχε στην αρχαία Ρώμη, Ελλάδα, Κίνα, Περσία και τα χάριζαν στις ανοιξιάτικες γιορτές ως σύμβολο γονιμότητας.Το αυγό συμβολίζει για τους Χριστιανούς τον ερμητικά κλειστό τάφο του Χριστού που και από αυτόν ανάβλυσε η ζωή όταν αναστήθηκε Εκείνος. Προχριστιανικό σύμβολο της ζωής, ενισχυμένο από το συμβολισμό του κόκκινου χρώματος από το αίμα της θυσίας του Χριστού. Το σπάσιμο του αυγού,το τσούγκρισμα  και το τσούγκρισμα συμβολίζει τη γέννηση. Όπως σπάει το τσόφλι και βγαίνει μια νέα ύπαρξη στο φως έτσι στο χριστιανικό κόσμο συμβολίζει την καινούρια ύπαρξη.

Τα αυγά βάφονται από τις νοικοκυρές την Μεγάλη Πέμπτη και τα τρώγονται την Κυριακή του Πάσχα αφού τα τσουγκρίσουν. Το πρώτο αυγό που βάφεται είναι της Παναγίας και φυλάγεται στο εικονοστάσι όλο το χρόνο  και παράδοση λέει πως δεν χαλάει-μέχρι το επόμενο Πάσχα.

Σε πολλά μέρη επίσης οι νοικοκυρές βγάζουν έξω στο μπαλκόνι ή στο παράθυρο ένα κόκκινο πανί για να δείξουν ότι βάφουν τα αυγά τους. Τα μόνα σπίτια που δεν βάφουν αυγά είναι όσα πενθούν. Το πανί αυτό, ονομάζεται κοκκινοπεμπτιάτικο.

Το αυγό έχει αποτελέσει πηγή έμπνευσης για αναρίθμητους μύθους και παραδόσεις από την αρχαιότητα έως σήμερα. Τα παιδιά θα χωριστούν σε ομάδες και θα φέρουν στοιχεία (ομοιότητες και διαφορές για την παράδοση βαφής των πασχαλινών αυγών στις χώρες της νοτιοανατολικής Ευρώπης (Ρουμανία, τη Σερβία, την Κροατία και γενικότερα στα Βαλκάνια).αι κάτι άλλο. Αλήθεια γνωρίζετε από πού ξεκίνησε το έθιμο του αυγού που βάζουμε πάνω στα τσουρέκια; Όποιος το βρει κερδίζει τσουρέκι!Παρακάτω παραθέτουμε ένα απόσπασμα από την Παιδική Πασχαλιά του Α. Παπαδιαμάντη που θα μπορούσε να αναλυθεί και στην τάξη«Παιδική πασχαλιά» του Αλ. Παπαδιαμάντη

Ἄχ! Τί γλυκιὰ πού ῾ν᾿ ἡ ζωή!

Πέρυσι ὤ! πέρυσι τὴν Μεγάλην Πέμπτην πρωί, ἀφοῦ ἐγύρισαν ἀπὸ τὴν ἐκκλησίαν ὅπου εἶχον μεταλάβει ὅλοι, ἡ καλὴ καὶ προκομμένη μήτηρ, καίτοι ἄγουσα ἤδη τὸν ἕβδομον μήνα τῆς ἐγκυμοσύνης της, ἀνεσφουγγώθη καὶ ἤρχισε νὰ βάφῃ ἐν τῇ χύτρᾳ τὰ αὐγά, μὲ ῥιζάρι, κιννάβαρι καὶ ὄξος. Εἶτα ἤρχισαν νὰ ἔρχωνται εἷς τὴν θύραν ἀνὰ ζεύγη τὰ παιδία τῆς πολίχνης, μὲ τὸν ὑψηλὸν καλάμινον σταυρὸν στεφανωμένον μὲ ρόδα εὐώδη καὶ μὲ μήκωνας κατακοκκίνους, μὲ δενδρολίβανον καὶ μὲ ποικιλόχροα ἀγριολούλουδα, μὲ τὸν ἀποσπασθέντα ἀπὸ τ᾿ Ὀχτωήχι χάρτινον Ἐσταυρωμένον εἰς τὸ μέσον τοῦ σταυροῦ, καὶ μὲ ἐρυθρὸν μανδήλιον κυματίζον, μέλποντα τὸ ἄσμα:

Βλέπεις ἐκεῖνο τὸ βουνὶ μὲ κόκκινη παντιέρα;
Ἐκεῖ σταυρῶσαν τὸ Χριστὸ τὸν πάντων βασιλέα.
……………………………………………………….
Σύρε μητέρα μ᾿ στὸ καλὸ καὶ στὴν καλὴ τὴν ὥρα,
Κ᾿ ἐμένα νὰ μὲ καρτερῆς τὸ Σάββατο τὸ βράδυ
Ὅταν σημαίνουν ἐκκλησιὲς καὶ ψέλνουνε παπάδες,
Τότες καὶ σύ, μαννούλα μου, να᾿ χῆς χαρὲς μεγάλες.

Καὶ τί χαρὲς μεγάλες τῷ ὄντι, τί χαρὲς δ᾿ ὅλα τὰ παιδία! Καὶ ἢ καλῆ ἡ μήτηρ της προθυμότατα ἔδιδεν ἀνὰ δυὸ ἀρτιβαφὴ αὐγὰ εἰς ὅλα τὰ παιδία δυὸ αὐγὰ κόκκινα, καὶ τί εὐτυχία! τί νίκη! ἐνῷ ἡ μάμμη ἐφώναζεν ὅτι ἀρκετὰ παιδία ἦλθαν, καὶ ἀρκατὰ ἐτραγούδησαν, καὶ ὅτι ἔπρεπε νὰ ὑπάγουν καὶ ἀλλοῦ.

Μετὰ ταῦτα ἡ μήτηρ ἤρχισε νὰ ζυμώνῃ καὶ ἔπλασεν ἀρκετὲς κουλοῦρες μετ᾿ αὐγῶν διὰ τὸν σύζυγον, ἐπιδημοῦντα τότε, διὰ τὴν πενθεράν της, δι᾿ ἐαυτήν, διὰ τὲς κουμπάρες, ὡς καὶ μικρὲς «κοκῶνες» διὰ τὴν Μόρφω, διὰ τὸν Εὐαγγελινόν, διὰ τ᾿ ἀνεδεξίμια της καὶ διὰ τὰ πτωχὰ παιδιὰ τῆς γειτονιᾶς.

Ετικέτες: Αλ. Παπαδιαμάντης, έθιμα, κόκκινη Πασχαλιά, κόκκινο, Μ.Εβδομάδα