ΣΧΟΛΗ AΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ / ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ EΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
Θεματική Ενότητα: ΕΛΠ22
Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη. Από την αρχαιότητα ως τον 20ο αιώνα
ΘΕΜΑ 3ης ΓΡΑΠΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
Ο βυζαντινός φιλόσοφος και λόγιος Θεόδωρος Μετοχίτης (1270-1332), σε κεφάλαιο του βιβλίου του Ηθικός ή Περί παιδείας (20), φιλοτεχνεί ένα πορτραίτο της βυζαντινής φιλοσοφικής λογιότητας η οποία απέχει από την αρχαιοελληνική εικόνα περί φιλοσοφίας ως ζωντανού διαλόγου. Η φιλοσοφική δραστηριότητα, εδώ, βρίσκεται εγγύτερα προς εκείνη μιας εγκυκλοπαιδικής γνώσης, βιβλιοφιλίας και αρχαιογνωσίας. Έτσι, η φιλοσοφική επικοινωνία ως ζωντανή ανταλλαγή ιδεών και διάλογος περί της ουσίας αντικαθίσταται από έναν λόγιο φορμαλισμό και ρητορικότητα. Ο Β. Ν. Τατάκης, ο πρώτος σύγχρονος ιστορικός της Βυζαντινής φιλοσοφίας, προσπάθησε να καταδείξει τους λόγους του φορμαλισμού και της ρητορικότητας τους οποίους και εντοπίζει στη συνάντηση του Χριστιανισμού με τον Ελληνισμό. Παρά την επισήμανση των αρνητικών πλευρών της βυζαντινής λογιότητας, στις θέσεις του Μετοχίτη υπάρχουν και θετικές πλευρές, όπως η αντίληψη του ρόλου της προόδου στην παιδεία.
Με βάση τα ανωτέρω, να απαντήσετε στα ακόλουθα δυο ερωτήματα:
(α) Η ανάγνωση του αποσπάσματος του Θεόδωρου Μετοχίτη σε ποια συμπεράσματα
μπορεί να μας οδηγήσει ως προς την έννοια της φιλοσοφίας στο Βυζάντιο, ιδίως σε σχέση με τη θεωρητική και πρακτική αυτονομία της φιλοσοφίας;
(β) Το απόσπασμα του Θεόδωρου Μετοχίτη μας δίνει μια ιδέα για τα χαρακτηριστικά και τη δραστηριότητα του Βυζαντινού λόγιου ως φιλόσοφου και επιστήμονα. Να περιγράψετε τα χαρακτηριστικά αυτά με αναφορά στο κείμενο και τη βιβλιογραφία.
Ακαδημαϊκό Έτος: 2019 / 2020
Φοιτήτρια: Μαριάννα Θ. Αποστόλου
Πίνακας περιεχομένων
Εισαγωγή 3
Α. Ιστορικό και Κοινωνικό Πλαίσιο 3
Β. Συμπεράσματα για την φιλοσοφία στο Βυζάντιο που απορρέουν από το απόσπασμα του Θεόδωρου Μετοχίτη 4
Γ. Τα χαρακτηριστικά από τη δραστηριότητα του Βυζαντινού λογίου ως φιλοσόφου και επιστήμονα 6
Επίλογος 8
Βιβλιογραφικές αναφορές 8
Εισαγωγή
Το Βυζάντιο πάντα σχετίζονταν με την αρχαιότητα, ακόμα και όταν περιήλθε σε λατινική κατοχή δεν διέκοψε αυτή τη σχέση[1]. Η προσφορά του Βυζαντίου συνίσταται α) στη διαφύλαξη και παράδοση επιτευγμάτων, β) την εξέλιξη των επιστημών, την καταγραφή και διάσωση των κειμένων, γ) την ανθολόγηση, την ερμηνεία και τον σχολιασμό τους. Ο φιλόσοφος Θεόδωρος Μετοχίτης σχετικά με τη βυζαντινή φιλοσοφία απομακρύνεται από τον διάλογο των αρχαίων φιλοσόφων και τοποθετείται πολύ κοντά στην εγκυκλοπαιδική γνώση, τη βιβλιοφιλία και την αρχαιογνωσία. Στις φιλοσοφικές του αναζητήσεις κάθε φιλοσοφική επικοινωνία είτε ανταλλαγή ιδεών, είτε διάλογος περί της ουσίας γίνεται λόγιος φορμαλισμός και ρητορικότητα. Στην πραγματεία του ο «Ηθικός ή Περί Παιδείας» εξαίρει τη σημασία και τα αγαθά της Παιδείας και προτρέπει στην ενασχόληση όχι με τα εφήμερα αγαθά, αλλά με τα αγαθά του πνεύματος, τα οποία δεν φθείρονται, αλλά ενδυναμώνουν τον άνθρωπο με εσωτερική ηρεμία για να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες και τις φουρτούνες της ζωής και η ενασχόληση αυτή με τα αγαθά του πνεύματος τον οδηγεί κοντά στο Θεό.
Α. Ιστορικό και Κοινωνικό Πλαίσιο
Ο Θεόδωρος Μετοχίτης έζησε κατά το δεύτερο ήμισυ του 13ου αρχές 14ου αιώνα. Είναι η Παλαιολόγεια περίοδος κατά την οποία εμφανίζονται λόγιοι με ιδιαίτερες κλίσεις προς τη φιλοσοφία και την επιστήμη (αστρονομία). Παρατηρείται κατά την περίοδο αυτή μια κριτική διάθεση για τις φιλοσοφικές θεωρίες (αριστοτελική φυσική και μεταφυσική, νεοπλατωνική ψυχολογία), αλλά και διαμάχες ανάμεσα σε σύγχρονους φιλοσόφους όπως η διαμάχη ανάμεσα στον Θεόδωρο Μετοχίτη και τον Νικηφόρο Χούμνου[2]. Ο Θεόδωρος Μετοχίτης ήταν ένας από τους σπουδαιότερους συγγραφείς του Βυζαντίου[3] και από τα γραφόμενά του απορρέουν συμπεράσματα για τη βυζαντινή φιλοσοφία. Αναφέρεται συχνά σε φιλοσόφους (Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Στωικούς, Νεοπλατωνικούς, Σωκράτη, Επίκουρο[4], Πυθαγόρα) αλλά και σε εκπροσώπους της χριστιανικής σκέψης (Μέγα Βασίλειο, Μάξιμο Ομολογητή, Μιχαήλ Ψελλό και Ιωσήφ Φιλόσοφο)[5].
Β. Συμπεράσματα για την φιλοσοφία στο Βυζάντιο που απορρέουν από το απόσπασμα του Θεόδωρου Μετοχίτη
Ο Μετοχίτης κινείται με εκλεκτισμό ανάμεσα στη χριστιανική σκέψη και στην ελληνική φιλοσοφία. Ήταν πολυμαθής, είχε πολλές γνώσεις και έδινε με ευκολία απαντήσεις σε ερωτήματα είτε για την αρχαιότητα, είτε για την σύγχρονη εποχή του σαν να ήταν ανοιχτό βιβλίο[6]. Οι πολλές υποχρεώσεις δεν τον εμπόδιζαν από το διάβασμα και το γράψιμο παρόλο που συχνά τον αποσπούσαν από αυτό. Μπορούσε να δουλεύει από το πρωί μέχρι το βράδυ στο παλάτι σε θέματα δημόσιας διοίκησης και όταν έφευγε αργά από τη δουλειά του διάβαζε και έγραφε σαν να ήταν ένας λόγιος αποσπασμένος εντελώς από τη δημόσια ζωή[7].
Από τον Ηθικό ή Περί Παιδείας απορρέει ότι ο Μετοχίτης προσεγγίζει με ιδιαίτερη ματιά το «θείο», πιστεύει δε πως η μελέτη της φύσης και του σύμπαντος μας βοηθά να αναζητήσουμε το νόημα της ύπαρξης της κτίσης. Για τον Μετοχίτη κάθε ζωντανός οργανισμός είναι αξιοθαύμαστος, διότι εκεί φαίνεται το μεγαλείο του Δημιουργού – Θεού, τον οποίο αποκαλεί «εὑρετὴν καὶ τεχνίτην». Η εμβάθυνση στο θαύμα της φύσης, αποτελεί σύμφωνα με τον Μετοχίτη ταυτόχρονα θρησκευτική εμπειρία και πνευματική αναζήτηση[8]. Η θεωρία των όντων είναι αυτοσκοπός για το τελευταίο στάδιο της πνευματικής πορείας του ανθρώπου. Σύμφωνα με τον Μετοχίτη ο λόγος και η αρετή έχουν κοινά σημεία. Επιδιώκουν την έρευνα και τη γνώση όχι μόνον των όντων[9], αλλά και του ανθρώπινου βίου και στοχεύουν στην αναζήτηση του αγαθού μέχρι να φτάσουν στη θεωρία του αγαθού.
Επιπροσθέτως ο Θεόδωρος Μετοχίτης προτρέπει κάθε νέο να ασχοληθεί με τα αρχαία συγγράμματα, διότι με τη βοήθειά τους είναι δυνατόν να οδηγηθεί ο άνθρωπος σε ψυχική ισορροπία και ηρεμία, καθώς τα βιβλία αποτελούν απόσταγμα σοφίας, την οποία απέκτησαν οι φιλόσοφοι από τις γνώσεις και την πείρα της ζωής. Η ενασχόληση κάθε ανθρώπου με τα βιβλία μπορεί να τον βοηθήσει να αποκτήσει γνώσεις και σοφία γιατί κάνει συντροφιά με τους φιλοσόφους[10]. Όπως αναφέρει στο έργο του Περί Παιδείας ή Ηθικός τα βιβλία στα χρόνια του Σωκράτη περιείχαν αρκετούς θησαυρούς που μας κληροδότησαν οι αρχαίοι σοφοί και ο καθένας μπορούσε να αντλήσει υλικό για να σκεφτεί σωστά και να μπορέσει να εξασφαλίσει ένα βίο ενάρετο[11]. Ο ίδιος ο Σωκράτης, αναφέρει ο Μετοχίτης, επεδίωκε να συναναστρέφεται με εκείνους τους ανθρώπους που θα τον βοηθούσαν να γίνει καλύτερος και σοφότερος, όταν όμως διαπίστωνε ότι κάποιοι από τους φίλους του είχαν αδυναμίες και ελαττώματα τους απομάκρυνε από κοντά του[12].
Από τον Σωκράτη μέχρι τα χρόνια του Μετοχίτη δημιουργήθηκαν πολλοί θησαυροί και συσσωρεύτηκαν πολλές γνώσεις. Σαν να ξεχύθηκε η φιλοσοφία «να ποτίσει το λιβάδι της γνώσης», ενώ πριν μέχρι τα χρόνια του Σωκράτη ούτε οι ρητορικοί λόγοι είχαν την ίδια αρμονία και το ρυθμό, που να μοιάζει με ένα «ωραίο καλοπλεγμένο φόρεμα» [13], για να ντύσει κάποιος τη σκέψη του. Ο χριστιανισμός πάντοτε στήριζε και ενδιαφερόταν για τις επιστήμες. Σε αυτό βοήθησαν η ελληνική γλώσσα, που ήταν η γλώσσα των φιλοσόφων και η θεσμική συνέχεια. Όταν κάποιες σχολές έκλεισαν η κοσμική εξουσία διατήρησε ένα σύστημα εκπαίδευσης που συμπεριλάμβανε τις επιστήμες τις οποίες συχνά η Εκκλησία υποστήριζε.
Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι η ελληνική Παιδεία και η ανατροφή των Βυζαντινών με τα κλασσικά γράμματα τους ώθησε να υιοθετήσουν μαζί με τον τίτλο Ρωμιοί και τον τίτλο Έλληνες τόσο με την πολιτισμική και εθνική του σημασία όσο και με τη θρησκευτική[14]. Κύριο μέλημα των πιστών ήταν όχι μόνον ο εξαγνισμός της ψυχής, για να μπορέσουν να δοξάσουν τον Δημιουργό των όντων, αυτών που περιγράφουν οι φιλόσοφοι, αλλά και η ενασχόλησή τους με τις επιστήμες. Ο Μετοχίτης και αρκετοί επιστήμονες καυχιόταν για την καταγωγή τους και θεωρούσαν ότι ήσαν Έλληνες και πνευματικοί κληρονόμοι των αρχαίων ελληνικών επιστημών[15].
Γ. Τα χαρακτηριστικά από τη δραστηριότητα του Βυζαντινού λογίου ως φιλοσόφου και επιστήμονα
Ο Θεόδωρος Μετοχίτης λόγω των οικογενειακών και πολιτικών καθηκόντων αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τις σπουδές του και έτσι το ταξίδι της γνώσης του να μην ολοκληρωθεί. Από τη βιβλιογραφία απορρέει ότι ο Μετοχίτης ήταν περισσότερο πρακτικός. Τούτο καταμαρτυρείται από το γεγονός ότι δημιούργησε οικογένεια, ασχολήθηκε με την πολιτική και όλες αυτές οι πρακτικές ασχολίες τον εμπόδισαν να αφιερωθεί απερίσπαστα στη μελέτη, στις σπουδές και στον θεωρητικό βίο. Οι υπεύθυνες θέσεις στην αυτοκρατορία και η δημιουργία οικογένειας τον οδήγησαν σε παραμέληση των πνευματικών του δραστηριοτήτων και εμπόδιζαν την προσήλωσή του στις σπουδές χωρίς εμποδίσουν το διάβασμα και τη συγγραφή βιβλίων. Συμπεραίνουμε ότι είναι αρκετά δύσκολο κάποιος να ασχολείται με την πολιτική, να μεγαλώνει παιδιά και να μένει απερίσπαστος και προσηλωμένος στη γνώση, διότι η επιστήμη απαιτεί απόλυτη συγκέντρωση και προσήλωση.
Ο μαθητής του Νικηφόρος Γρηγοράς [16] αναφέρει ότι ο Βυζαντινός λόγιος ως φιλόσοφος και επιστήμων γοήτευε τους ακροατές του «…με το μέγεθος…την αρμονία των μελών του…τραβούσε επάνω τα μάτια όλων…» επίσης αναφερόμενος στις ικανότητες του Μετοχίτη γράφει ότι είχε «…φυσική ικανότητα ως ομιλητής, πνευματική ικανότητα για εργασία, δύναμη μνήμης και καθαρή αντίληψη… εύγλωττος …δεν είχε ανάγκη βιβλίων … ήταν μια ζωντανή βιβλιοθήκη, αποθήκη πληροφοριών…» ήταν επιδέξιος και στις επαγγελματικές του υποχρεώσεις «…στη δημόσια διοίκηση…με μεγάλο ενθουσιασμό …αργά αφιερώνονταν στο διάβασμα…».
Στον Ηθικό ή Περί Παιδείας συμβουλεύει τον νέο να προσέχει και να βρίσκεται σε συνεχή επαγρύπνηση. Επιπροσθέτως τον παρακινεί να ασχοληθεί με τον πρακτικό βίο, αφού πρώτα εφοδιαστεί με τη σοφία που παρέχουν τα βιβλία των αρχαίων φιλοσόφων. Η σοφία είναι εκείνη που θα τον βοηθήσει να βρει τον δρόμο της αρετής, η οποία έχει μεγαλύτερη αξία από φτηνές αξίες όπως ο πλούτος, η δόξα και η ηδονή. Παρόμοιες αξίες προκαλούν φθόνο και ζήλεια, ενώ η αρετή θα τον συντροφεύει μέχρι το τέλος της ζωής του ακόμα και μετά τον θάνατο. Αυτή η συντροφικότητα είναι απολαυστική γαληνεύει τον άνθρωπο, καλλιεργεί την αρετή και θα στρέψει τη σκέψη του προς τη θεωρία των όντων. Μέσα από τα βιβλία ο άνθρωπος μπορεί να αναζητήσει την αλήθεια, να στρέψει πρώτα το βλέμμα μέσα του και μετά να κοιτάξει προς τον κόσμο και τον ουρανό.
Στο 20ο κεφάλαιο ο φιλόσοφος Μετοχίτης αναφερόμενος στην παιδεία εστιάζει κυρίως στα πλεονεκτήματα που μας παρέχει η παιδεία. Επεσήμανε τόσο τις αρνητικές πλευρές της βυζαντινής λογιότητας, όσο τις θετικές πλευρές για το ρόλο της παιδείας. Στην προσπάθειά του να συνδυάσει τις χριστιανικές αντιλήψεις με εκείνες των Ελλήνων φιλοσόφων οδηγήθηκε στη σύνδεση της αρετής με την παιδεία. Υποστήριζε πως η αρετή προϋποθέτει την παιδεία, διότι οδηγεί τον άνθρωπο στα αγαθά της ζωής. Όποιος είχε παιδεία υποστήριζε ο φιλόσοφος είχε το πλεονέκτημα να μην υποκύπτει στα δυσάρεστα συναισθήματα που θα του τύχουν, διότι η παιδεία αποτελεί καταφύγιο στα βάσανα της ζωής, προσφέρει γαλήνη και καταλαγιάζει την ψυχή. Ο Θεόδωρος Μετοχίτης θεωρούσε πως η σοφία είναι ένας συνδυασμός αρετής και παιδείας παράλληλα με κάθε εγκατάλειψη των εφήμερων αγαθών.
Η απόκτηση της παιδείας σύμφωνα με τον Μετοχίτη δεν αποσκοπεί στην τυπική εκπαίδευση των νέων, αλλά στη συγκέντρωση στον εαυτόν τους ο καθένας[17]«ὅταν τις ἐαυτοῦ γενόμενος ὅλος» με τελικό σκοπό την προσέγγιση του Θεού[18], να μπορέσει να ατενίσει το Δημιουργό μέσω της θεωρίας των όντων, μέσα από την ομορφιά και την αρμονία τους. Τα βιβλία που έγραψαν οι αρχαίοι φιλόσοφοι μπορούν να προσφέρουν γνώσεις, χωρίς κόπο, μέσα στην άνεση του σπιτιού, να ταξιδέψουν τον καθένα σε μέρη μακρινά και να τον βοηθήσουν να ξεπεράσει μικρά ή μεγάλα προβλήματα και να τον κάνουν καλύτερο καθώς διαβάζοντας τα βιβλία θα γνωρίσει σπουδαία γεγονότα της ιστορίας παλιά, αλλά και πρόσφατα, να δει τη ζωή διαφόρων ανθρώπων από άλλα μέρη και να μάθει για διάφορα πολιτεύματα τόσο εύκολα σαν να πρόκειται αγοράσει κάτι από μια εμποροπανήγυρη[19].
Σχετικά με την Ορθόδοξη πίστη ο Μετοχίτης ασπάζεται ότι η βάση όλων των αγαθών είναι η πίστη στην Αγία Τριάδα και η ενσάρκωση του Χριστού σε άνθρωπο. Με την πίστη αυτή μπορούμε να προσεγγίσουμε τον Θεό και να νοιώσουμε ασφάλεια και γαλήνη. Κατά τον 14ο αιώνα οι Ησυχαστές απαξίωσαν την κοσμική μάθηση και την θεώρησαν εφήμερη και άχρηστη για την κατανόηση της Δημιουργίας. Παρά τις Ησυχαστικές έριδες κατά την Παλαιολόγεια περίοδο οι επιστήμες επιβίωσαν και άνθησαν. Ο Hunger[20] αναφέρει πως αρκετοί για την αναζήτηση της αρετής και την προσέγγιση του Θεού επιλέγουν την μοναστική και ασκητική ζωή. Είναι μια δύσκολη επιλογή, αλλά δεν είναι η μοναδική καθώς κάποιος μπορεί να αναζητήσει την αρετή και μέσα στην κοινωνική ζωή. Χωρίς την ευσέβεια τίποτα δεν έχει αξία. Η ευσέβεια και η παιδεία μπορούν να βοηθήσουν κάθε νέο να ανταπεξέλθει στα προβλήματα της ζωής και να χαλιναγωγήσει κάθε επιθυμία του, ώστε να μπορέσει να φέρει εις πέρας ακόμα και έργα που απαιτούν αρκετή προσπάθεια και μεγάλη αφοσίωση[21].
Συμπεραίνουμε ότι τα βιβλία προσφέρουν πλούτο γνώσεων, αλλά υπάρχουν άνθρωποι που προτιμούν την αμάθεια, την ανοησία και την στιγμιαία απόλαυση, την ηδονή. Ο Μετοχίτης αναφέρει στον Ηθικό ή Περί Παιδείας, πως είναι αδύνατο να είμαστε ευτυχισμένοι, εάν είμαστε αδαείς ή τρελοί. Πρέπει να γνωρίζουμε και να προνοούμε για να μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε τις δύσκολες καταστάσεις. Ο λόγος – η λογική είναι που κάνει τον άνθρωπο να διαφέρει από τα ζώα και πρέπει να τον εκμεταλλεύεται. Ο Μετοχίτης έχει σαν πρότυπο τον αρχαίο φιλόσοφο και συμπληρώνει τις φιλοσοφικές του απόψεις με τις χριστιανικές δογματικές αντιλήψεις (πίστη στη μεταθανάτια ζωή).
Επίλογος
Συνοψίζοντας ο Θεόδωρος Μετοχίτης παραμένει επίκαιρος και στις μέρες μας με τις πολύτιμες συμβουλές προς τους νέους οι οποίες μπορούν να οδηγήσουν σε μια ποιοτικότερη ζωή. Ο Ηθικός ή Περί Παιδείας μπορεί να θεωρηθεί ως μια εξομολόγηση ενός καλλιεργημένου ανθρώπου του 14ου αιώνα. Ο Βυζαντινός Λόγιος παροτρύνει τον νέο να ασχοληθεί με τον Λόγο, να αποκτήσει Παιδεία ακολουθώντας την μόρφωση αρχαιοελληνικής Παιδείας που αποτελεί βαθύτερη πνευματική μόρφωση ώστε να αποτελέσει οδηγό προς τον θεωρητικό βίο που είναι η ανώτερη μορφή ζωής[22].
Βιβλιογραφικές αναφορές
Αραμπατζής, Γ., (2017), Θεόδωρος Μετοχίτης, Σκεπτικισμός και Παιδεία», διά-ΛΟΓΟΣ, τεύχος 7, εκδ. Περιοδικά, Αθήνα: 2017.
Βασιλικοπούλου, Α. – Ιωαννίδου, (1972), Αναγέννηση των Γραμμάτων κατά τον 12ο αι. και ο Όμηρος, Βιβλιοθήκη της Σοφίας Σαριπόλου, Αθήνα.
Γλύκατζη – Αρβελέρ, Ε. (2009), Γιατί το Βυζάντιο, σ. 191, Εκδ. Ελληνικά Γράμματα , Αθήνα: 2009
Hunger, H. (1991), Βυζαντινή λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, μτφ. Λ.Γ. Μπενάκη, Ι.Β. Αναστασίου& Γ.Χ. Μακρή, Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ.
Ζωγραφίδης, Γ., (2000), Η Βυζαντινή Φιλοσοφία, κεφ. 7.2 στο: Βιρβιδάκης, Σ. & Ιεροδιακόνου, Κ. (επιμ.), Ελληνική φιλοσοφία και επιστήμη: από την αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα, τ. Α΄, Ε.Α.Π., Πάτρα: 2000.
Μετοχίτης, Θεόδωρος, (2002), Ηθικός ή περί Παιδείας, μτφρ. Ι. Δ. Πολέμης, εκδ. Κανάκης , Αθήνα: 2002.
Μουσαφείρης, Αθ., (2017), Η παιδεία και οι επιστήμες στην προοπτική της αναζήτησης της αλήθειας στον Ηθικό ή περί παιδείας του Θεόδωρου Μετοχίτη, Thesis, ΕΚΠΑ, Αθήνα: 2017.
Νικολαΐδης, Ε., (2017), Επιστήμες και Ορθοδοξία -Από τους Έλληνες πατέρες στην εποχή της παγκοσμιοποίησης. Αθήνα: Προπομπός, 2017.
Περάκης Εμ., (2018), Θεόδωρος Μετοχίτης περί παιδείας, I.S.B.N.: 978 – 618 – 82301 – 4 – 9 “Τα πρακτικά του 5ου Συνεδρίου: ΝΕΟΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΣ” , σσ. 1368 – 1373, Αθήνα, 28 & 29 Απριλίου 2018.
Τατάκης, Β., Ν., (1977), Η Βυζαντινή Φιλοσοφία, μτφ. Ε.Κ. Καλπουρτζή, επιμ. Λ. Μπενάκη, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού Αθήνα: 1997.
Wilson, Nigel, G., (1991), Οι Λόγιοι στο Βυζάντιο, μτφ. Ν. Κονομής, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα: 1991.
https://el.wikipedia.org/wiki/ Θεόδωρος_Μετοχίτης
[1]Βασιλικοπούλου, Α. – Ιωαννίδου.
[2]Ζωγραφίδης, Γ., σ. 358.
[3]https://el.wikipedia.org/wiki/ Θεόδωρος_Μετοχίτης
[4]Μετοχίτη, 2002, σσ. 17-41
[5] Μουσαφείρης, Αθ., (2017).
[6] Τατάκης, Β., Ν., (1977).
[7]Wilson, N., G., (1991).
[8] Μετοχίτης, Θ. , Εισαγωγή, σσ. 48-51.
[9] Το ίδιο, ό. π. , κεφ. 15, σσ. 1-5.
[10] Το ίδιο, ό.π., σ. 91.
[11] Το ίδιο, ό.π.,, σ. 93.
[12] Το ίδιο, ό.π., σ. 93.
[13] Το ίδιο, ό.π., σ. 97.
[14] Γλύκατζη – Αρβελέρ, Ε. (2009), 191 .
[15] Νικολαΐδης, σ 181.
[16]Wilson, Nigel, G., 1991, σσ. 325-326.
[17] Το ίδιο, σ. 89.
[18] Το ίδιο , κεφ. 32, σσ. 24-25.
[19] Το ίδιο σ. 103.
[20]Hunger, 49, 105-106, 261-262.
[21] Μετοχίτης, Θ., κεφ. 48, 22-24.
[22] Περάκης, Εμ., (2018), σ. 1373.
