Η Στέρνα

“Ο χώρος, όπως τον εννοεί ο Αϊνστάιν, δεν βρίσκεται πλη­σιέστερα στην πραγματικότητα από τον ουρανό του Βαν Γκογκ. Το μεγαλείο της επιστήμης έγκειται όχι σε μιαν α­λήθεια πιο απόλυτη από την αλήθεια του Μπαχ ή του Τολστόι, αλλά σ’ αυτήν καθ’ εαυτήν την πράξη της δημιουργίας της.” Άρθουρ Καίσλερ

Το κείμενο που ακολουθεί στηρίζεται σε μια βασική πρόταση, που συνή­θως διαφεύγει της προσοχής όλων όσοι ασχολούνται με τον πολιτισμό. Η πρόταση αυτή είναι: Οι Θετικές επιστήμες αποτελούν συνιστώσα -και μά­λιστα βασική συνιστώσα- του πολιτισμού μας.

Συνεπώς όσο εξακολουθούμε να μιλούμε για πολιτισμό, υπονοώντας απλώς τη λογοτεχνία, τα έργα τέχνης ή τη μουσική, αφαιρούμε ένα μεγά­λο μέρος από τη δυναμική του. Η θεωρία της σχετικότητας, για παράδειγμα, έχει σπάνια αισθητική· και ανοίγει στον άνθρωπο διαστάσεις, ακριβώς ό­πως ένα σπουδαίο έργο τέχνης. Επιπλέον, είναι σε θέση να εξηγήσει γιατί λάμπει ο ήλιος. Για τους ίδιους λόγους η ανακάλυψη της ελικοειδούς δομής στα μόρια της κληρονομικότητας ή η θεωρία των πιθανοτήτων εί­ναι πολιτισμικά γεγονότα, με οποιονδήποτε ορισμό του όρου.

Το ότι η πολιτιστική διάσταση της επιστήμης δεν έχει με επάρκεια ε­κτιμηθεί από τους ανθρώπους της κουλτούρας, οφείλεται αφ’ ενός μεν στην περιχαράκωση της κουλτούρας αυτής, αφ’ ετέρου στην αδυναμία των ανθρώπων της επιστήμης να επικοινωνήσουν. Στο κλασικό του βιβλίο Οι δύο κουλτούρες, που διερευνά αυτό το χάσμα, ο φυσικός και μυθιστοριογράφος C. P. Snow παρατηρεί δηκτικά ότι οι άνθρωποι της διανόησης κοροϊδεύουν έναν επιστήμονα, αν αγνοεί τον Σαίξπηρ. Οι ίδιοι όμως αγνοούν τον δεύτερο νόμο της θερμοδυναμικής, που έχει ισοδύναμη αξία. «Ο κόσμος που αποκαλύπτει η Επιστήμη», διαμαρτύρεται ο R.Feynman, «είναι πιο αξιοθαύμαστος απ’ ό,τι φαντάστηκαν ποτέ οι καλλιτέχνες. Για­τί λοιπόν δεν μιλούν γι’ αυτόν οι ποιητές;»

Τα τελευταία ωστόσο χρόνια, η μεγάλη απήχηση που έχουν τα βιβλία εκλαϊκευμένης επιστήμης υποδηλώνει ίσως ότι το χάσμα γεφυρώνεται. Οι παράγραφοι που ακολουθούν κάνουν μια προσπάθεια να αναφερθούν, με τρόπο υπαινικτικό, στα χαρακτηριστικά της Επιστήμης, ως μιας εκφράσεως πολιτισμού.

Παράγραφος πρώτη: Ο χαρακτήρας της επιστήμης

Το σπουδαιότερο χαρακτηριστικό της σύγχρονης επιστήμης δεν είναι ο πα­ρεξηγημένος θετικισμός της. Ούτε η πληθώρα των εφαρμογών της, για το καλό ή το κακό. Το σπουδαιότερο ίσως χαρακτηριστικό της -και ως προς αυτό προσεγγίζει την τέχνη- είναι η αποκάλυψη ενός κόσμου πέραν από το αισθητό και την εμπειρία. Ενός κόσμου θαυμαστού, απροσδόκητου, με εσωτερικούς δεσμούς και συνοχή. Αν όμως η τέχνη δεν επιδέχεται επα­λήθευση, η επιστήμη την αποζητά συνεχώς. Η επαληθευμένη επιστημονι­κή γνώση έχει σημασία όχι μόνο σαν αυθύπαρκτο πολιτιστικό γεγονός, αλ­λά και ως προς τις συνέπειες που έχει. Είναι, μάλιστα, αυτές οι συνέπει­ες που δημιουργούν τα ηθικά διλήμματα στην επιστήμη, και κάποτε την αυ­τοκαταργούν ως συνιστώσα του πολιτισμού. Είναι γνωστό ότι ο Αϊνστάιν αρνήθηκε να συνεργασθεί στην κατασκευή της ατομικής βόμβας. Ο Οππενχάιμερ, εντούτοις -επιστήμων με εξέχουσα πνευματικότητα- συμ­μετείχε, καταδιωκόμενος έκτοτε από τις Ερινύες.

Παράγραφος δεύτερη: Η σχέση της επιστήμης με το πλέγμα της εξουσίας

Η σχέση της επιστήμης με την εξουσία -στις ποικίλες μορφές της- είναι πο­λύπλοκη. Άλλοτε υπάκουη, κάποτε βίαιη και κατά βάθος περιφρονητική. Όταν ενώπιον της Ιεράς Εξέτασης ο Γαλιλαίος κάνει ένα τακτικό ελιγμό για να σώσει τον εαυτό του, έχει πλήρη συνείδηση ότι η περιστροφή της γης δεν κινδύνευσε ούτε μία στιγμή.

Η εξουσία -κι εδώ περιλαμβάνεται κι αυτή των μέσων ενημέρωσης-αντιλαμβάνεται την επιστήμη μόνο ως προς τις συνέπειες της. Σπάνια ως συνιστώσα πολιτισμού. Δεν έχει συνήθως την ικανότητα, η εξουσία, να α­ποδεχθεί την επιστήμη. Προσπαθεί απλώς να την χρησιμοποιήσει. Χρη­σιμοποιεί μάλιστα την επιστήμη όχι ας πούμε όπως χρησιμοποιεί την τέ­χνη, αλλά με τρόπο ευφυέστερο: Κάποιες φορές παρουσιάζοντας την ως πανάκεια, άλλοτε ως απειλή.

Από την αντιμετώπιση αυτή της επιστήμης δεν ξέφυγαν ούτε διανοη­τές ή ιδεολογικοί χώροι που αυτοαπεκαλούντο προοδευτικοί. Άρα η σχέ­ση είναι βαθύτερη και, θα έλεγα, σχεδόν συμπλεγματική.

Παράγραφος τρίτη: Ο μηχανισμός ελέγχου

Η απελευθερωτική σημασία της επιστήμης προκαλεί, όπως ακριβώς και οι άλλες συνιστώσες πολιτισμού, αντιδράσεις εκ μέρους μιας χρησιμοθη­ρικής κοινωνίας. Υπόγειες όμως και με υφή διαφορετική. Είναι αξιοση­μείωτο ότι, επειδή δεν είναι δυνατόν να ελεγχθούν τα αποτελέσματα της επιστήμης, επιχειρείται ο έλεγχος της κατευθύνσεως της. Πίσω από τη ση­μερινή παγκόσμια υστερία για την εφαρμοσμένη έρευνα υποκρύπτεται το ίδιο πνεύμα που διατηρεί τα αρχαία μνημεία προς όφελος των τουριστών ή που αντιλαμβάνεται τους ζωγραφικούς πίνακες ως οικονομική επένδυ­ση. «Επειδή», γράφει ο Paul Davies, «η επιστήμη μπορεί να αποφέρει οι­κονομικά οφέλη, η υποστήριξη της βασίζεται σχεδόν αποκλειστικά σ’ αυ­τό το επιχείρημα. Το γεγονός ότι μπορεί να εμπνεύσει μιαν άποψη για τον κόσμο, τίθεται στο περιθώριο ως ασήμαντο.»

Παράγραφος τέταρτη: Η αλλοτρίωση των επιστημόνων

Η αλλοτρίωση των επιστημόνων, γεγονός εξαιρετικής σημασίας για την ε­ξουδετέρωση τους ως πολιτιστικών συνειδήσεων, επιτυγχάνεται με δύο κυ­ρίως τρόπους. Ο πρώτος είναι η ύπαρξη, σε εργαστήρια ή πανεπιστήμια, κλίματος οξύτατου ανταγωνισμού. Η παραγωγή επιστημονικών δημοσιεύσεων προέχει της αναζητήσεως κάποιας ουσιαστικής αλήθειας. Ο δεύ­τερος τρόπος είναι η εξειδίκευση της παιδείας και της έρευνας, έτσι ώστε να αποκλείεται η θέαση του όλου. Όταν εντούτοις ο Αϊνστάιν ρωτήθηκε για το ποιος τον επηρέασε περισσότερο στις επιστημονικές του ανακαλύψεις, απάντησε: «Ο Ντοστογιέφσκι». Απάντηση, φοβούμαι, που ιδιαί­τερα στις μέρες μας δύσκολα γίνεται κατανοητή.

Παράγραφος πέμπτη: Η ελληνική πραγματικότητα

Οι αξίες που κυριαρχούν στον τόπο σήμερα, αλλά και άλλα χαρακτηριστικά της ελληνικής ζωής, πείθουν ότι λίγο πολιτισμό διαθέτουμε· όχι μόνον στην επιφάνεια, αλλά και ως πρόταση προς το μέλλον. Το δίλημμα λοιπόν ενός επιστήμονα ή ερευνητή στο χώρο τον ελληνικό γίνεται δραματικότερο. Ποιο είναι το νόημα της επιστημονικής γνώσης, ως συνιστώσας πολιτισμού, σε μια κοινωνία που εμφανίζει βαθύτατη κρίση και περίπου άπνοια των ποι­οτικών αξιών;

Δεν γνωρίζω την έξοδο από αυτό το δίλημμα. Η απάντηση δεν είναι μό­νον «περισσότερη επιστήμη». Φοβούμαι ότι αυτό που χρειάζεται οπωσ­δήποτε είναι περισσότερος πολιτισμός.

ΤΟ ΒΗΜΑ, 24-10-1993

Γιώργος Γραμματικάκης, Κοσμογραφήματα, σελ. 34-38

Κάτω από : Επιστήμη-τεχνολογία | Με ετικέτα: πολιτισμός, Τέχνη