Κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών έχει παρατηρηθεί μια έντονη συζήτηση σχετικά με τη φύση και την κατασκευή της αναπηρίας. Η συζήτηση αυτή γίνεται κυρίως γύρω από δύο αντίθετες απόψεις: το ιατρικό και κοινωνικό μοντέλο της αναπηρίας. Το ιατρικό μοντέλο βλέπει τη μειονεξία ως αιτία της αναπηρίας και ως εκ τούτου, τοποθετεί το ζήτημα της αναπηρίας στο άτομο και γι’ αυτό ονομάζεται και ως ατομικό μοντέλο της αναπηρίας. Η αναπηρία θεωρείται μια «προσωπική τραγωδία» και η ανάγκη ιατρικοποίησης επιτακτική, προκειμένου να «ομαλοποιηθούν» τα άτομα με αναπηρία. (Oliver, 1990, Swain & French, 2002). Από την άλλη πλευρά, το κοινωνικό μοντέλο της αναπηρίας προέκυψε κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών από το κίνημα των αναπήρων. Η προσέγγιση του κοινωνικού μοντέλου επικεντρώνεται σε αιτίες έξω από το άτομο, δηλαδή στα εμπόδια που επιβάλλονται στα ανάπηρα άτομα τα οποία εμπόδια περιορίζουν τις ευκαιρίες αυτών των ατόμων να συμμετέχουν ενεργά στην κοινωνία. Η αναπηρία δεν προκαλείται από τη μειονεξία, αντίθετα η αναπηρία επιβάλλεται κοινωνικά ως ένα είδος κοινωνικής καταπίεσης. Ουσιαστικά επαναπροσδιόρισαν την αναπηρία ως κοινωνική καταπίεση (Oliver & Sapey, 1999 ). Ειδικότερα, το κοινωνικό μοντέλο της αναπηρίας, θεωρεί τις σύγχρονες καπιταλιστικές κοινωνίες υπεύθυνες για το διαχωρισμό και την απομόνωση των ατόμων με αναπηρία.
Γιατί οι οικονομικές δυνάμεις του καπιταλισμού και του μετέπειτα μοντέρνου καπιταλισμού, του νέο-φιλελευθερισμού και της παγκοσμιοποίησης, αποκλείουν τα άτομα με αναπηρία και ειδικότερα άτομα με νοητική καθυστέρηση?
Η επίδραση του καπιταλιστικού συστήματος
Το συγκεκριμένο οικονομικό σύστημα έχει φέρει τις μεγαλύτερες αλλαγές στη διάρκεια της ζωής του ανθρώπου. Πράγματι, ο καπιταλισμός έφερε δραματική αλλαγή στην αύξηση του πληθυσμού, στις διάφορες δημογραφικές αλλαγές και την αστικοποίηση. Επίσης, οδήγησε σε μια πληθώρα επιστημονικών και τεχνολογικών εφευρέσεων που είχε ως στόχο τη βελτίωση της ποιότητας ζωής του ανθρώπου: αλλαγή στις μεταφορές, την αύξηση του πλούτου και του βιοτικού επιπέδου. Έφερε εντατικοποίηση της εργασίας, αλλαγή των συνθηκών εργασίας, και μια δραματική επίδραση στην οικογενειακή ζωή και στις πεποιθήσεις και τις αξίες των ανθρώπων. Αυτές οι αλλαγές είχαν ως αποτέλεσμα να επηρεάσουν και την ζωή των ατόμων με νοητική καθυστέρηση.
Από υλιστική άποψη, η εκβιομηχάνιση μετέφερε τη δουλειά από το σπίτι στο εργοστάσιο και απαίτησε γρήγορο ρυθμούς εργασίας, εντατικοποίηση της εργασίας και εκμηχάνιση των κινήσεων και της παραγωγής. Ωστόσο, η βαθιά αλλαγή που έφερε η εκβιομηχάνιση στην καπιταλιστική εποχή, ήταν ο τρόπος που τα άτομα με αναπηρίες αντιμετωπίστηκαν (Oliver 1990). Καθώς η φύση της δουλειάς απαιτούσε εργάτες ικανούς, σωματικά και διανοητικά, (able-bodied and able-minded) για να συνεισφέρουν στην παραγωγή, αυτή η «ικανότητα» έγινε το σημείο αναφοράς με το οποίο κρινόταν η κανονικότητα, σωματικά και διανοητικά. (Barnes, C., Mercer, G. και Shakespeare, T., 1999).
Με το νέο σύστημα τα άτομα με νοητική καθυστέρηση έγιναν ακόμα πιο ευάλωτα, καθώς οι οικογένειες που παραδοσιακά ασχολούνταν με αυτά δεν ήταν πια ικανοί να τους βοηθούν, και το καπιταλιστικό σύστημα έπρεπε να εφεύρει μια νέα μέθοδο για τον έλεγχο αυτής της νέας κοινωνικής ομάδας που δεν μπορούσε πια να συμβάλει στην παραγωγική διαδικασία: το ίδρυμα και το στιγματισμό (Oliver, 1990). Έτσι είναι μια εποχή που έχουμε αύξηση των αριθμών των ιδρυμάτων, κυριαρχία των ιατρικών επαγγελμάτων και εξάρτηση από αυτούς εφόσον οι γιατροί ήταν αυτοί που έθεταν τα κριτήρια και αποφάσιζαν ποιος είναι σε θέση να εργαστεί και ποιος όχι. Έτσι αναπτύχτηκε η ιατρικοποίηση της αναπηρίας που σήμαινε ότι οι γιατροί συμμετείχαν σε μεγάλο βαθμό στις ζωές αυτών των ανθρώπων μέσω της αξιολόγησης, της συνταγογράφησης και της αποκατάστασης, εξ ου και η «ομαλοποίηση» των ατόμων με αναπηρία. Για να μην αναφέρουμε και το κέρδος που συνεπάγεται από την ιατρικοποίηση.
Στο στάδιο αυτό, αξίζει να εξετάσουμε και τις πρόσφατες εξελίξεις σχετικά με το κυρίαρχο οικονομικό σύστημα, του νέο-φιλελευθερισμού και της παγκοσμιοποίησης, και πώς αυτό το σύστημα συνεχίζει τον αποκλεισμό των ατόμων με νοητική καθυστέρηση από την αγορά εργασίας και συνεπώς από την κοινωνία. O καπιταλισμός και ο νέο-φιλελευθερισμός είναι μια πολιτική και οικονομική φιλοσοφία που τονίζει την ελευθερία των πολιτών μειώνοντας τις κρατικές δαπάνες και παροχές για τους πολίτες μιας κοινωνίας προάγοντας τον ατομικισμό και παράλληλα αποδυναμώνοντας τη συλλογική διεκδίκηση. Η ενίσχυση αυτών των ατόμων μετατοπίστηκε από την κοινωνία στο άτομο και στις εθελοντικές οργανώσεις η βοήθεια από το κράτος πρόνοιας μετατοπίστηκε ως βάρος στην οικογένεια και στην φιλανθρωπική δράση της κοινότητας. Επιπλέον τα άτομα με νοητική καθυστέρηση και γενικώς άτομα με αναπηρία, αποτελούν μια επικινδυνότητα για την κοινωνία (risk society) σε οικονομικό και πολιτικό επίπεδο εφόσον αν δεν ελεγχθούν θα υπάρχει δυσκολία στη διατήρηση μιας κοινωνίας συνένωσης και συνοχής.
Επιπλέον, να μην ξεχνάμε ότι κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών, το οικονομικό αυτό σύστημα διέρχεται τη μεγαλύτερη ύφεση από το 1929. Η πρόσφατη οικονομική κρίση έχει ισχυρό αντίκτυπο στα άτομα με αναπηρίες εφόσον είναι οι πρώτοι άνθρωποι που είναι σε κίνδυνο σε περιόδους οικονομικής ύφεσης (Sheldon, 2009). Ως εκ τούτου, θα μπορούσε κανείς να πει ότι, εάν η ύφεση έχει αρνητικές επιπτώσεις στα άτομα χωρίς ειδικές ανάγκες, ο αντίκτυπος αυτός καθίσταται ακόμη πιο ισχυρός στα άτομα με ειδικές ανάγκες.
Μέχρι στιγμής έγινε μια προσπάθεια διερεύνησης του πως η καπιταλιστική οικονομία συνέβαλε στον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία αρχικά από την αγορά εργασίας και κατά συνέπεια από την κοινωνία. Είδαμε την κατασκευή της «νορμαλοποίησης» από την εκβιομηχάνιση και την περιθωριοποίηση των ατόμων αυτών σε ιδρύματα και άσυλα και πώς αυτό αύξησε την εξάρτησής τους από το ιατρικό επάγγελμα. Είδαμε επίσης τις επιπτώσεις του σύγχρονου καπιταλισμού στα άτομα με ειδικές ανάγκες και πώς αυτό το οικονομικό σύστημα συνεχίζει το διαχωρισμό και την απομόνωσή τους και πώς η πρόσφατη κρίση δημιουργεί νέες προκλήσεις και εμπόδια.
Από την εποχή της εκβιομηχάνισης μέχρι και πρόσφατα θα μπορούσε κανείς να συμπεράνει ότι όντως υπάρχει μια ισχυρή σύνδεση μεταξύ των οικονομικών δυνάμεων και τον αποκλεισμό των ατόμων με ειδικές ανάγκες. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι οικονομικές δυνάμεις είναι οι μόνοι λόγοι για τον αποκλεισμό. Προφανώς, υπάρχουν και άλλοι παράγοντες που συμβάλλουν στην κοινωνική εξαίρεση αυτή, όπως ο ρόλος του σώματος και της μειονεξίας.
Είναι σαφές ότι ένα οικονομικό σύστημα που έχει ως βασική αξία την ατομική επιδίωξη του προσωπικού συμφέροντος δεν μπορεί να είναι το ιδανικό οικονομικό σύστημα για την προώθηση της έννοιας της ένταξης όλων των διαφορετικών δυνάμεων σε μια κοινωνία. Αν μία από τις κύριες αιτίες αναπηρίας είναι οι οικονομικές δυνάμεις, τότε ένας τρόπος για μετάβαση προς μια κοινωνία χωρίς αποκλεισμούς θα είναι η αλλαγή του οικονομικού συστήματος μέσω ενός νέου επαναπροσδιορισμού των εννοιών της ατομικής ικανότητας και παραγωγικότητας μέσα στο συγκεκριμένο οικονομικό πλαίσιο.
Ετικέτες: αναπηρία, καπιταλισμός
