Η κατάκτηση της φωνολογικής ενημερότητας είναι πολύ σημαντική, καθώς διευκολύνει τους/τις μαθητές/τριες να μεταβούν ομαλά από τον προφορικό στον γραπτό λόγο, ενώ η «φτωχή» φωνολογική ενημερότητα σε μαθητές/τριες προσχολικής ηλικίας, έχει συνδεθεί με μετέπειτα δυσκολίες στην κατάκτηση της ανάγνωσης, αλλά και με δυσκολίες στην ορθογραφία. Τι είναι, όμως, η φωνολογική ενημερότητα και πως μπορούμε να την ενισχύσουμε στους/στις μαθητές/τριες;

Σύμφωνα με την Παντελιάδου (2000), η φωνολογική ενημερότητα είναι μια μεταγλωσσική δεξιότητα, που αναφέρεται στη σαφή κατανόηση ότι οι λέξεις αποτελούνται από διακριτά μέρη: συλλαβές και φωνήματα (ελάχιστες μονάδες ήχου). Επιπρόσθετα, η φωνολογική ενημερότητα συντίθεται από επιμέρους δεξιότητες, όπως η ανάλυση (προτάσεων σε λέξεις, λέξεων σε συλλαβές και σε φωνήματα), η σύνθεση (συλλαβών σε λέξεις και φωνημάτων σε λέξεις), η διάκριση (συλλαβής ή φωνήματος στην αρχή, στο μέσο ή στην κατάληξη της λέξης), η απομόνωση (συλλαβής ή φωνήματος), η αφαίρεση (συλλαβής ή φωνήματος) και η αντιστροφή των φωνολογικών μονάδων.

Ακολουθούν ενδεικτικές δραστηριότητες για την ενίσχυση της φωνολογικής ενημερότητας σε μαθητές/τριες προσχολικής ηλικίας, με αφορμή κάποιο παραμύθι που μπορεί να διαβάσουμε στο σχολείο ή στο σπίτι. Οι δραστηριότητες προσαρμόζονται στο επίπεδο κατάκτησης της φωνολογικής ενημερότητας κάθε μαθητή/τριας και προοδευτικά γίνονται πιο σύνθετες (από τις προτάσεις στις λέξεις, από τις λέξεις στις συλλαβές και τέλος, στα φωνήματα).

1. Συζητάμε για τον τίτλο του παραμυθιού. Πόσες λέξεις περιλαμβάνει; Ας προσπαθήσουμε να σηκωθούμε από την θέση μας, κάθε φορά που λέμε μια από τις λέξεις του τίτλου.
2. Διαβάζουμε δυο προτάσεις της ιστορίας. Ας φτιάξουμε δυο σειρές με μαρκαδόρους, βάζοντας έναν μαρκαδόρο για κάθε λέξη που ακούμε. Ποια πρόταση είναι μεγαλύτερη;
3. Δείχνουμε δυο αντικείμενα που υπάρχουν σε μια εικόνα του παραμυθιού π.χ. ένα καράβι και ένα ποδήλατο και ρωτάμε: ποια λέξη αρχίζει π.χ. από «κα»; (ή τελειώνει σε «το» ή έχει μέσα «λα»)
4. Δείχνουμε τρία αντικείμενα που υπάρχουν σε μια εικόνα του παραμυθιού π.χ. ζάρι, ψάρι, κότα και ρωτάμε: ποια λέξη δεν ταιριάζει, γιατί τελειώνει σε διαφορετικό «κομμάτι»;
5. Τυπώνουμε συγκεκριμένες εικόνες με αφορμή το παραμύθι, όπως για παράδειγμα εικόνες από κάποια ζωάκια (ή αν έχουμε χρησιμοποιούμε ζωάκια-παιχνίδια) και από κάτω τοποθετούμε σε σειρά τόσα τουβλάκια, όσα και οι συλλαβές κάθε λέξης-ζώου (π.χ. κότα – δύο τουβλάκια, γουρούνι – τρία τουβλάκια). Προτρέπουμε το παιδί να χτυπήσει το χέρι του σε κάθε τουβλάκι, λέγοντας συλλαβιστά το όνομα του ζώου ή να εντοπίσει το «κομματάκι» της λέξης που λέμε, όταν βρισκόμαστε για παράδειγμα στο τελευταίο τουβλάκι.
6. Με αφορμή κάποια λέξη που αναφέρεται στο παραμύθι, όπως για παράδειγμα η λέξη «φως» ρωτάμε: η λέξη φως έχει τρεις φωνούλες, αρχίζει φφφφφως, τελειώνει φωςςςςς και στη μέση φωωωως, μπορείς να μου πεις τις τρεις φωνούλες;
7. Ποιανού ήρωα το όνομα αρχίζει από την φωνούλα «κ», της κοκκινοσκουφίτσας ή του λύκου;
8. Αφαιρούμε τα τελικά φωνήματα στα ονόματα των ηρώων και φτιάχνουμε νέους ήρωες (π.χ. ρούνι – ρουν, μάνι – μαν κλπ).
9. Θα σου πω κάποιες φωνούλες και θέλω να βρεις ποιον ήρωα της ιστορίας σου είπα (π.χ. λ-υ-κ-ο-ς).
10. Αντιστρέφουμε τις συλλαβές στα ονόματα των ηρώων του παραμυθιού και φτιάχνουμε τους δικούς μας «ήρωες» (π.χ. ρούνι – νιρου κλπ).
11. Βρίσκουμε λέξεις της ιστορίας που ομοικαταληκτούν και δημιουργούμε αστεία ποιήματα. Για παράδειγμα με τις λέξεις ψάρι και ζάρι, μπορούμε να πούμε: είδα ένα ψάρι, που έριξε το ζάρι και έφερε… εξάρι!

Φυσικά, οι ιδέες για δραστηριότητες που ενισχύουν την φωνολογική ενημερότητα στους/στις μαθητές/τριες προσχολικής ηλικίας, δεν εξαντλούνται εδώ. Όσο εξασκούνται οι μαθητές/τριες σε τέτοιου είδους δραστηριότητες, τόσο πιο πολλές ιδέες θα έχουν και οι ίδιοι/ίδιες να σας προτείνουν.

Παντελιάδου, Σ. (2000). Μαθησιακές δυσκολίες και εκπαιδευτική πράξη: τι & γιατί. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.