Η κατάκτηση της φωνολογικής ενημερότητας είναι πολύ σημαντική, καθώς διευκολύνει τους/τις μαθητές/τριες να μεταβούν ομαλά από τον προφορικό στον γραπτό λόγο, ενώ η «φτωχή» φωνολογική ενημερότητα σε μαθητές/τριες προσχολικής ηλικίας, έχει συνδεθεί με μετέπειτα δυσκολίες στην κατάκτηση της ανάγνωσης, αλλά και με δυσκολίες στην ορθογραφία. Τι είναι, όμως, η φωνολογική ενημερότητα και πως μπορούμε να την ενισχύσουμε στους/στις μαθητές/τριες;
Σύμφωνα με την Παντελιάδου (2000), η φωνολογική ενημερότητα είναι μια μεταγλωσσική δεξιότητα, που αναφέρεται στη σαφή κατανόηση ότι οι λέξεις αποτελούνται από διακριτά μέρη: συλλαβές και φωνήματα (ελάχιστες μονάδες ήχου). Επιπρόσθετα, η φωνολογική ενημερότητα συντίθεται από επιμέρους δεξιότητες, όπως η ανάλυση (προτάσεων σε λέξεις, λέξεων σε συλλαβές και σε φωνήματα), η σύνθεση (συλλαβών σε λέξεις και φωνημάτων σε λέξεις), η διάκριση (συλλαβής ή φωνήματος στην αρχή, στο μέσο ή στην κατάληξη της λέξης), η απομόνωση (συλλαβής ή φωνήματος), η αφαίρεση (συλλαβής ή φωνήματος) και η αντιστροφή των φωνολογικών μονάδων.
Ακολουθούν ενδεικτικές δραστηριότητες για την ενίσχυση της φωνολογικής ενημερότητας σε μαθητές/τριες προσχολικής ηλικίας, με αφορμή κάποιο παραμύθι που μπορεί να διαβάσουμε στο σχολείο ή στο σπίτι. Οι δραστηριότητες προσαρμόζονται στο επίπεδο κατάκτησης της φωνολογικής ενημερότητας κάθε μαθητή/τριας και προοδευτικά γίνονται πιο σύνθετες (από τις προτάσεις στις λέξεις, από τις λέξεις στις συλλαβές και τέλος, στα φωνήματα).
- Συζητάμε για τον τίτλο του παραμυθιού. Πόσες λέξεις περιλαμβάνει; Ας προσπαθήσουμε να σηκωθούμε από την θέση μας, κάθε φορά που λέμε μια από τις λέξεις του τίτλου.
- Διαβάζουμε δυο προτάσεις της ιστορίας. Ας φτιάξουμε δυο σειρές με μαρκαδόρους, βάζοντας έναν μαρκαδόρο για κάθε λέξη που ακούμε. Ποια πρόταση είναι μεγαλύτερη;
- Δείχνουμε δυο αντικείμενα που υπάρχουν σε μια εικόνα του παραμυθιού π.χ. ένα καράβι και ένα ποδήλατο και ρωτάμε: ποια λέξη αρχίζει π.χ. από «κα»; (ή τελειώνει σε «το» ή έχει μέσα «λα»)
- Δείχνουμε τρία αντικείμενα που υπάρχουν σε μια εικόνα του παραμυθιού π.χ. ζάρι, ψάρι, κότα και ρωτάμε: ποια λέξη δεν ταιριάζει, γιατί τελειώνει σε διαφορετικό «κομμάτι»;
- Τυπώνουμε συγκεκριμένες εικόνες με αφορμή το παραμύθι, όπως για παράδειγμα εικόνες από κάποια ζωάκια (ή αν έχουμε χρησιμοποιούμε ζωάκια-παιχνίδια) και από κάτω τοποθετούμε σε σειρά τόσα τουβλάκια, όσα και οι συλλαβές κάθε λέξης-ζώου (π.χ. κότα – δύο τουβλάκια, γουρούνι – τρία τουβλάκια). Προτρέπουμε το παιδί να χτυπήσει το χέρι του σε κάθε τουβλάκι, λέγοντας συλλαβιστά το όνομα του ζώου ή να εντοπίσει το «κομματάκι» της λέξης που λέμε, όταν βρισκόμαστε για παράδειγμα στο τελευταίο τουβλάκι.
- Με αφορμή κάποια λέξη που αναφέρεται στο παραμύθι, όπως για παράδειγμα η λέξη «φως» ρωτάμε: η λέξη φως έχει τρεις φωνούλες, αρχίζει φφφφφως, τελειώνει φωςςςςς και στη μέση φωωωως, μπορείς να μου πεις τις τρεις φωνούλες;
- Ποιανού ήρωα το όνομα αρχίζει από την φωνούλα «κ», της κοκκινοσκουφίτσας ή του λύκου;
- Αφαιρούμε τα τελικά φωνήματα στα ονόματα των ηρώων και φτιάχνουμε νέους ήρωες (π.χ. ρούνι – ρουν, μάνι – μαν κλπ).
- Θα σου πω κάποιες φωνούλες και θέλω να βρεις ποιον ήρωα της ιστορίας σου είπα (π.χ. λ-υ-κ-ο-ς).
- Αντιστρέφουμε τις συλλαβές στα ονόματα των ηρώων του παραμυθιού και φτιάχνουμε τους δικούς μας «ήρωες» (π.χ. ρούνι – νιρου κλπ).
- Βρίσκουμε λέξεις της ιστορίας που ομοικαταληκτούν και δημιουργούμε αστεία ποιήματα. Για παράδειγμα με τις λέξεις ψάρι και ζάρι, μπορούμε να πούμε: είδα ένα ψάρι, που έριξε το ζάρι και έφερε… εξάρι!
Φυσικά, οι ιδέες για δραστηριότητες που ενισχύουν την φωνολογική ενημερότητα στους/στις μαθητές/τριες προσχολικής ηλικίας, δεν εξαντλούνται εδώ. Όσο εξασκούνται οι μαθητές/τριες σε τέτοιου είδους δραστηριότητες, τόσο πιο πολλές ιδέες θα έχουν και οι ίδιοι/ίδιες να σας προτείνουν.
Παντελιάδου, Σ. (2000). Μαθησιακές δυσκολίες και εκπαιδευτική πράξη: τι & γιατί. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.