Η πάγια κατακλείδα στις αέναες συζητήσεις για το μέλλον της χώρας, κοινή σε Ελληνες και ξένους, συμπυκνώνεται στη φράση «και τι παράγει η Ελλάδα;». Με την εξαίρεση του τουρισμού, που προφανώς δεν αρκεί, η Ελλάδα παράγει ελάχιστα εξαγώγιμα, «εμπορεύσιμα» αγαθά. Ετσι όμως, η οικονομική παρακμή φαντάζει αναπόφευκτη. Τι μπορεί να εξάγει η Ελλάδα στο κοντινό μέλλον;
Είναι απαραίτητο να αντιληφθούμε, όταν επιχειρούμε να απαντήσουμε σε τέτοιου είδους ερωτήματα, πως ο τρόπος με τον οποίο φανταζόμαστε το μέλλον πάσχει. Ας δούμε, π.χ., τον τουρισμό. Πρόκειται για μια πολύ πρόσφατη εφεύρεση που εμφανίζεται δειλά τον 19ο αιώνα και εξαπλώνεται στις πλούσιες χώρες μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Προηγουμένως, η ιδέα του ταξιδιού σε κάποιον μακρινό προορισμό δίχως το κίνητρο του εμπορικού κέρδους ή του θρησκευτικού προσκυνήματος, μόνο και μόνο για «αναψυχή» (άλλη μια νεωτερική εφεύρεση), ήταν κάτι αδιανόητο. Εξίσου αδιανόητη, για τον Ελληνα της δεκαετίας του ’80, ήταν η ιδέα του Τούρκου ή του Κινέζου τουρίστα. Αλλωστε ο «Αλβανός τουρίστας» υπήρξε το συντομότερο ανέκδοτο της εποχής εκείνης. Οπως δεν μπορούσαμε να φανταστούμε το σήμερα χθες, έτσι δυσκολευόμαστε να μαντέψουμε το αύριο προσκολλημένοι στις έννοιες του σήμερα.
Με βάση αυτό το δεδομένο, θα σταθώ σε ένα προσωπικό παράδειγμα. Για περίπου δεκαπέντε χρόνια, συνδιοργανώνω ένα πρόγραμμα θερινών σπουδών στην Ελλάδα, όπου εκτός των Ελλήνων διοργανωτών συμμετέχουν περίπου ογδόντα φοιτητές από όλο τον κόσμο μαζί με μια δωδεκάδα ξένους καθηγητές. Η συνταγή είναι απλή: καθηγητές παγκόσμιας εμβέλειας διδάσκουν εξαιρετικούς φοιτητές σε ένα όμορφο μέρος. Την ίδια συνταγή βέβαια εφαρμόζουν αναρίθμητα προγράμματα ανά τον κόσμο. Τα ελληνικά όμως ξεχωρίζουν σταθερά, όπως διαπιστώνω από πολλές συζητήσεις με συναδέλφους μου, γιατί εκτός από την υψηλή ποιότητα των μαθημάτων, συχνά σημαδεύουν όσους συμμετέχουν με έναν τρόπο που κυριολεκτικά μπορεί να τους μεταμορφώσει. Και όχι απλά γιατί το ελληνικό καλοκαίρι είναι όμορφο.
Αλλά, γιατί οι Ελληνες «οικοδεσπότες» παράγουμε μια εμπειρία όπου με έναν ανεπαίσθητο αλλά βαθύ τρόπο, η υψηλού επιπέδου μάθηση συνδυάζεται με τη χαλάρωση και τη διασκέδαση. Το αποτέλεσμα είναι συχνά συγκλονιστικό για πολλούς ξένους. Οσοι το έχουν παρατηρήσει ή ζήσει, καταλαβαίνουν ακριβώς τι εννοώ.
Πιστεύω πως σ’ αυτό ακριβώς το σημείο έγκειται η ουσία του παραγωγικού μέλλοντος της χώρας. Η τεράστια υπεραξία του φυσικού και ιστορικού της περιβάλλοντος θα απελευθερωθεί και θα πολλαπλασιαστεί πάνω σε δύο άξονες. Ο πρώτος συνδυάζει τις έννοιες της φιλοσοφίας της ζωής και της εμπειρίας και περιλαμβάνει την απόκτηση γνώσεων και την καλλιέργεια δεξιοτήτων σε μια τεράστια γκάμα τομέων, από τον πολιτισμό και την κουλτούρα ως τη διατροφή και την αισθητική. Η πρόσβαση σε εμπειρίες αυτού του είδους αποτελεί ένα πολύτιμο και γι’ αυτό περιζήτητο αγαθό, η ζήτηση του οποίου αυξάνεται ραγδαία. Ο δεύτερος σχετίζεται με τον φορέα της παραγωγής των εμπειριών αυτών. Εδώ, ο ρόλος των νέων ανθρώπων και ιδίως εκείνων που διαθέτουν καλλιέργεια και ευγένεια και που, γνωρίζοντας τις παραμέτρους της ζωής αλλού, είναι σε θέση να αντιληφθούν και να «μεταφράσουν» την ελληνική ιδιαιτερότητα είναι κομβικός. Και αυτοί οι άνθρωποι είναι πάρα πολλοί, όπως εύκολα μπορεί να διαπιστώσει κανείς σε κάθε είδους διεθνή εκδήλωση – με μαζικό προπομπό τους ξεχασμένους σήμερα εθελοντές των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004.
Είναι προφανές πως το προϊόν που περιγράφω έχει τόση σχέση με τη σύγχρονη έννοια του τουρισμού, όση σχέση είχε και η ιδέα της περιήγησης του 19ου αιώνα. Δεν υποτιμώ τα εμπόδια και τις δυσκολίες αυτού του εγχειρήματος. Συγχρόνως όμως δεν έχω την παραμικρή αμφιβολία πως το παραγωγικό μέλλον της χώρας βρίσκεται εκεί. Στη σημερινή συγκυρία της μιζέριας και της απαισιοδοξίας ακούγεται παράξενο, αφελές ή ακόμη και τρελό: αναπόφευκτα, όμως, η Ελλάδα του κοντινού μέλλοντος θα ευημερήσει εξάγοντας ευτυχία.
Πηγή: Η Καθημερινή, άρθρο του κ. Στάθη Ν. Καλύβα, καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Yale.
