Μέχρι τον 18ο αιώνα, ο πλούτος ενός έθνους εξαρτιόταν από δύο παραγωγικούς συντελεστές: γη και εργασία. Αυτός ήταν και ο κύριος λόγος της αποικιοκρατίας – οι κυβερνήσεις επιδίωκαν την ανακάλυψη νέων εκτάσεων και την κατάκτηση άλλων εθνών. Περισσότερη γη σήμαινε περισσότεροι φυσικοί πόροι και καλλιεργήσιμη γη, όπως και περισσότεροι άνθρωποι σήμαινε περισσότεροι διαθέσιμοι εργάτες. Ήταν μια απλή γραμμική εξίσωση.
Στα μέσα του 18ου αιώνα, οι ανακαλύψεις νέων τεχνικών παραγωγής αύξησαν γεωμετρικά την απόδοση. Η τεχνολογική πρόοδος στην ενέργεια οδήγησε σε εφευρέσεις στη μεταλλουργία και στη μεταποίηση. Αυτή η τεχνολογική πρόοδος όμως απαιτούσε μεγάλες ποσότητες κεφαλαίου. Πάνω σε αυτήν τη σχέση οικοδομήθηκε η ιδέα του Άνταμ Σμιθ πως ο πλούτος ενός έθνους δεν θα καθοριζόταν πια μόνο στη γη και την εργασία, αλλά πως ήταν εξαρτημένος και από το κεφάλαιο. Αυτή η θεωρία οδήγησε τις κυβερνήσεις σε δομικές αλλαγές όσον αφορά τις οικονομικές και κοινωνικές τους πολιτικές. Η δουλεία καταργήθηκε, εφόσον έγινε αντιληπτό πως το βέλτιστο εργατικό δυναμικό δεν βασίζεται στην ποσότητα αλλά στη μεγαλύτερη απόδοση, ευελιξία και τεχνογνωσία. Το ζητούμενο πλέον δεν ήταν η κατάκτηση πόρων, αλλά η εύρεση νέων αγορών για τα προϊόντα της κάθε χώρας, δηλαδή καταναλωτές. Η εισαγωγή του κεφαλαίου, ως νέου συντελεστή παραγωγής, επέφερε μόνιμη αλλαγή στο οικονομικό μοντέλο.
Μια βασική αρχή του καπιταλισμού είναι πως ο πλούτος επιτυγχάνεται μέσω της αύξησης της παραγωγικότητας. Ο βέλτιστος συνδυασμός κεφαλαίου και εργατικού δυναμικού αποτέλεσε τη κινητήρια δύναμη της Βιομηχανικής Επανάστασης. Η αύξηση της παραγωγής οδήγησε σε υψηλότερους μισθούς για τους εργαζομένους και υψηλότερες αποδόσεις στο κεφάλαιο. Η ανάγκη για αύξηση της παραγωγικότητας, η εισαγωγή της τεχνολογίας στην παραγωγή και η αυξανόμενη πολυπλοκότητά της οδήγησαν το εργατικό δυναμικό σε αναζήτηση ποιοτικής εκπαίδευσης. Αυτό έθεσε σε κίνηση έναν «ενάρετο κύκλο» που οδήγησε σε περαιτέρω τεχνολογικές ανακαλύψεις, αύξηση της παραγωγικότητας και τη δημιουργία μιας περίπλοκης βιομηχανίας υπηρεσιών.
Οι σύγχρονοι οικονομολόγοι υποστηρίζουν πως η αύξηση της παραγωγικότητας ωφελεί το εργατικό δυναμικό μέσω υψηλότερων μισθών και υψηλότερου βιοτικού επίπεδου μέσω της τεχνολογίας. Ο καταναλωτής ήταν ο νικητής εφόσον τα αγαθά βελτιώθηκαν εκθετικά. Αδιαμφισβήτητα το βιοτικό επίπεδο είναι καλύτερο απ’ ό,τι 40 χρόνια πριν: βελτιωμένη περίθαλψη, λιγότερες ώρες εργασίας, ποιοτικότερη διατροφή, ψυχαγωγία οδήγησαν σε κατακόρυφη αύξηση του προσδόκιμου ζωής. Η αναζήτηση υψηλότερης παραγωγικότητας οδήγησε την παραγωγική διαδικασία στις αναπτυσσόμενες χώρες, όπου χαμηλότερο εργατικό κόστος δημιούργησε ακόμα περισσότερο πλούτο. Οι ανεπτυγμένες χώρες επικεντρώθηκαν σε βιομηχανίες υψηλής προστιθέμενης αξίας ενώ η παραγωγή βασικών αγαθών κατευθύνθηκε στις αναπτυσσόμενες χώρες. Αυτή η διαδικασία, γνωστή και ως παγκοσμιοποίηση, δημιούργησε δυνάμεις που άλλαξαν το διεθνές τοπίο.
Η αλματώδης εξέλιξη της τεχνολογίας, παρά τα εμφανή οφέλη της, έχει ως αποτέλεσμα τον αφανισμό πολλών επαγγελμάτων. Χειριστές τηλεφωνικών συρμάτων, ρεσεψιονίστ, γραμματείς, χειριστές ανελκυστήρων είναι πλέον μακρινές αναμνήσεις. Οι μελλοντικές τάσεις είναι ακόμα πιο δυσοίωνες για τα χαμηλής προστιθέμενης αξίας επαγγέλματα. Σύμφωνα με μελέτη της McKinsey, το κόστος της αυτοματοποίησης σε σχέση με την ανθρώπινη εργασία είναι σχεδόν το μισό από ό,τι ήταν στις αρχές της δεκαετίας του ’90. Η αντικατάσταση ανθρώπου από ρομπότ είναι πιο κοντά από ό,τι φανταζόμαστε. Η McDonalds δήλωσε πρόσφατα πως αν αυξηθεί ο κατώτερος μισθός στα 15 δολ. την ώρα, οι εταιρείες θα σκεφτούν την αντικατάσταση ανθρώπων με μηχανές παραγγελιών. Σε λίγα χρόνια, το αστικό τοπίο θα είναι γεμάτο από drones που θα αντικαταστήσουν τους ταχυδρόμους, ενώ αυτοκίνητα χωρίς οδηγούς θα μεταφέρουν τους επιβάτες. Ακόμα και επαγγέλματα που χρειάζονται υψηλό επίπεδo εκπαίδευσης θα απειληθούν, όπως στην περίπτωση των ρομπότ-αναισθησιολόγων που ανακόπηκε μετά την αντίδραση της Αμερικανικής Ένωσης Αναισθησιολόγων. Στο μελλοντικό σενάριο που η τεχνητή νοημοσύνη και η ρομποτική αποκτούν όλο και μεγαλύτερο μερίδιο της εργασίας, τότε καταλήγουμε σε ένα μοντέλο όπου ο μόνος συντελεστής παραγωγής είναι το κεφάλαιο. Τι σημαίνει αυτό για το οικονομικό σύστημα; Βρισκόμαστε πλέον στην εποχή του ενός συντελεστή παραγωγής;
Οι εργαζόμενοι στις παραδοσιακές βιομηχανίες της Δύσης βρέθηκαν εκτός παραγωγικής διαδικασίας, ενώ η ανισότητα μεταξύ των κοινωνικών τάξεων αυξήθηκε εφόσον η διαδικασία της παγκοσμιοποίησης ωφέλησε κυρίως τις αποδόσεις του κεφαλαίου και τους μισθούς των υψηλά ειδικευόμενων. Η υπόθεση πως η εργασία θα απολάμβανε τα οφέλη του συστήματος κλονίζεται, εφόσον οι κατέχοντες το κεφάλαιο χρησιμοποιούν τη δύναμή τους (π.χ. lobbying) ώστε να απολαμβάνουν αυτοί τα μεγαλύτερα οφέλη. Το πρόβλημα δεν είναι το καπιταλιστικό σύστημα αυτό καθαυτό, αλλά ποιος απολαμβάνει τα οφέλη του. Η διαδικασία της παγκοσμιοποίησης δεν ήταν πάντα δίκαια, με αρκετές κοινωνικές ομάδες να μένουν πίσω. Οι εργαζόμενοι που θα επιβιώσουν θα καταφέρουν μόνο να κρατήσουν τις δουλειές τους, ενώ οι κεφαλαιούχοι θα καρπωθούν τα οφέλη από την αύξηση της παραγωγής. Δεν θα μπορέσουν όλοι να γίνουν διάσημοι σεφ, ποδοσφαιριστές ή περίφημοι σχεδιαστές κοσμημάτων – και να πληρώνονται γι’ αυτό.
Αυτές οι ανισότητες θα οδηγήσουν αναπόφευκτα σε κοινωνικές αναταράξεις, ειδικά από κομμάτια της κοινωνίας που δεν έχουν την εκπαίδευση και τις ικανότητες να γίνουν μέρος αυτής της Νέας Οικονομίας. Αυτό οδηγεί αυτές τις κοινωνικές ομάδες σε πιο ακραία πολιτικά κινήματα, ένα φαινόμενο που γίνεται όλο και εντονότερο στις μέρες μας. Μια νέα γενιά πολιτικών εκμεταλλεύεται την απογοήτευση αυτών των στρωμάτων της κοινωνίας και κερδίζει δημοτικότητα με την υπόσχεση να αντιστρέψουν την παγκοσμιοποίηση, να φορολογήσουν τον πλούτο ή ακόμα πιο γενικόλογα «να κάνουμε τη χώρα μας σπουδαία ξανά».
Καθώς προχωράμε σε ένα μοντέλο παραγωγικών συντελεστών, με τη γη και την τεχνολογία/κεφάλαιο να απολαμβάνουν όλα τα οφέλη, η κοινωνία πρέπει να βρει τρόπους να αντιμετωπίσει αυτήν τη νέα πραγματικότητα. Η αύξηση της παραγωγικότητας θα πρέπει να φορολογηθεί αναλογικά, ώστε να αναδιανεμηθούν τα οφέλη στα μέρος της κοινωνίας που ζημιώθηκε. Ούτε η φορολόγηση, όμως, θα λύσει όλα τα προβλήματα. Κάποιοι συζητούν ακόμα και για βασικό εγγυημένο εισόδημα, όπου όλοι θα λαμβάνουν ένα ελάχιστο εισόδημα από την κυβέρνηση. Παρότι ένα τέτοιο μέτρο θα μείωνε τις ανισότητες, θα δημιουργούσε ταυτόχρονα σημαντικές υπαρξιακές στρεβλώσεις. Σύμφωνα με τον Φρόιντ, υγιής είναι εκείνος που είναι ικανός να αγαπά και να εργάζεται. Το να βρίσκεται εκτός εργασίας ένα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού, θα οδηγήσει σύντομα σε επικίνδυνες καταστάσεις, λόγω της αύξησης σωματικών και ψυχολογικών ασθενειών. Η εργασία είναι αναγκαία για τη διαμόρφωση θετικής ταυτότητας των ατόμων. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση των Αμερικανών Ινδιάνων, στους οποίους δόθηκαν φορολογικές ελαφρύνσεις μέσω αλλαγών στη νομοθεσία των καζίνο, οδηγώντας τους ιθαγενείς να ζουν μέσω αυτών των επιδομάτων με αποτέλεσμα να καταγράφονται τεράστια ποσοστά αλκοολισμού μεταξύ τους. Ατομα χωρίς αυτοεκτίμηση και όραμα θα είναι ένα προβληματικό θέμα για την ευρύτερη κοινωνία.
Η πολιτική εξουσία δεν έχει βρει ακόμη τις λύσεις για μια πιο δίκαιη κατανομή των τεράστιων απολαβών του κεφαλαίου εξαιτίας της τεχνολογίας, και να το διανείμει μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας. Αυτό θα πάρει καιρό και θα υπάρχουν αρκετά εμπόδια στον δρόμο. Στις ανεπτυγμένες χώρες θα πρέπει να αναμένουμε ένα νέο κύμα λαϊκισμού που θα έχει πρωτοφανείς επιπτώσεις, μέχρις ότου οι κοινωνίες να πειραματιστούν και να βρουν νέες λύσεις.
Πηγή: Η Καθημερινή , άρθρο του κ. Ιάσωνα Μανωλόπουλου, συνιδρυτής της εταιρείας επενδύσεων Dromeus Capital και συγγραφέας του βιβλίου «Το “επαχθές” χρέος της Ελλάδας».
