Α. Γενικά..

  Αδιαμφισβήτητα , η σχολική περίοδος και κατά συνέπεια η μετάβαση και η ένταξη του παιδιού στο σχολικό πλαίσιο κρίνεται κομβική και καθοριστική στη μετέπειτα εξέλιξή του. Η πραγματικότητα είναι ό,τι για αρκετά παιδιά η έναρξη της σχολικής περιόδου είναι μία ιδιαίτερα στρεσογόνα και συναισθηματικά φορτισμένη εμπειρία. Πρόκειται για την είσοδο και την προσαρμογή σε ένα νέο περιβάλλον με νέους κανόνες, υποχρεώσεις και διαφορετικές απαιτήσεις, στις οποίες το παιδί οφείλει να συμμορφωθεί.

Ως εκ τούτου, σε αρκετά παιδιά-στο 5% περίπου των παιδιών- παρατηρείται το φαινόμενο της σχολικής άρνησης, ουσιαστικά της απροθυμίας του παιδιού να πάει σχολείο. Η σχολική άρνηση ποικίλει ανάλογα με το την ηλικία του παιδιού, την προσωπικότητα του, το οικογενειακό πλαίσιο, καθώς και το σχολικό περιβάλλον.

Η σχολική άρνηση παρατηρείται σχεδόν εξίσου σε αγόρια και κορίτσια, κυρίως στα μοναχοπαίδια ή στο τελευταίο/μικρότερο παιδί.

Η σχολική άρνηση διακρίνεται σε:

(α) εκείνη της Α’ δημοτικού ή του Νηπιαγωγείου –παιδικού σταθμού,
(β) εκείνη της Γ΄-Δ΄ ή και άλλης τάξης του δημοτικού και
(γ) εκείνη της προεφηβείας και εφηβείας.

Τείνει να εμφανίζεται συνήθως κατά τη Β΄ Δημοτικού, ωστόσο δύναται να εμφανιστεί σε οποιαδήποτε ηλικία της σχολικής ζωής.

Β. Σχολική Άρνηση

Η σχολική άρνηση αφορά  ένα ευρύ φάσμα συμπεριφορών, που συμπεριλαμβάνει πολλές και διάφορες εκφάνσεις, και εμπεριέχει όλες εκείνες τις καταστάσεις, όπου ένα παιδί ή έφηβος παύει ή κωλύεται για κάποιο λόγο να πάει σχολείο ή να παραμείνει σε αυτό έως τη λήξη των μαθημάτων. Ενδέχεται  να αφορά από το καθαρό σκασιαρχείο έως και την αδυναμία του παιδιού να πάει στο σχολείο, εξαιτίας κάποιας ακραίας μορφής άγχους-αγχώδους διαταραχής, όπως είναι η σχολική φοβία.

Κάποιες φορές, η άρνηση παραμένει και επαυξάνεται  και εξελίσσεται εν τέλει σε σχολική φοβία.

Ενδείξεις σχολικής άρνησης

• Πλήρης απουσία από το σχολείο ή επιστροφή στο σπίτι έπειτα από κάποιες ώρες φοίτησης
• Καθυστερημένη άφιξη στο σχολείο, κατόπιν ξεσπάσματος και έντασης στο σπίτι
• Εκδήλωση ανήσυχης συμπεριφοράς και προσπάθεια παραμονής στο σπίτι

Γ. Σχολική Φοβία

 Συμπτώματα της σχολικής φοβίας

Τα συμπτώματα της σχολικής φοβίας εμφανίζονται συνήθως το πρωί, την ώρα που το παιδί πρέπει να πάει σχολείο, και επιδεινώνονται τη στιγμή της αναχώρησης ή την ώρα που φτάνει στη σχολική αυλή. Σε αντίθεση με τις κρίσεις της  καθημερινότητας, ελάχιστα συμπτώματα εμφανίζονται τα Σαββατοκύριακα ή στις διακοπές , ενώ εμφανίζονται συχνότερα την Κυριακή το βράδυ και τη Δευτέρα το πρωί. Μερικά συμπτώματα είναι τα ακόλουθα:

• Προσκόλληση, ξεσπάσματα θυμού, πανικός όταν πρόκειται να αποχωριστεί το γονιό ή κάποιον που το φροντίζει.
• Συχνές σωματικές ενοχλήσεις π.χ στομαχόπονος, ναυτία, διάρροια, εξάντληση, πονοκέφαλος που δεν οφείλονται σε οργανικά αίτια.
• Δυσκολία να κοιμηθεί, εφιάλτες.
• Υπερβολικός φόβος για το σχολείο.
• Επίμονη ανησυχία για την προσωπική του ασφάλεια ή για την ασφάλεια των άλλων.

Αιτιολογία Σχολικής άρνησης/Φοβίας

Οι παράγοντες που συσχετίζονται με την σχολική άρνηση μπορεί να εντοπίζονται είτε στο οικογενειακό, είτε στο σχολικό περιβάλλον.

Οικογενειακό περιβάλλον

• Αλλαγή στην οικογένεια π.χ. μετακόμιση, ασθένεια, χωρισμό, διαζύγιο, θάνατο
• Απουσία λόγω μιας παρατεταμένης ασθένειας.
  • Αποκλειστικότητα γονικής φροντίδας
  • Ενασχόληση με άλλες ευχάριστες δραστηριότητες (τηλεόραση, παιχνίδια ) αντί διαβάσματος
  • Υπερπροστατευτικότητα γονέων
  • Άγχος αποχωρισμού: Μια άλλη πολύ σημαντική αιτία είναι το μόνιμο άγχος του αποχωρισμού. Η προσκόλληση κυρίως στο πρόσωπο της μητέρας και η δημιουργία ισχυρού συναισθηματικού δεσμού μαζί της έχει ως αποτέλεσμα την πρόκληση έντονου άγχους όταν το παιδί καλείται να απομακρυνθεί. Το φυσιολογικό άγχος αποχωρισμού εμφανίζεται συνήθως όταν το παιδί είναι περίπου 18 έως 24 μηνών. Τα παιδιά αυτής της ηλικίας μπορεί να προσκολλώνται στο γονιό και να έχουν εκρήξεις θυμού όταν αποχωρίζονται τον γονέα. Ωστόσο, και κάποια μεγαλύτερα παιδιά συνεχίζουν να δυσκολεύονται στην απομάκρυνση από το σπίτι, δεν εμφανίζουν αρκετή αυτοπεποίθηση και δε διαθέτουν επαρκώς την ικανότητα να διαχειριστούν τη σχολική ζωή.
  • Σχολικό Περιβάλλον
    • Μαθησιακές Δυσκολίες
    • Άγχος επίδοσης
    • Φόβος κριτικής/χλευασμού
    • Θύμα εκφοβιστικής συμπεριφοράς
    • Δυσκολίες κοινωνικής προσαρμογής και κοινωνικοποίησης
    • Φόβος δασκάλου

    Συνοσηρρότητα και Συνέπειες

  • Οι συνηθέστερες ψυχιατρικές διαταραχές που μπορεί να συνυπάρχουν με τη σχολική άρνηση είναι :κατάθλιψη, γενικευμένη αγχώδης διαταραχή, κοινωνική φοβία, κρίσεις πανικού, άγχος αποχωρισμού, διαταραχή σωματικής δυσμορφίας (εμμονή στις σωματικές ατέλειες), νευροψυχιατρικές διαταραχές (Διαταραχή Ελλειμματικής προσοχής/υπερκινητικότητας, σύνδρομο Asperger, διαταραχές του αυτιστικού φάσματος, σύνδρομο Tourette).
    • Οι μακροπρόθεσμες συνέπειες της σχολικής άρνησης είναι η ανεργία, ελλιπής/καμία εκπαίδευση μετά τη μέση εκπαίδευση, κοινωνικές δυσκολίες και αυξημένος κίνδυνος για εμφάνιση ψυχικής ασθένειας.
    • Δ. Διάκριση ανάμεσα σε σχολική άρνηση/φοβία και σκασιαρχείο. Η σχολική άρνηση/φοβία θα πρέπει να διαχωρίζεται από το σκασιαρχείο που είναι μια ιδιαίτερη μορφή σχολικής άρνησης με διαφορετικά χαρακτηριστικά. Οι μεταξύ τους διαφορές είναι οι εξής :
  • • Ε. Διαχείριση σχολικής άρνησης – Τι μπορούν να κάνουν οι γονείς:
      • Ακούστε τι έχει να σας πει το παιδί με προσοχή και ενσυναίσθηση. Μιλήστε μαζί του για να διερευνήσετε τι είναι αυτό που το δυσκολεύει.
      • Ενθαρρύνετε και επιβραβεύετε κάθε μικρή επιτυχία του παιδιού και αντιμετωπίστε το με τρυφερότητα και αποδοχή.
      • Κάντε κατάλληλες αλλαγές, ώστε να βοηθήσετε το παιδί να προσαρμοστεί στο σχολείο.
      • Επικοινωνήστε με το δάσκαλο του παιδιού, το σχολικό ψυχολόγο (αν υπάρχει) για τις ανησυχίες σας και ζητήστε τη γνώμη τους.
      • Βοηθήστε το παιδί να ξεπεράσει το φόβο του, αυξάνοντας βαθμιαία την έκθεση σ’ αυτό.
      • Μην επιτρέπετε τις ευχάριστες δραστηριότητες που συνηθίζει στο σπίτι, όταν δεν πηγαίνει σχολείο.
      • Διοργανώστε μέρες  παιχνιδιού με τους συμμαθητές του για να ενθαρρύνετε τις φιλίες  του.
      • Συμμετέχετε σε δραστηριότητες που σχετίζονται με το σχολείο.
      • Ενθαρρύνετε το παιδί, μιλώντας του για τα θετικά του σχολείου.
      • Ενισχύστε την αυτοπεποίθηση του παιδιού, ανακαλύπτοντας τα δυνατά του σημεία και δίνοντάς του ευκαιρίες ν’ αριστεύσει.
      • Αν υπάρχουν οικογενειακά προβλήματα διαχειριστείτε τα, ίσως με τη βοήθεια ειδικού αν χρειάζεται.
      • Ζητήστε από τον δάσκαλο να είναι ενθαρρυντικός και θετικός με το παιδί.
      • Αποφεύγετε τις συχνές απουσίες, καθώς η παραμονή στο σπίτι μπορεί να εδραιώσει την κατάσταση αποφυγής.
      • Εξάσκηση στον αποχωρισμό με την απουσία των γονέων για μικρά χρονικά διαστήματα, ολοένα αυξανόμενα, ώστε το παιδί να  μαθαίνει να διαχειρίζεται σταδιακά το άγχος του αποχωρισμού.
      • Σταθερά όρια προς το παιδί: προσπαθούμε να μην ενδίδουμε στις απαιτήσεις του, το καθησυχάζουμε πως όλα θα πάνε καλά χωρίς ωστόσο να αλλάξουμε το πρόγραμμα που έχουμε συμφωνήσει μαζί του.

      Συμπερασματικά,

      Η ενίσχυση του παιδιού με στόχο την ενδυνάμωση της αυτοπεποίθησης και της θετικής αυτοεικόνας του, θεωρείται καταλυτικός παράγοντας στην  αντιμετώπιση και εξάλειψη της σχολικής άρνησης. Η στάση των γονέων και η σύνδεση σχολείου – οικογένειας κρίνεται καθοριστική. Επίσης, η εξειδικευμένη βοήθεια ψυχολόγου κρίνεται απαραίτητη αν τα συμπτώματα επιμένουν, ώστε να γίνει κατανοητή η φύση των δυσκολιών που δημιουργούν άγχος στο παιδί και να μειωθεί η ένταση και η συχνότητα εμφάνισης των δυσάρεστων και ενοχλητικών συμπτωμάτων.

      Ντούμα Αικατερίνη

      Ψυχολόγος 8ου Δημοτικού Σχολείου Συκεών