«ΜΑΡΤ’ ΜΑΡΤ’». Η λέξη που ακούγεται την 1η Μαρτίου στην Κοζάνη. Προλήψεις και δεισιδαιμονίες
Είναι ο μήνας που οι Κοζανίτες περιγελούν, αστειεύονται, πειράζουν, κασμιρεύουν τους συμπολίτες τους. Λέγοντας κάποιο αστείο ή φανταστικό γεγονός που προκαλεί την απορία και το ενδιαφέρον του άλλου, έτσι ώστε να του λένε μετά « μάρτ’μάρτ’», σε γέλασα και πάει λέγοντας Σε αντίθεση με τις άλλες πόλεις που γελούν τον Απρίλιο.Οι Κοζανίτες λοιπόν, βάζουν από την παραμονή δίχρωμη κλωστή, άσπρη και γαλάζια στον καρπό του χεριού ή στο λαιμό και το λένε Μάρτη .Το έθιμο να βάζουμε Μάρτη κατά τον Νικόλαο Πολίτη θεμελιωτή της Λαογραφίας στην Ελλάδα, είναι Ελληνικό, και συνεχίστηκε και στο Βυζάντιο. Ο Μάρτης είναι μέρος της Λαογραφίας. Μάλιστα ο Κοζανίτης Χαρίσιος Μεγδάνης, λόγιος , ιστορικός, γιατρός και κληρικός έγραφε το 1810 για το έθιμο να βάζουν Μάρτη ως εξής: «υπέθετε ότι είναι προφυλακτικό του πυρετού». Οι Κοζανίτες το έθιμο αυτό που το γιορτάζουν με πολλά αστεία και κασμέρια , το μετέφεραν τον 17ο αιώνα και στην Ευρώπη.
Επικράτησε λοιπόν στην Κοζάνη από τα παλιά χρόνια , να «γιλούμι» το μήνα Μάρτη, διότι ο Μάρτης μας γελούσε με τον άστατο καιρό, πότε ήλιο, πότε βροχή, πότε κρύο, πότε χιόνι , που όλα αυτά μπορούσαν να συμβούν την ίδια μέρα και να επαναλαμβάνονται στη διάρκεια του μηνός , επιφέροντας αναστάτωση στις εργασίες και στη ζωή.
Οι συμπολίτες μας φαίνεται ότι φιλοσόφησαν τον απροσδιόριστο Μάρτη με τις καιρικές άστατες συνθήκες , που δημιουργούν προβλήματα στις εργασίες. Όπως στους γεωργούς, στους κτηνοτρόφους, στους αμπελουργούς, στα οπωροφόρα δένδρα, άνθιζαν οι αμυγδαλές και πάγωνε το άνθη τους, στους Λαχανόκηπους, στους κυρατζήδες που δεν μπορούσαν να κάνουν αγώγια και άλλα πολλά. Γι’ αυτό και αποφάσισαν να αντιδράσουν με το δικός του τρόπο., Αφού λοιπόν μας «γιλάι» «Ου μάρτ’ς» να τον «γιλούμε κι μείς» κοινώς να τον κασμιρεύουμε. Ήταν, τρόπο τινά, ευφυής Κοζανίτικη ιδέα αντιμετωπίσεως του αλλοπρόσαλλου Μάρτ’. Άλλωστε υπάρχει και η ρήση «Μάρτης γδάρτης και κακός παλουκοκαύτης». «Τα παλιά παλούκια καίει τα καινούργια ξεριζώνει». Και η παροιμία, από τον Αύγουστο χειμώνα και από Μάρτη καλοκαίρι». «Λείπει ο Μάρτης από τη Σαρακοστή». Όλα αυτά τα λέει ο λαός, από τις παραξενιές του Μάρτη. Υπάρχουν πολλά ευτράπελα ανέκδοτα, με το Μάρτ΄, Μάρτ’,’. Μερικά λέγονται και άλλα δεν λέγονται.
Υπάρχουν για το Μάρτη πολλές προλήψεις και δεισιδαιμονίες από το λαό.
1. Την παραμονή της πρωτομαρτιάς βάζουν στα παιδιά «Μάρτη» έτσι λέγεται, δίχρωμη άσπρη –κόκκινη κλωστή στριφτή στον καρπό του χεριού και στο λαιμό, για να τα προφυλάξει ο Μάρτης και να τα φέρει καλούδια. Τα Κορίτσια βάζουν Μάρτη για να μη τα μαυρίσει ο Ήλιος, γιατί πιστεύουν πως τα προστατεύει από τις Μαρτιάτικές ακτίνες του Ηλίου που μαυρίζουν την επιδερμίδα και δεν κρατάει κόκκινα τα μάγουλα τους. Επίσης οι μάνες βάζουν σπόρους σιταριού στις σάκες –τσάντες των μαθητών για να μαθαίνουν γράμματα και όταν δούνε τα παιδιά χελιδόνια λένε « Να χελιδόνια του Μάρτ’ κι να μη φέρ΄ς τ’ ν Πασχαλιά κόκκινα παπούτσια» κρεμούν τον Μάρτη στις τριανταφυλλιές για να τον πάρουν τα χελιδόνια και να κάνουν τις φωλιές τους.
2. Κάθε πρωϊ το Μάρτη πριν βγουν από το σπίτι τους για να πάνε στις δουλειές τους οι άνδρες , τρώνε, για να μην τους « Τσακίσει» ου Κούκους.
3. Εξετάζουν τον άνθρωπο που θα μπει στο σπίτι την πρωτομαρτιά αν έχει καλό «ποδάρι» , τον δέχονται, αν όχι τον διώχνουν, γιατί δεν βγάζουν οι κλωσσαρές πουλιά και φέρνουν γρουσουζιά στο σπίτι .
4. Επίσης την πρωτομαρτιά και την πρώτη Παρασκευή του Μαρτίου οι γυναίκες δεν ράβουν ,δε μπαλώνουν και δεν πλέκουν μάλλινα για να μην πιάνουν σκόρο τα ρούχα τους.
5. Βάζουν Μάρτη στις πόρτες του σπιτιού να μην πατούν οι εχθροί καθώς και στα ζώα του σπιτιού , αγελάδες ιδιαίτερα, για να μην ματιάζονται και δεν βγάζουν γάλα.
6. Επίσης μέχρι την 9ην Μαρτίου των Αγίων Πάντων , δεν κλαδεύουν τα δέντρα και τα αμπέλια και δεν φυτεύουν δέντρα γιατί ξεραίνονται.
7. Την ημέρα αυτή οι γυναίκες δεν πιάνουν αλεύρι για να μη πιάσει το αλεύρι σαρανταποδαρούσες.
8. Οι κοπέλες πήγαιναν στον αρβανίκο- πηγάδι, έβλεπαν μέσα το πρόσωπό τους , έκοβαν το Μάρτη και έλεγαν « Πηγάδι πάρει το Μάρτη μου και δώσ’μου τη δροσιά σου».
Υπάρχουν και άλλες πολλές προλήψεις, που αναφέρουν οι γνωστοί Λαογράφοι Ν.Πολίτης και Δ. Λουκάτος, καθώς και ο Δάσκαλος Φώτης Παπανικολάου από το Κριμίνι Βοϊου,. Στο βιβλίο του «Λαογραφικά Βοϊου»., έχει πλούσια Λαογραφική ύλη, περιγράφει θαυμάσια όλα που συμβαίνουν στο λαό και πως τα αντιμετωπίζει έχοντας ποιότητα . Τον διάβαζα από μαθητής που έγγραφε κάθε εβδομάδα στην εφημερίδα Δυτική Μακεδονία. Με άρθρα που αναφέρονταν στα «Λαογραφικά» . Περιορίστηκα να αναφέρω αυτά τα ολίγα στο κείμενο αυτό.
Ιστορικά ο Μάρτης πήρε το όνομά του από το Λατινικό όνομα του Θεού Άρη ( Μάρς=Άρης). Είναι ο πρώτος μήνας του Ρωμαϊκού ημερολογίου.
Με τον Μάρτη έρχεται η άνοιξη , φουσκώνουν τα δέντρα, αλλά με τις «ουρσουζγές» του τα καταστρέφει.
Θα αναφέρω και ένα Μαρτιάτικο γέλασμα .
Την 1η Μαρτίου το 1992, που ήμουνα στην Αθήνα γέλασα το σύλλογο Κοζανιτών Αθηνών , λέγοντάς τους, ότι το Δημοτικό συμβούλιο πήρε απόφαση να μεταφέρει το Καμπαναριό στον Χαμηλό Αη-λιά , το πίστεψαν και έγινε μεγάλη συζήτηση. Όλη τη στιχομυθία με μέλη του συλλόγου την έχω μεταφέρει στο βιβλίο μου «Κοζανίτικες Εικόνες». Θα τη δημοσιεύσω προσεχώς γιατί είναι πολύ ενδιαφέρουσα με πολλά κασμέρια. Ο Μάρτ’ς στο μεγαλείο του.
Ιωάννη Κορκά Λαογράφου
