Γράφει: η Δέσποινα Γρέκα, μαθήτρια.
Η συνάντηση της Λογοτεχνικής Συντροφιάς με τη Ματίνα Μόσχοβη έγινε στη Βιβλιοθήκη του Σχολείου, την Τετάρτη 1 Φεβρουαρίου 2012, με ειδικότερο άξονα «Ιδέες, Λόγος, Θέατρο, Γυναίκα και οι Δεσμοί τους».
Η Ματίνα Μόσχοβη επισκέφτηκε το σχολείο και την ομάδα μας μια αλκυονίδα μέρα του φετινού χειμώνα. «Κι έπειτα εκείνη η αόριστη αγωνία της αρχής… / Πότε; / Αλήθεια δεν μπόρεσα να θυμηθώ όσο κι αν προσπάθησα.» Δεν ήμασταν πολλοί εκείνη την Τετάρτη. Κάναμε τις συστάσεις, μας απευθύνθηκε στον πληθυντικό – γυναίκα παλαιάς κοπής. «Διφορούμενη, ασυμβίβαστη, γνωρίζει / ότι η παρουσία της πλεονάζει και χωρίς / να κάνει τίποτε απολύτως μ’ έχει καθηλώσει.» (Και τα δύο παραθέματα από το συνθετικό της ποίημα «Κατά Πρόσωπο»).
Η Ματίνα Μόσχοβη αποτελεί μια «ολιστική» καλλιτέχνιδα: είναι ποιήτρια, ηθοποιός και τραγουδίστρια. Γι’ αυτό η συζήτηση ξεκίνησε από την υποκριτική ως εκφορά λόγου, αλλά και ως παιδευτικό γίγνεσθαι. Με μιαν «αρνητική» παραβολή αναφέρθηκε η καλεσμένη μας στο «δούναι και λαβείν» με τις πηγές της σχετικής μαθητείας: τη στάση του άστοργου κούκου. Και την αντίστροφη, βέβαια: του πελαργού (μνημόνευσε και τον σχετικό όρο: «αντιπελάργηση» – για την «απόδοση τροφείων»). Η Μ. Μόσχοβη κρίνει ως θεμελιώδη τη διδασκαλία της «Ποιητικής» του Αριστοτέλη στις δραματικές σχολές, προκειμένου να αποκτηθεί συντεταγμένη γλωσσική παιδεία και εποπτεία του χώρου· θεωρεί τον παραμερισμό της από τα σημερινά προγράμματα των σχολών «έλλειψη κορμού».
Δική μας αντίδραση: «Διδασκαλία», «σχολείο», «δάσκαλος» είναι όροι που για τον μαθητή ορίζουν ένα ασφυκτικό πλαίσιο και όχι μια ελεύθερη συνύπαρξη. Και προς τι η ανάλυση των κειμένων; είναι χρήσιμη και θεμιτή; τι προσφέρει στον αναγνώστη; μήπως βυθιζόμαστε στις λεπτομέρειες και στις λέξεις, χάνοντας το κείμενο και το δάσος των σημασιών; Ξεθαρρέψαμε για τις πρώτες ερωτήσεις… Η Μ. Μόσχοβη άκουγε με κατανόηση. Παραδέχτηκε πως η εφηβική ηλικία είναι εκρηκτική, χαοτική και αδιαμόρφωτη, «είναι δύσκολη επειδή ζητάει τον χώρο της», γι’ αυτό δύσκολα επιδέχεται μορφοποίηση, ενώ μπορεί η διαδικασία αυτή να συντρίψει το νεαρό άτομο – «και δεν ξέρουμε αν μας βλάπτει αυτό που μας περιορίζει ή και μας συντρίβει». Ωστόσο, υπερασπίστηκε τόσο τον δάσκαλο (ιδίως τον δάσκαλο του παλιού καιρού) ως εμπνευστή κι εμψυχωτή («παρόλο που ο όρος “έμπνευση” δεν είναι συμπαθής στη νεωτερικότητα», προσέθεσε), όσο και την παιδεία ως «κάτι που προέρχεται από το πρωτοκύτταρό μας» και μας ωθεί πιο ψηλά.
Αναφορικά με την ερμηνεία των κειμένων, η Μ. Μόσχοβη, αφού επεσήμανε στοχαστικά ότι «είναι σοβαρό δίλημμα να απευθυνθεί κανείς στον κόσμο, ή όχι, ως ερμηνευτής και, ακόμη περισσότερο, ως δημιουργός», τόνισε πως το υποκείμενο (αναγνώστης) και το αντι-κείμενο βρίσκονται σε σχέση δυναμική• στερείται νοήματος η ελευθερία του αυτισμού, αλλά αυτό που έχει αξία είναι η μετακίνηση «από»-«προς», δηλαδή η συνομιλία/συνάντηση του αναγνώστη με το κείμενο πάνω σε μια «γέφυρα». «Η στενότητα της σκοπιάς» σε μια τέτοια θέση «δεν ανοίγει το δρόμο προς τη λογοτεχνία.»
Πάνω, λοιπόν, σε μια παρόμοια «γέφυρα» συναντήσαμε την ποιήτρια και ηθοποιό Ματίνα Μόσχοβη και αφεθήκαμε στον χειμαρρώδη λόγο της:
• «Η λογοτεχνία δεν μιλάει για πράγματα, αλλά για την ουσία μέσα στις πραγματικότητες. Είναι το “δυνάμει” του ανθρώπου. Σώζει τις δυνατότητες όλων, δυνατότητες που είναι κοινές μας: δυνάμει τα πάντα είναι ο καθένας.»
• «Η τέχνη είναι μια μάνα, όπως θα λέγαμε ότι η λογική είναι μια μητριά. Μαθαίνει στον άνθρωπο τις δυνατότητές του. Μετατρέπει το δεδομένο σε απροσδόκητο.»
• «Η τέχνη έχει λογικές δομές• έτσι δαμάζει το χάος. Είναι μια Ελευθώ – δεν πρέπει να σκοτώσει το κύημα.»
• «Η τεχνική είναι ένα όχημα για το μήνυμα, όπως είμαστε κι εμείς.»
• Σχετικά με τη «Βιβλιοθήκη του μυαλού μας» ως διανοητικό μας όριο: «Ισχύει και στην τέχνη αυτό: δεν αναγνωρίζουμε ό,τι δεν γνωρίζουμε.»
• Ως προς τη διττή, γνωσιολογική και ηθική, διάσταση της λογοτεχνίας, παρατήρησε με εκφραστικότητα: «Η λογοτεχνία λέει “Θα σου δείξω. Εσύ, όμως, τόλμα να το δεις.”»
• Πάνω στη συζήτηση για τις έννοιες «εξέλιξη» και «πρόοδος»: «Ο άνθρωπος είναι ο καρπός των κόπων του. Η προσπάθεια για τη διαρκή υπέρβαση του κάθε φορά προηγούμενου διαψεύστηκε από τα εγκλήματα του 20ού αιώνα. Φαίνεται να μην προοδεύει και να μην ισορροπεί η ανθρωπότητα – απλώς μεταπλάθεται.»
• «Το ανθρώπινο υποκείμενο δοκιμάστηκε, ίσως και να χάθηκε, στον 20ό αιώνα.»
• «Η εποχή μας είναι μια εποχή νεφελωμάτων. Εντούτοις, ο καλλιτέχνης αίρεται πάνω από την υποκειμενικότητα.»
Ο λόγος της Μ. Μόσχοβη, σχολιάζοντας τις αμφιβολίες που διαπερνούν τον σημερινό κόσμο, μας ξενάγησε σε πολλούς δρόμους: από τις περιπέτειες της θετικής σκέψης και τον «παράφορο πλατωνιστή» Κουρτ Γκέντελ («μιλάει κανείς γι’ αυτόν επειδή ο άνθρωπος “θέλει κάτι άλλο”») μέχρι τον Δημόκριτο, τον «Άμλετ» του Σαίξπηρ και τὸν Στανισλάβσκι (σχετικά με το ρόλο του παρατηρητή και την απόλυτη σωματικότητα) και από τον Σωκράτη απευθείας στον Ιησού, μετρώντας τα «ηθικά βήματα» του ανθρώπου (με κριτήριο την αντιμετώπιση του «εχθρού»): «Υπάρχει επόμενο βήμα;» αναρωτήθηκε. Αλλά στάθηκε ξεχωριστά στο «τρομακτικό» και το «τραγικό» του Θουκυδίδη, «συνιστώσες της ανθρώπινης ψυχής», ως σκοπιές προς την ύπαρξη – «γι’ αυτό και κίνητρο ανάγνωσης του Θουκυδίδη είναι η αγωνία».
Η περιδιάβαση στον χωροχρόνο της τέχνης και του στοχασμού κράτησε ώρα αρκετή. Και είναι κρίμα που δεν συγκράτησα κάτι περισσότερο από τις παρατηρήσεις της Μ. Μόσχοβη για την πολυπλοκότητα του ανθρώπου (έως τις ρίζες του δυϊσμού «σώματος-ψυχής») ή την αναδρομή της στον Τρίτο Κόσμο, απαντώντας στο πώς μας «βοηθάει» η τέχνη: «Διαφοροποιημένα», είπε, σε γενικές γραμμές· «αλλιώς λειτουργεί η ίδια η τέχνη όσων πλήττονται (απ’ όπου και η γοητεία του πρωτογονισμού), αλλιώς η τέχνη των άλλων γι’ αυτούς.»
Θα τελειώσω με τις σκέψεις της Ματίνας Μόσχοβη σχετικά με το μέλλον της τέχνης, ένα μέλλον προσανατολισμένο στην καλλιέργεια του φαντασιακού της αλλαγής: «Αν καταφέρουμε να φτάσουμε στα όρια της δυνατότητάς μας (πέρα απ’ το “πνεύμα της βαρύτητας”, το πλουτώνειο κομμάτι μας)», κατέληξε, «τότε μια άλλη τέχνη θα έρθει στην επιφάνεια.»
Ειδικά γι’ αυτή την τελευταία φωτεινή σκέψη την ευχαριστούμε θερμά.