Γράφει: ο Σπύρος Καρύδης, θεολόγος
Στις 30 Ιανουαρίου η Εκκλησία εορτάζει από κοινού τον Μέγα Βασίλειο, τον Γρηγόριο Θεολόγο και τον Ιωάννη Χρυσόστομο, λόγιους ιεράρχες του 4ου αιώνα, οι οποίοι έχαιραν ιδιαίτερης φήμης για τη μόρφωση και το φιλανθρωπικό τους έργο.
Η εορτή πρωτοεμφανίστηκε στα μέσα του 11ου αιώνα και καθιερώθηκε στα χρόνια του αυτοκράτορα Αλέξιου Α΄ Κομνηνού (1081-1118), η δε συγκρότηση της τριανδρίας των αγίων σχετίζεται με τον μητροπολίτη Ευχαΐτων Ιωάννη Μαυρόποδα, ο οποίος συνέθεσε και τμήμα της ακολουθίας τους. Στα συναξάρια ως λόγος καθιέρωσης της εορτής προβάλλεται η κατασίγαση της έριδας που είχε ξεσπάσει τότε για το ποιός από τους τρεις ήταν ο σημαντικότερος. Στην πραγματικότητα οι λόγοι της καθιέρωσης της εορτής θα πρέπει να αναζητηθούν στις τάσεις στον χώρο της εκπαίδευσης από τα χρόνια της βασιλείας του Κωνσταντίου Θ΄ Μονομάχου (1042-1055), με την αναζωογόνηση του ενδιαφέροντος για τα ελληνικά γράμματα, καθώς και στο κλίμα που είχε διαμορφωθεί λίγο μετά το σχίσμα του 1054. Η συγκρότηση της τριάδας των ιεραρχών σχετίζεται, όπως άλλωστε προκύπτει και από την ακολουθία τους, κυρίως με τον ρόλο τους στην ανάδειξη της ορθόδοξης διδασκαλίας για την τριαδικότητα του Θεού, αλλά και με τη θέση τους αναφορικά με την επιλεκτική χρήση της ελληνικής φιλοσοφίας, καθορίζοντας έτσι τα όρια ανάμεσα στην αρχαία ελληνική σκέψη και τη χριστιανική πίστη.
Η εορτή, ως θεσμοθετημένη σχολική εκδήλωση, μαρτυρείται τεκμηριωμένα από τις αρχές του 19ου αιώνα συνδυαζόμενη με το μνημόσυνο υπέρ των ευεργετών και αφιερωτών των σχολείων. Η παλαιότερη γνωστή μνεία είναι του έτους 1805. Η γιορτή μαρτυρείται στη Χίο και στη Σμύρνη, όπου το εκεί Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήγαγε τη δική του εορτή το 1815, η δε Ευαγγελική Σχολή μαρτυρημένα τελούσε το ετήσιο μνημόσυνο υπέρ των αφιερωτών της Σχολής από το 1819. Παρότι λείπουν οι μαρτυρίες, βέβαιο είναι ότι η επιλογή της 30ής Ιανουαρίου για την τέλεση των μνημοσύνων δεν είναι τυχαία και θα πρέπει να αναχθεί πολύ πριν από πρώτη τεκμηριωμένη αναφορά της. Η επιλογή αυτή δεν είναι ίσως άσχετη με το έργο των τριών πατέρων και τη θεώρησή τους ως δεικτών της ορθής σχέσης των χριστιανών με την ελληνική παιδεία, θέση που απαντά και στο έργο του Δημήτριου Καταρτζή στο τέλος του 18ου αιώνα («Συμβουλή στους νέους…», 1783).
Η εορτή ετιμάτο ιδιαίτερα και στην Ιόνιο Ακαδημία, προστάτες της οποίας θεωρούνταν οι Τρεις Ιεράρχες. Η καθιέρωση της εορτής ανάγεται στο έτος σύστασης της Ακαδημίας (1824) και μνημονεύεται έως τουλάχιστον το 1837. Στο έργο μάλιστα του Γεωργίου Τυπάλδου-Ιακωβάτου για την Ιστορία της Ιονίου Ακαδημίας δίνεται αναλυτική περιγραφή του εορτασμού κατά την ημέρα αυτή.
Στη Μεγάλη του Γένους Σχολή, στην Κωνσταντινούπολη, καθιερώθηκε μόλις το 1865, με πρωτοβουλία του τότε σχολάρχη Ευστάθιου Κλεόβουλου, κατ’ αναλογία προς την επικρατούσα συνήθεια στα υπόλοιπα σχολεία, και συνδυάστηκε και εκεί με το μνημόσυνο υπέρ των ευεργετών της Σχολής, χωρίς όμως να παραλείπεται η συσχέτισή της με τα απορρέοντα από την παιδεία ευεργετήματα και με τα ελληνοχριστιανικά ιδεώδη.
Στο ελεύθερο ελληνικό κράτος η εορτή των τριών Ιεραρχών εντάχθηκε στο εορτολόγιο του Πανεπιστημίου Αθηνών το 1842, ως ημέρα μνημοσύνου υπέρ των ψυχών των ευεργετών του Πανεπιστημίου. Η επιλογή του Πανεπιστημίου δεν ήταν τυχαία αφού η εορτή, όπως είδαμε, ήδη από το παρελθόν είχε συνδυαστεί με τα εκπαιδευτικά πράγματα και είχε καθιερωθεί ως ημέρα μνήμης των ευεργετών των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Λίγο αργότερα, το 1856, το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως προσδιόρισε τις εορτάσιμες ημέρες σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Μεταξύ αυτών περιέλαβε και την ημέρα μνήμης των Τριών Ιεραρχών, καθιερώνοντάς την ως εορτάσιμη ημέρα σε όλες τις εκπαιδευτικές βαθμίδες.
Από την καθιέρωσή της στο νεοελληνικό κράτος, το κύριο βάρος της εορτής επικεντρώθηκε στην υπογράμμιση της ελληνορθόδοξης παράδοσης. Στα χρόνια του μεσοπολέμου, αλλά και τα μεταπολεμικά χρόνια η εορτή ορίζεται ως εκκλησιαστική και εκπαιδευτική και γιορτάζεται για να υπογραμμισθεί η σύνδεση του χριστιανικού με το αρχαίο ελληνικό ιδεώδες ή διαφορετικά, για να δηλωθεί στο πρόσωπό τους των τριών αγίων ο αρμονικός συνδυασμός κλασικής παιδείας και χριστιανικού κηρύγματος. Οι Τρεις Ιεράρχες παρουσιάζονται ως επιφανείς πατέρες της Εκκλησίας, αλλά και ως λόγιοι γνώστες της αρχαιοελληνικής γραμματείας, επομένως υποδειγματικοί εκπρόσωποι του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού, προστάτες των γραμμάτων και των τεχνών και της εν γένει χριστιανοπρεπούς και ελληνοπρεπούς αγωγής (Γαζή, σ. 36).
Μετά τη μεταπολίτευση, η γιορτή χάνει σταδιακά τον ελληνοχριστιανικό της τόνο αλλά και τον χαρακτήρα της ως γιορτής της παιδείας και μετατρέπεται απλά σε ημέρα αργίας για τις σχολικές μονάδες, με την ευκαιρία του εορτασμού των Τριών Ιεραρχών ανάλογη προς εκείνες των Χριστουγέννων και του Πάσχα. Αυτό εκφράζει και η φετινή εγκύκλιος του Υπουργείου Παιδείας, σύμφωνα με την οποία η εορτή των Τριών Ιεραρχών είναι «αργία για τα Γυμνάσια, Λύκεια, ΕΠΑ.Λ. και ΕΠΑ.Σ. Οι σχολικές μονάδες δύνανται να συμμετάσχουν τη συγκεκριμένη ημέρα σε εκκλησιασμό ή/και σε εορταστικές εκδηλώσεις με ευθύνη του Διευθυντή και του Συλλόγου Διδασκόντων».
Όσο για τη σημερινή Εκκλησία, χωρίς να αποσυνδέει ρητά την εορτή από τον χώρο της εκπαίδευσης, περιορίζεται μάλλον στον εκκλησιαστικό της χαρακτήρα και προβάλλει τους τρεις αγίους ως παραδείγματα προς μίμηση για όλους τους πιστούς. Χαρακτηριστικό είναι το φετινό μήνυμα του αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ. Ιερωνύμου, στο οποίο ως εορτάζοντες κατά την ημέρα αυτή ορίζονται όλοι εκείνοι «που μπορούν να αγαπούν», δηλαδή: «Οι δάσκαλοι που τολμούν να υπηρετούν την παραγκωνισμένη σήμερα αγωγή και τη σπουδή που βαθαίνει τα ερωτήματα και δεν διαμελίζει τη γνώση. Οι γονείς που δεν εγκλωβίζουν το μέλλον των παιδιών τους σε μερικών ωρών εξετάσεις για μια αβέβαιη προοπτική. Οι μαθητές που επαναστατούν στην ανία και στην κόπωση της επιλεκτικής μάθησης και τολμούν να θέτουν ερωτήματα και να ψάχνουν βιβλιοθήκες. Οι ιερείς που επιμένουν να φροντίζουν τους ανθρώπους. Εκείνοι που δεν σταματούν σε επιδόματα την προσπάθειά τους, αλλά αγωνίζονται να αλλάξουν τις άνισες και άδικες δομές της κοινωνίας μας. Εκείνοι που δεν κάμπτονται από απειλές και βασανιστήρια».
Βιβλιογραφικές αναφορές:
Γαζή Έφη , Ο δεύτερος βίος των Τριών Ιεραρχών. Μια γενεαλογία του «ελληνοχριστιανικού πολιτισμού», Νεφέλη, Αθήνα 2004.
Μεταλληνός Γ.Δ., «Οι Τρεις Ιεράρχαι «προστάται» της Ιονίου Ακαδημίας», Αντίδωρον Πνευματικόν. Τιμητικός τόμος Γερασίμου Ιω. Κονιδάρη επί τη 50ετηρίδι επιστημονικής δράσεως και τη 40ετηρίδι καθηγεσίας και εκκλησιαστικής δράσεως, Αθήναι 1981, σ. 281-303.
Υπουργείο Παιδείας Διά Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων, έγγραφο της 26/01/2012, αρ. πρωτ.: 8855/Γ2:
http://www.minedu.gov.gr/dioikhtika-eggrafa/eggrafa-deyterobathmias-ekpaideysis/26-01-12-eorti-trion-ierarxon.html
Μήνυμα του μακ. αρχιεπισκόπου Αθηνών και Πάσης Ελλάδος κ. Ιερωνύμου Β΄ προς τους εκπαιδευτικούς των σχολείων της Αθήνας με την ευκαιρία της εορτής των Τριών Ιεραρχών (21.1.2012):
http://www.ecclesia.gr/greek/archbishop/repository/ieron_3ierar_2012.pdf