2η ομάδα (2): Το Α΄επεισόδιο αποτελείται από τρεις (3) σκηνές. Να παρακολουθήσετε την εναλλαγή μονολόγου-διαλόγου ανάμεσα στις σκηνές και να ερευνήσετε σε τι εξυπηρετεί. Να σχολιάσετε ιδιαιτέρως το μονόλογο της 3ης σκηνής.

Ανάμεσα στις τρεις σκηνές του Α’ επεισοδίου παρατηρούμε την εναλλαγή του μονολόγου και του διαλόγου. Αρχικά στην πρώτη σκηνή (στ.437-494) παρουσιάζεται ο Μενέλαος ο οποίος μιλά για το παρελθόν και το παρόν του. Στη δεύτερη σκηνή (στ. 495-541)βλέπουμε το διάλογο της γερόντισσας και του Μενελάου και τέλος στην τρίτη σκηνή παρουσιάζεται ο Μενέλαος να μονολογεί έπειτα από τη συζήτησή του με τη γερόντισσα.

Ειδικότερα, στην πρώτη σκηνή γίνεται η είσοδος του Μενελάου, του δεύτερου κεντρικού ήρωα της τραγωδίας ο οποίος αναφέρει σημαντικές πληροφορίες για τον ίδιο, για τον πόλεμο στην Τροία, για την περιπλάνησή του, για τη γυναίκα του και για τους συντρόφους του. Ο κατακτητής της Τροίας παρουσιάζεται ως ναυαγός σε ένα άγνωστο μέρος, να ψάχνει τρόφιμα για τους συντρόφους του και να καταλήγει στην πόρτα του παλατιού όπου εκεί συναντά τη γερόντισσα-θυρωρό. Με αυτή τη συνάντηση αρχίζει η δεύτερη σκηνή του Α’ επεισοδίου από όπου ο ήρωας αντλεί  πολλές πληροφορίες για το που βρίσκεται ,για τη γυναίκα του καθώς και για τις δυσκολίες που αυτή αντιμετωπίζει. Έτσι μέσα από αυτό  το διάλογο προωθείται ο μύθος καθώς αρχίζουν να ξετυλίγονται σιγά σιγά τα νήματα της ιστορίας μας που θα οδηγήσουν στην συνάντηση και την αναγνώριση των δύο χαμένων συζύγων.

Στη συνέχεια ακολουθεί ο δεύτερος μονόλογος του ήρωα μέσα από τον οποίο  αποκαλύπτονται το ήθος και η ψυχολογία του . Μετά την αποχώρηση της γερόντισσας ο Μενέλαος κατακλύζεται από ερωτηματικά και απορίες. Ο κόσμος της λογικής πάνω στην οποία είχε οργανώσει την σκέψη του κλονίζεται. Άλλη Ελένη είχε στο νου του ο Μενέλαος και άλλη παρουσιάζεται στην Αίγυπτο. Ο κόσμος της λογικής καταρρέει. Ο Ευριπίδης , γνήσιο τέκνο της εποχής των σοφιστών, παίζει με την λογική και τις ανατροπές της . Αμήχανος ο Μενέλαος αναρωτιέται με αφέλεια αν υπάρχουν δυο θεοί με το όνομα «Δίας» , δυο πόλεις με το όνομα «Σπάρτη» και δυο πόλεις με το όνομα «Τροία». Κάθε βεβαιότητα του ήρωα έχει χαθεί . Οι συνθήκες τον έχουν καταστήσει άβουλο πια όργανο στα χέρια της μοίρας. Οι θεατές δεν έχουν μπροστά τους τον δοξασμένο ήρωα της Τροίας αλλά ένα ταλαιπωρημένο ανθρωπάκι που αναζητά γεμάτο αγωνία την σωτηρία του. Ο Μενέλαος δεν είναι πια ένα ηρωικό πρόσωπο αλλά κωμικό καθώς ούτε ως προς την μορφή ούτε ως προς το ήθος δεν θυμίζει τίποτα από την λαμπρότητα του βασιλιά της Σπάρτης. Έτσι δεν έχουμε να κάνουμε μόνο με μια «άλλη» Ελένη αλλά και με έναν «άλλο» Μενέλαο, που αποτελεί αντεστραμμένο είδωλο του ομηρικού.

Το θέαμα του αξιολύπητου βασιλιά έχει σαφώς και τραγικές διαστάσεις. Ο ομηρικός ήρωας έχει μεταπέσει από την ευτυχία στην δυστυχία (περιπέτεια) και η μετάπτωση αυτή συνιστά τραγικό στοιχείο.

Τέλος, την απορία και την έκπληξη του Μενέλαου διαδέχεται η σταθερή του απόφαση να παραμείνει στην Αίγυπτο και να μην τραπεί σε φυγή από τις απειλές της Γερόντισσας και κατ’ αυτό τον τρόπο θα οργανωθεί η συνάντησή του με την Ελένη.

Συμπερασματικά, η εναλλαγή μονολόγου – διαλόγου ανάμεσα στις σκηνές του πρώτου επεισοδίου φέρνει στην σκηνή  τον δεύτερο βασικό ήρωα του έργου από το στόμα του οποίου ενημερωνόμαστε για τις περιπέτειες του με το τέλος του Τρωικού πολέμου, αποκαλύπτει το ήθος και την ψυχολογία του και προετοιμάζει την συνάντηση των δύο συζύγων. Όλα αυτά φορτίζουν το έργο με δραματική ένταση και κινητοποιούν το ενδιαφέρον των θεατών.

4η ομάδα (2): Ο Μενέλαος [ο Ευριπίδης] υποστηρίζει πως «ο ευτυχισμένος όταν κακοπαθεί, νιώθει πικρότερη τη δυστυχία, παρ’ όσο αυτός που από παλιά την ξέρει». Πιστεύετε ότι η άποψη αυτή είναι σωστή και αντικατοπτρίζει την ψυχική κατάσταση του ήρωα; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας λαμβάνοντας υπόψη σας το «βιογραφικό» του Μενέλαου. Να λάβετε υπόψη σας και το ότι ο ηγέτης της Αθήνας του 5ου αι., ο Περικλής, αναφερόμενος στο ίδιο θέμα στον Επιτάφιό του αναφέρει: «Λυπάται κανείς όχι για τα αγαθά που χάνει πριν γνωρίσει την αξία τους δοκιμάζοντάς τα, αλλά για τα αγαθά που του στερούν, αφού πρώτα εξοικειωθεί με αυτά» (Θουκ. Β’ 44.2).

Η άποψη του Μενέλαου και κατ’ επέκταση του Ευριπίδη που εκφράζεται μέσα στο κείμενο πως “ο ευτυχισμένος άνθρωπος όταν κακοπάθει , νιώθει πικρότερη την δυστυχία , παρ’ ότι αυτός που από παλιά την ξέρει” (στ.474-476) είναι απόλυτα σωστή και κοινά παραδεκτή. Η συγκεκριμένη άποψη αντικατοπτρίζει την ψυχική κατάσταση στην οποία βρίσκεται ο Μενέλαος. Αυτό επαληθεύεται και από την απώτερη αρχαιότητα , καθώς η κυρίαρχη αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων ήταν ότι μεγαλύτερη δυστυχία προκαλούν οι απότομες μεταστροφές της τύχης. Σύμφωνα με αυτή την αποφθεγματική φράση, υποστηρίζεται πως κάποιος αντιμετωπίζει τη δυστυχία με μεγαλύτερη αντοχή και καρτερικότητα καθώς και λιγότερο ανόδυνα , αν την έχει γνωρίσει και παλαιότερα κατά την διάρκεια της ζωής του οπότε κατά συνέπεια ξέρει πως να την αντιμετωπίζει. Αντίθετα , κάποιος που έχει συνηθίσει να ζει ευτυχισμένος μέσα στα πλούτη , νιώθει τη δυστυχία αβάσταχτη και ιδιαίτερα επώδυνη , εφόσον η μετάπτωση που θα βιώσει θα είναι απότομη και ξαφνική. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και με την περίπτωση του Μενέλαου ο οποίος από ένδοξος βασιλιάς της Σπάρτης ,σεβαστός από όλο το λαό του, καθώς και αρχιστράτηγος της τρωικής εκστρατείας έχει <<μεταμορφωθεί>> σε έναν ρακένδυτο, αξιοθρήνητο, και ταλαιπωρημένο ναυαγό που έχει περιπλανηθεί για αρκετό καιρό στη θάλασσα. Έτσι συμπεραίνουμε ότι ο Μενέλαος είναι τραγικό πρόσωπο και βρίσκεται σε άσχημη ψυχολογική κατάσταση η οποία επαληθεύεται από τα λόγια και τη συμπεριφορά του. Ακόμα νιώθει οχι μόνο ταπείνωση από την έλλειψη σεβασμού της γερόντισσας προς το πρόσωπο του αλλά και αβάσταχτο πόνο για την τωρινή του δυστυχία όπως και ντροπή για την άσχημη εμφάνιση του. Τα συναισθήματα που τον οδήγησαν στη διατύπωση αυτού του γνωμικού και τα οποία υποδηλώνουν την ψυχολογία του είναι ταπείνωση ,μιζέρια, θλίψη ,δυστυχία, απόγνωση και απελπισία. Επίσης , η συγκεκριμένη άποψη του Μενελάου έρχεται να επιβεβαιωθεί και από τον Περικλή τον σπουδαιότερο ηγέτη της Αθήνας κατά τον Χρυσό Αιώνα(5ο αιώνα),ο οποίος υποστηρίζει πως κάποιος ταλαιπωρείται λιγότερο για τα αγαθά που χάνει ,χωρίς να έχει γνωρίσει την αξία τους, από όσο κάποιος που έχει εξοικειωθεί με αυτά. Κάτι τέτοιο επαληθεύεται από την λαϊκή παροιμία <<τι είχαμε τι χάσαμε>>. Συνοψίζοντας, καταλήγουμε στο συμπέρασμα πως η συγκεκριμένη άποψη είναι δηλωτικό της άσχημης ψυχολογικής και εμφανισιακής καταστασής του Μενέλαου αλλά  και πώς επιτείνει την τραγικότητα του προσώπου του.

5η ομάδα (2): Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση. Πώς δηλώνεται αυτό στο κείμενο; Πώς θα μπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του; (ήθος-λέξη-όψη)

Ο Μενέλαος μετά την ομιλία του με τη Γερόντισσα, που τον πληροφορεί για πράγματα, τα οποία φαίνεται ότι δε γνώριζε, έχει συγχυστεί. Βέβαια, πριν καν τα πληροφορηθεί βρίσκεται κατά κάποιο τρόπο σε σύγχυση. Αυτό δικαιολογείται και από το γεγονός ότι είναι ένας βασιλιάς και γνωρίζει τέτοια αντιμετώπιση. Στην 3^η σκηνή (στ. 542-575) ο Μενέλαος μονολογεί ακατάπαυστα και δηλώνει τη σύγχυσή του, επειδή η Γερόντισσα δεν τον αφήνει να εισέλθει στο παλάτι. Εκφράζει τα συναισθήματά του με θυμό. Αυτό το δηλώνει στο κείμενο δίνοντας εξηγήσεις χωρίς βάση, προσπαθώντας να δικαιολογήσει τα νέα δεδομένα. Αρχικά, στο στίχο 551 αναφέρει μία άλλη Σπάρτη. Στη συνέχεια, στους στοίχους 554-555 δε μπορεί να εξηγήσει το ότι υπάρχει και 2^η Τροία (του φαίνεται περίεργο). Στους 557-559, επίσης, εξηγεί τη συνωνυμία. Στο στίχο 560 «θα φύγω», εξυπηρετεί τη δραματική οικονομία. Η σύγχυσή του εκφράζεται, ακόμα, με τους στεναγμούς του (στ.521). Τέλος, χαρακτηρίζει την Γερόντισσα άκαρδη.

Η σύγχυση, αυτή, μπορεί να εκφραστεί με διάφορους τρόπους μέσω της όψης, της λέξης και του ήθους.

Όσον αφορά την όψη, θα μπορούσε να σκίζει τα ρούχα του ή να τραβάει τα μαλλιά του. Ακόμα, θα μπορούσε να γδέρνει το πρόσωπό του. Τέλος, πολύ πιθανό να κάνει κάποιες αμήχανες κινήσεις.

Η σύγχυση του Μενέλαου δηλώνεται και μέσω της σκηνικής παρουσίας του ήρωα. Σχετικά με τον όρο «λέξις», δηλαδή τη γλώσσα που χρησιμοποιεί ο ποιητής, τους εκφραστικούς τρόπους και τα σχήματα, η κατάσταση του Μενέλαου προωθείται στους ακροατές με πολύ εύστοχο τρόπο. Καταρχάς στην αρχαία παράσταση,  φανταζόμαστε τον υποκριτή που υποδύεται το Μενέλαο να στέκεται ακίνητος, να απαγγέλει το μονόλογο του και καθώς το προσωπείο του, κρύβει καλά τις εκφράσεις του προσώπου του, ο μόνος τρόπος για να εκφράσει τα συναισθήματα του, είναι η ένταση και η χροιά της φωνής του, όπως επίσης και τα λόγια που λέει. Έτσι λοιπόν, ο ήρωας στο μονόλογο του χρησιμοποιεί πολλά άστοχα ερωτήματα (π.χ. στ. 548-550 ) με τα οποία προσπαθεί να εξηγήσει τα γεγονότα που συμβαίνουν. Ακόμα στα λόγια του διακρίνουμε ορισμένα αποφθέγματα σχετικά με την δύναμη της ανάγκης ( στ. 574-575),  δείχνοντας έτσι την απελπισία του για την κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει. Τέλος ο πόνος του εκφράζεται και μέσω των επιφωνημάτων που υπάρχουν και κατά τη διάρκεια της συνομιλίας του με την Γερόντισσα (π.χ. στ 511).Γενικά από το μονόλογο του Μενέλαου εκτός από την άσχημη ψυχολογικά του κατάσταση μαθαίνουμε και το σχέδιο δράσης του (στ. 565-566).

Μετά τη συνομιλία του Μενέλαου με τη Γερόντισσα,  ο ήρωας μένει μόνος του στη σκηνή και καταφεύγει σε ένα έντονο μονόλογο  προσπαθώντας να αναλύσει τις πληροφορίες που του έδωσε η γερόντισσα(542). Αναλυτικότερα, φαίνεται να βρίσκεται σε απόλυτη σύγχυση, καθώς δεν μπορεί να συνειδητοποιήσει την πληροφορία ότι η Ελένη βρίσκεται στην Αίγυπτο . Είναι ψυχικά συντετριμμένος, καθώς αδυνατεί να κατανοήσει  ότι τόσα χρόνια πολεμούσε για ένα είδωλο.  Αυτή η στάση του θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένα βαθμό λογική και συνετή αφού δεν αποδέχεται  ό,τι ακούει  και προσπαθεί μέσα από δικούς του συλλογισμούς να οδηγηθεί στην αλήθεια. Οι συλλογισμοί του όμως είναι πολύπλοκοι και έτσι παρασυρόμενος από την αφέλεια του  οδηγείται  σε λάθος συμπεράσματα.  Ειδικότερα, δεν λαμβάνει υπόψη του όλα τα δεδομένα και αντιμετωπίζει με επιπολαιότητα  τις πληροφορίες που του δίνονται. Αξιοσημείωτη είναι η επιμονή του να παραμείνει και να ζητήσει βοήθεια από το βασιλιά , παρά τις προειδοποιήσεις της Γερόντισσας (559-560),  πιστεύοντας  ότι θα το σώσει το όνομά του (561-563). Επιπλέον, στα τελευταία του λόγια  με την απόφαση του να τρέξει να κρυφτεί (568-569) παρουσιάζεται δειλός,  γεγονός που του αφαιρεί  τα χαρακτηριστικά του ατρόμητου ήρωα  και του προσδίδει  μια τραγική διάσταση. Στους  στ. 571-575 ο ήρωας φαίνεται να είναι  απογοητευμένος καθώς είναι  βασιλιάς αλλά κανένας δεν αναγνωρίζει το αξίωμα του.  Τέλος, η σκηνή κλείνει με τη σοφή σκέψη του ότι η ανάγκη είναι αυτή που ωθεί τα πράγματα προς μια συγκεκριμένη πορεία.

5η ομάδα (1): Το Α΄ επεισόδιο αρχίζει με την είσοδο του Μενέλαου στη σκηνή. Κάποιοι μελετητές υποστηρίζουν ότι πρόκειται για ένα δεύτερο Πρόλογο. α) Υπάρχουν ομοιότητες με την προλογική ρήση της Ελένης; Υπάρχουν διαφορές; β) Σε ποιον απευθύνονται οι δύο πρωταγωνιστές σε κάθε περίπτωση;

Επεισόδιο Α’ – Πρόλογος

Κάθε επεισόδιο αρχαίας τραγωδίας ξεκινά με την εμφάνιση ενός προσώπου επί σκηνής, το οποίο κομίζει πάντα νέα στοιχεία για την υπόθεση του έργου. Στην Ελένη όμως τα πράγματα δεν ακολουθούν τους παραδοσιακούς θεατρικούς κανόνες. Το Α επεισόδιο λοιπόν, εμφανίζει σημαντικές ομοιότητες με τον πρόλογο της Ελένης. Για το  λόγο αυτό μάλιστα, ορισμένοι μελετητές  υποστηρίζουν ότι χρησιμοποιείται η τεχνική του διπλού προλόγου.

Ομοιότητες: Πρώτα απ’ όλα η πρώτη σκηνή του Προλόγου (στ.1-81) αλλά και του Α’ Επεισοδίου είναι μονόλογοι. Σε αυτούς τους μονολόγους και ο Μενέλαος και η Ελένη εκφράζουν τις δυσκολίες και τα βάσανά τους. Ακόμη, κάνουν αναφορές σε διάφορα μυθικά πρόσωπα, όπως οι Νηρηίδες, η Αφροδίτη, η Αθηνά και η Ήρα όσον αφορά την Ελένη ενώ ο Πέλοπας και ο Οινόμαος όσον αφορά τον Μενέλαο. Επίσης, είναι ξενιτεμένοι με κοινό τόπο καταγωγής την ξακουστή Σπάρτη. Στη συνέχεια, αναφέρονται με αποφθέγματα στη δυστυχία. Η Ελένη λέει πως η ομορφιά της είναι αυτή που της έφερε τη δυστυχία και ο Μενέλαος ότι «ο ευτυχισμένος, όταν κακοπάθει, νιώθει πικρότερη τη δυστυχία, παρ’ όσο αυτός που από παλιά την ξέρει». Και στα δύο αποσπάσματα (στ.1-191 και στ. 437-541) υπάρχουν κάποια σημεία με τραγικά ειρωνεία, γι’ αυτό και τα πρόσωπα είναι τραγικά. Για παράδειγμα, ενώ οι θεατές και η Ελένη γνωρίζουν την αλήθεια, ο Τεύκρος δεν την γνωρίζει. Αντίστοιχα, η γερόντισσα γνωρίζει πού βρίσκεται η πραγματική Ελένη σε αντίθεση με τον Μενέλαο. Σε αυτά τα σημεία υπάρχει αντίθεση μεταξύ των εννοιών «είναι»,  «φαίνεσθαι» και «γνώση», «άγνοια». Επιπλέον, στη δεύτερη σκηνή συμμετέχει και κάποια άλλο πρόσωπο και η συνομιλία γίνεται με στιχομυθία (στ.105-165 και στ.503-533). Τέλος, όσον αφορά τη σκηνική παρουσία στέκονται και οι δύο μπροστά από το παλάτι, καθώς ο Τεύκρος και ο Μενέλαος αναφέρονται στους «ωραίους θριγκούς» του.

Διαφορές: Οι δύο μονόλογοι παρουσιάζουν αρκετές διαφορές ως προς το περιεχόμενο καθώς ο ρόλος τους είναι διαφορετικός. Αρχικά η Ελένη (στ. 1) είναι ένα πρόσωπο που γνωρίζει το χώρο δράσης και ξέρει που βρίσκεται, αντίθετα ο Μενέλαος είναι ναυαγός και δεν γνωρίζει που βρίσκεται (στ.471). Ο Μενέλαος αποκαλύπτει την ταυτότητά του έμμεσα μέσα από μια ευχή, (στ.437-444), ενώ η Ελένη ενημερώνει τους θεατές για την καταγωγή της, αφού έχει παρουσιάσει τον τόπο που βρίσκεται (στ.25). Επίσης, ο Μενέλαος  όταν  αναφέρεται στον Πέλοπα αφήνει να φανεί έμμεσα ότι η αρχή των δεινών βρίσκεται στη ίδια την γενιά του (στ.437-344), σε αντίθεση με την Ελένη που κατηγορεί την ίδια την ύπαρξή της. Επιπλέον, η ηρωίδα διακατέχεται από ευπιστία (στ.163) απέναντι στα λόγια δευτερευόντων προσώπων (Τεύκρος), ενώ ο Μενέλαος είναι δύσπιστος ως προς τα λόγια της γερόντισσας (στ.556-560). Η απόγνωση της ηρωίδας φαίνεται να είναι μεγαλύτερη από αυτή του Μενέλαου καθώς  μας πληροφορεί ότι το μόνο που την κρατάει στην ζωή είναι η διαβεβαίωση του Ερμή ότι θα γυρίσει στην πατρίδα της. Η αξιοθρήνητη κατάστασή της φαίνεται και από το γεγονός ότι έχει καταφύγει ικέτισσα στον τάφο του Πρωτέα. Αντίθετα,  ο Μενέλαος διατυπώνει έμμεσα την ευχή να μην είχε γεννηθεί και φαίνεται να μην βρίσκεται στον ίδιο βαθμό απόγνωσης με την ηρωίδα.

Τέλος, παρ’ ότι και οι δύο ήρωες αποδίδουν τις συμφορές τους στους θεούς Ο Μενέλαος διαμαρτύρεται για το γεγονός ότι οι θεοί δεν του επιτρέπουν να γυρίσει στην πατρίδα του ενώ η Ελένη καταγγέλλει τις θεϊκές  παρεμβάσεις  ως υπαίτιες για τον εγκλωβισμό της και την οδυνηρή θέση στην οποία  βρίσκεται.

β) Στην πρώτη περίπτωση η Ελένη αυτοπαρουσιάζεται και απευθύνεται στο κοινό και στον εαυτό της λέγοντας το που βρίσκεται και ,με λύπη, εκφράζοντας τα βάσανά της. Στη συνέχεια, απευθύνεται στον Τεύκρο, ο οποίος είναι ένα δευτερεύον πρόσωπο που εισέρχεται στη σκηνή μετά τον μονόλογό της.

Ο Μενέλαος, επίσης, μονολογεί απευθυνόμενος στο κοινό (θεωρητικά) και έπειτα στον Πέλοπα παρακαλώντας να μην υπήρχε η γενιά του και τέλος στη Γερόντισσα, παρακαλώντας την να εισέλθει στο παλάτι για να βρει φαγητό για τους συντρόφους του.