Σοφία Μάνιου
ΠΡΟΤΥΠΑ και ΕΙΔΩΛΑ
Κάθε νέος στην προσπάθειά του να διαμορφώσει την προσωπικότητά του, μιμείται μορφές που σέβεται και θαυμάζει, πρόσωπα που είναι καταξιωμένα στη συνείδησή του. Τα πρώτα πρότυπα του νέου είναι οι γονείς του. Στην κρίσιμη φάση της εφηβείας όμως, αυτοί εύκολα απομυθοποιούνται και υποκαθίστανται από λαμπερές μορφές- αστέρες – είδωλα που προβάλλονται κυρίως από τα Μ.Μ.Ε. Η ταύτιση του νέου με πρότυπα ή είδωλα είναι ένας από τους σημαντικότερους μηχανισμούς της κοινωνικοποίησης, γιατί αυτός μιμείται τους ανθρώπους που θαυμάζει, ακολουθεί τον τρόπο ζωής και συμπεριφοράς τους, ενστερνίζεται τις αξίες τους και υιοθετεί τις ιδέες τους.
Σύγκριση Προτύπων -Ειδώλων
- Το πρότυπο είναι μορφή που συνήθως ανήκει στο παρελθόν. Εντοπίζεται στο χώρο της Ιστορίας (κοινωνικοί – πολιτικοί – εθνικοί αγώνες), των Επιστημών, των Γραμμάτων, των Τεχνών και του Ανθρωπισμού. Το είδωλο, αντίθετα, είναι ένας ζωντανός μύθος. Εντοπίζεται στο χώρο του θεάματος (εμπορική Τέχνη, Μ.Μ.Ε., μόδα, αθλητισμός), αλλά και στην πολιτική (ειδωλοποίηση πολιτικών ηγετών) και στη θρησκεία (θεοποίηση ηγετών παραθρησκευτικών ή αιρετικών οργανώσεων).
- Το πρότυπο έχει αξία διαχρονική, λάμψη αιώνια. Δύσκολα καταξιώνεται, αλλά μένει για πάντα στο Πάνθεον των Ηρώων. Η λάμψη του ειδώλου, όμως, είναι προσωρινή, φευγαλέα. Τα είδωλα απομυθοποιούνται με την ίδια ευκολία και ταχύτητα που επιβάλλονται. Είναι «διάττοντες αστέρες».
- Η αξία του προτύπου είναι αυθεντική, γνήσια. Πηγάζει από την προσφορά του στο κοινωνικό σύνολο, την ηθική στάση ζωής και τα ανθρωπιστικά ιδανικά του. Αντίθετα, η ακτινοβολία του ειδώλου είναι κατασκευασμένη, η λάμψη του είναι τεχνητή, γι’ αυτό και η αξία του είναι νόθη. Το είδωλο αναδεικνύεται και επιβάλλεται από το μυθοποιητικό σύστημα με τα Μ.Μ.Ε. και τη διαφήμιση.
- Το πρότυπο είναι αρωγός στη δημιουργία ολοκληρωμένης, ανεξάρτητης και ξεχωριστής προσωπικότητας, σε αντίθεση με το είδωλο, που επιβάλλει την άρνηση του προσώπου και την ένδυση προσωπείου που τυποποιεί το νέο και αφανίζει την ιδιαίτερη φυσιογνωμία του.
- Το πρότυπο ενθαρρύνει τη γόνιμη – κριτική μίμησή του και την υιοθέτηση των θετικών μόνο στοιχείων της προσωπικότητάς του. Το είδωλο, όμως, επιβάλλει τη δουλική μίμηση, την τυφλή αντιγραφή του τρόπου εμφάνισης, σκέψης και συμπεριφοράς του.
- Το πρότυπο καθιερώνεται με την ώριμη κριτική και λογική σκέψη, ενώ το είδωλο επιβάλλεται με το φανατισμό, την προσωπολατρία, το συναίσθημα και όχι τη λογική.
- Το πρότυπο ωφελεί τους νέους, ενώ το είδωλο τούς ζημιώνει πνευματικά, ηθικά και ψυχικά.
Η θετική επίδραση των προτύπων
- Διαμόρφωση υγιούς, ανεξάρτητης και ολοκληρωμένης προσωπικότητας. Ο θαυμασμός και η μίμηση των ανθρώπων που έχουν ευδοκιμήσει στον κοινωνικό χώρο βοηθά τους νέους να αναπτύξουν αξιόλογη και σεβαστή στην κοινωνία προσωπικότητα, να καταξιωθούν και οι ίδιοι και να γνωρίσουν την εκτίμηση και την αναγνώριση.
- Τα πρότυπα αναπτύσσουν την κριτική σκέψη και την πρωτοβουλία των νέων. Εμπνέουν τη νεανική ψυχή και ανοίγουν δρόμους προσωπικής έκφρασης και αυτενέργειας. Ενθαρρύνουν τη δημιουργικότητα και καλλιεργούν την αγωνιστικότητά τους. Προσφέρουν, έτσι, τη δύναμη της αυτοπεποίθησης, την πίστη στη ζωή και στην αξία του ανθρώπου.
- Τα πρότυπα αποτελούν υποδείγματα αρετής και ηθικοποιούν τους νέους, γιατί εμφυσούν ηθικές αρχές και υγιείς αξίες που προσφέρουν έρμα στη νεανική ύπαρξη και συμβάλλουν στη θετική διάπλαση του χαρακτήρα της. Ακόμη, σημαντική είναι η συμβολή τους στην υπευθυνοποίηση των νέων.
- Προσφέρουν ιδανικά στους νέους, ηθικά ερείσματα που νοηματοδοτούν την ύπαρξη και αποτελούν ευκαιρία δημιουργικής έκφρασης της νεανικής ορμής και αγωνιστικότητας. Οι νέοι πάντα χρειάζονται μια πίστη, ένα όραμα που θα φωτίσει και θα οδηγήσει τη ζωή τους (ειδικά οι νέοι της εποχής μας).
- Η ταύτιση με τα πρότυπα συμβάλλει στην ομαλή κοινωνικοποίηση των νέων, γιατί εμπνέει το σεβασμό στις αρχές και στις αξίες του κοινωνικού συνόλου και καλλιεργεί την κοινωνική και πολιτική συνείδηση. Οι νέοι αναπτύσσουν το ιδανικό της προσφοράς στο κοινωνικό σύνολο και συντελούν στην ανάπτυξη του πολιτισμού ως εργαζόμενοι, επιστήμονες, καλλιτέχνες κτλ. Υιοθετούν, ακόμη, το όραμα της ανθρωπιστικής ανάπλασης της κοινωνικής δομής και συμμετέχουν σε κοινωνικούς και πολιτικούς αγώνες για την υλοποίησή του.
- Η σύνδεση με πρότυπα από το χώρο της ιστορίας καλλιεργεί την ιστορική συνείδηση των νέων και αναπτύσσει το εθνικό τους φρόνημα. Παράλληλα, η πολιτισμική ενοποίηση του πλανήτη στην εποχή μας είναι συντελεστής της γνωριμίας του νέου με αξιόλογες μορφές από το διεθνή χώρο. Το γεγονός αυτό ενθαρρύνει το σεβασμό στον πολιτισμό των άλλων λαών, το πνεύμα του κοσμοπολιτισμού και την καλλιέργεια της διεθνιστικής συνείδησης των νέων.
Η αρνητική επίδραση των ειδώλων
- Η πίστη στα είδωλα ενισχύει την κουλτούρα της εντύπωσης και της επιφάνειας, ισχυροποιεί και τελικά παγιώνει το πνεύμα της ψεύτικης λάμψης και την αδιαφορία για την ουσία. Οι νέοι, έτσι, δεν ενδιαφέρονται για τη δημιουργία μιας ολοκληρωμένης προσωπικότητας, για την πνευματική και ηθική τους καλλιέργεια. Αποδίδουν σημασία στην εξωτερική εμφάνιση και στην επίδειξη του υλικού πλούτου.
- Τα είδωλα προβάλλουν ως ιδανικό τον ευδαιμονισμό, την εύκολη και άνετη ζωή της χλιδής και των υλικών απολαύσεων. Καλλιεργούνται, έτσι, οι αξίες του καταναλωτισμού, του υλικού ευδαιμονισμού και της χρηματοθηρίας στη συνείδηση των νέων, με αποτέλεσμα να οδηγούνται στον αρριβισμό, στον ατομικισμό και στην ανηθικότητα. Οι υλιστικές αξίες που προβάλλουν τα είδωλα διαφθείρουν ηθικά τους νέους και εκτοπίζουν τις ανθρωπιστικές αξίες.
- Τα είδωλα προτείνουν συχνά αμοραλιστικό τρόπο ζωής. Προκαλούν το φανατισμό, ενθαρρύνουν τη βία και την επιθετική συμπεριφορά, οδηγούν στη ναρκομανία. Οι νέοι, μιμούμενοι τυφλά τον τρόπο ζωής των ειδώλων τους, υιοθετούν αντικοινωνική συμπεριφορά.
- Η ταύτιση με τα είδωλα καθιστά τους νέους προσωπολάτρες, ανθρώπους με αδρανοποιημένη κρίση που δέχονται παθητικά τα μηνύματα που προβάλλονται και χειραγωγούνται εύκολα στον τρόπο ζωής που ευνοεί τα οικονομικά συμφέροντα των εμπόρων του ελεύθερου χρόνου ή τα συμφέροντα της πολιτικής ηγεσίας.
- Ο πιθηκισμός των ειδώλων, η δουλική μίμησή τους, επιφέρει τον αφανισμό της προσωπικότητας του νέου, την τυποποίηση της φυσιογνωμίας του. Αν και ο στόχος του νέου ανθρώπου είναι να σχηματίσει μια ξεχωριστή προσωπικότητα, ο άκριτος και άκρατος μιμητισμός επιφέρει το ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα: ο νέος γίνεται ένα από τα πολλά αντίγραφα του ειδώλου που θαυμάζει. Αρνείται τον εαυτό του, το δικό του πρόσωπο, για να φορέσει ένα προσωπείο.
- Όταν ο νέος συνειδητοποιήσει ότι ήταν ψεύτικη και πρόσκαιρη η λάμψη του ειδώλου που λάτρευε ή όταν η ζωή του διδάξει πως η άκριτη μίμηση δεν οδηγεί στην επιτυχία και στην ευτυχία, ο νέος απογοητεύεται και αφοπλίζεται ψυχικά. Βλέποντας τα όνειρά του να καταρρέουν, σαν πύργοι που χτίστηκαν στην άμμο, χάνει τον ενθουσιασμό του για τη ζωή και κυριεύεται από την απαισιοδοξία.
«Σταρ σημαίνει αστέρι. Σήμερα κάθε επάγγελμα, κάθε πόλη, κάθε κράτος, κάθε κόμμα έχει τα αστέρια του. Η σταρολατρία είναι γνώρισμα της εποχής μας. Τους περισσότερους σταρ έχει το ποδόσφαιρο και τους λιγότερους η επιστήμη. Οι σταρ δεν είναι μόνο ένας άνθρωπος με υπαρκτές ποιότητες, είναι και ένας μύθος με ονειρικά χαρακτηριστικά. Ο σταρ για τον «απλό άνθρωπο» είναι ένα υποκατάστατο αγίου με ποιότητες και ικανότητες λίγο πέρα απ’ τα ανθρώπινα. Ο άνθρωπος πάντα λάτρευε εκείνο που δεν είναι και που θα ήθελε να είναι. Κάθε είδωλο αντιπροσωπεύει για το θαυμαστή μια σκοτωμένη δική του επιθυμία που δεν μπόρεσε να την εκπληρώσει με φυσικό τρόπο. Όταν η πίστη στον παραδοσιακό – ουράνιο θεό κλονίζεται, εμφανίζονται αυτόματα τα υποκατάστατά του: οι σταρ. Αν ο επίγειος θεός-σταρ διαψεύσει τις προσδοκίες του πιστού, αυτός αλλάζει θεό-σταρ με μεγάλη ευκολία.
Οι σταρ κινδυνεύουν από τους θαυμαστές τους.
Οι σταρ μάς πουλάνε σε μυθικές τιμές τα όνειρά μας. Η σταρολατρία είναι η νέα θρησκεία».
(Από τον ημερήσιο Τύπο)
Γιατί οι αντι-ήρωες κατακλύζουν την εποχή μας και γιατί οι νέοι τους μιμούνται;
- Η ειδωλολατρία δεν είναι νέο φαινόμενο. Και στο παρελθόν, όποτε κλονιζόταν η πίστη στο Θεό, οι άνθρωποι κατασκεύαζαν είδωλα. Η κρίση των αξιών και των θεσμών που χαρακτηρίζει την εποχή μας, η κατάρρευση των ιδανικών και η κατακρήμνιση των ιδεολογιών έχουν ως αποτέλεσμα και την έκπτωση των υγιών προτύπων που αντιπροσώπευαν τις αγνές αξίες και τα ανθρωπιστικά του παρελθόντος. Ευτελή υποκατάστατα των προτύπων , των θεών και των ηρώων στην αντι-ηρωική και υλιστική εποχή μας είναι τα είδωλα που πρεσβεύουν τις νέες αξίες.
- Κυρίαρχες αξίες στην κοινωνία μας είναι ο υλικός ευδαιμονισμός, το χρήμα και ο καταναλωτισμός. Οι νέοι θαυμάζουν τα είδωλά τους, γιατί κατάφεραν εύκολα και γρήγορα να πλουτίσουν και να ζήσουν μέσα στη χλιδή και στις απολαύσεις. Ονειρεύονται μια τέτοια ζωή και πιστεύουν πως, αν μιμηθούν τους ήρωές τους, θα την αποκτήσουν. Τα είδωλα είναι πωλητές ψευδαισθήσεων και ονείρων.
- Η ανάγκη των νέων να αποσοβήσουν τον κίνδυνο της μαζοποίησης και της τυποποίησης του προσώπου τους, η έλλειψη αυτοπεποίθησης ή η ματαιοδοξία τους οδηγούν στο θαυμασμό και στη μίμηση των ειδώλων. Οι νέοι ποθούν τη διάκριση, την υπεροχή, την ξεχωριστή φυσιογνωμία. Ονειρεύονται τη δόξα και την επιτυχία. Αρνούνται να γίνουν ανώνυμα κι ασήμαντα μόρια μιας απρόσωπης μάζας. Η μίμηση του ειδώλου πιστεύουν πως θα επιφέρει και τη δική τους ανάδειξη. Σ’ αυτό το σημείο αξίζει να σημειωθεί ότι τα είδωλα προέρχονται συνήθως από κατώτερα κοινωνικά στρώματα. Το γεγονός δεν είναι τυχαίο. Επιλέγονται σκόπιμα από τους ανθρώπους του μυθοποιητικού συστήματος, για να είναι ευχερέστερη και πιο αποτελεσματική η ταύτιση των νέων με αυτά.
- Τα ψυχικά κενά και τα όνειρα των νέων γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης από τους βιομήχανους και τους εμπόρους της ψυχαγωγίας, προκειμένου να εξυπηρετηθούν τα οικονομικά τους συμφέροντα. Τα είδωλα κατασκευάζονται και επιβάλλονται από το μυθοποιητικό σύστημα με μοναδικό στόχο το κέρδος που επιφέρει ο τρόπος ζωής και ψυχαγωγίας που αυτά υποδεικνύουν στους νέους. Η κατασκευή επίγειων θεών έχει τις ρίζες της στον αμερικανικό κινηματογράφο (Hollywood). Στην εποχή μας η τεχνική αυτή έχει επεκταθεί και στην πολιτική, στην Τέχνη, στην Επιστήμη, ακόμη και στη Θρησκεία.
- Το οικονομικό και κοινωνικό μας σύστημα, ο καπιταλισμός, στηρίζεται στη μαζική παραγωγή, στη μαζική προώθηση και στη μαζική κατανάλωση προϊόντων. Και τα είδωλα προϊόντα είναι. Η μαζική παραγωγή και κατανάλωσή τους αφενός εξυπηρετεί τη λειτουργία του οικονομικού συστήματος και αφετέρου καλύπτει τις ψυχικές ανάγκες του ανθρώπου – καταναλωτή που αναζητά συνεχώς νέα αγαθά, νέες απολαύσεις, νέα είδωλα. Αυτή τη νεοφιλία γεννά κι εκμεταλλεύεται η βιομηχανία του ελεύθερου χρόνου, που φροντίζει αφειδώς να προσφέρει νέους θεούς και να προτείνει νέους τρόπους ζωής. Εξάλλου, αναγκάζεται από την ταχύρρυθμη μεταβολή των αναγκών και του τρόπου ζωής να κατασκευάζει είδωλα αντιπροσωπευτικά του εκάστοτε νέου πνεύματος.
- Η τεχνολογική ανάπτυξη δεν είχε μόνο ως αποτέλεσμα τη δημιουργία της μαζικής κουλτούρας, αλλά και την ισχυροποίηση της υποβολής των μέσων μαζικής ενημέρωσης και την ενίσχυση της αποτελεσματικότητας των διαφημιστικών μηνυμάτων. Η τηλεόραση και τα περιοδικά, κυρίως, με τη δύναμη της εικόνας και της συνεχούς επανάληψης παθητικοποιούν το πνεύμα των θεατών ή αναγνωστών, απευθύνονται στις αισθήσεις και όχι στη λογική τους και, έτσι, καθιστούν ευχερέστερη παρά ποτέ την καθ-ιέρωση των ειδώλων, την αγιοποίησή τους.
- Οι νέοι επηρεάζονται εύκολα, γιατί ακόμη δεν έχουν αναπτύξει την κριτική τους ικανότητα και η έλλειψη εμπειριών τους καθιστά ανώριμους στη σκέψη. Εξάλλου, η τεχνοκρατική ειδικευμένη γνώση, στην οποία αναγκάζονται να προσηλωθούν, τους στερεί τη δυνατότητα της πολύπλευρης καλλιέργειας και την ευκαιρία επαφής με την ανθρωπιστική παιδεία. Έτσι, δεν μπορούν να γνωρίσουν υγιή πρότυπα, αξιόλογες προσωπικότητες της Ιστορίας, της Επιστήμης ή της Τέχνης.
- Επιπροσθέτως, παρατηρείται έλλειψη σύγχρονων υγιών προτύπων. Γονείς, εκπαιδευτικοί, πνευματικοί και πολιτικοί ηγέτες δε στέκονται στο ύψος της αποστολής τους και απογοητεύουν τους νέους. Εξάλλου, η εποχή μας είναι δύστοκος ως προς τη γέννηση ηρώων. Οι συνθήκες ζωής επιβάλλουν το πνεύμα του κομφορμισμού, του συμβιβασμού προς το κατεστημένο.
- Οι σύγχρονοι νέοι δεν ενδιαφέρονται για τη δημιουργία ολοκληρωμένης προσωπικότητας. Ζουν σε μια κοινωνία που αποδίδει σημασία όχι στο «είναι», αλλά στο «έχειν» και στο «φαίνεσθαι». Ζουν σ’ έναν πολιτισμό που στηρίζεται στην εντύπωση, στην επιφάνεια και όχι στην ουσία. Τα είδωλα είναι η εύκολη λύση για την απόκτηση «προσωπικότητας», γιατί προτείνουν την άκριτη υιοθέτηση προσωπείου. Αντίθετα, η δημιουργία γνήσιας και αξιόλογης προσωπικότητας, που υπόσχεται η υγιής μίμηση του προτύπου, απαιτεί σθεναρό εσωτερικό αγώνα.
10.Η προσφορά θεαμάτων και η κατασκευή ειδώλων είναι συνηθισμένη μέθοδος των αυταρχικών καθεστώτων για τον αποπροσανατολισμό του λαού από τα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα και την εξουδετέρωση της πολιτικής του συνείδησης. Δεν είναι τυχαίο, για παράδειγμα, ότι η ποδοσφαιρομανία στην Ελλάδα και η κατασκευή ειδώλων-αθλητών έλαβε χώρα στα χρόνια της χούντας.
11.Η ειδωλοποίηση των πολιτικών ηγετών στόχο έχει την καλλιέργεια της ακρισίας και του φανατισμού του λαού, τον ευχερή αφιονισμό του στη βάση της εξυπηρέτησης των φιλοδοξιών ή των συμφερόντων των ηγετών.
Σοφία Μάνιου