Σοφία Μάνιου
Η ΚΟΙΝΗ ΓΝΩΜΗ
Σύμφωνα με το λεξικό της Unesco, «Κοινή Γνώμη» είναι η γνώμη ή οι γνώμες ενός κοινού, μιας κοινωνικής ομάδας που συμμερίζεται το ίδιο ενδιαφέρον για ό,τι αποτελεί το αντικείμενο της γνώμης ή των γνωμών τους, η γνώμη που συμμερίζεται μια πλειοψηφία ενός κοινωνικού υποσυνόλου. Μπορούμε, λοιπόν, να ορίσουμε την Κοινή Γνώμη ως τη συνισταμένη των κρίσεων, των απόψεων και των συναισθημάτων της πλειοψηφίας του κοινωνικού συνόλου για πρόσωπα, πράγματα και καταστάσεις. Μπορούμε, ακόμη, να πούμε ότι η Κοινή Γνώμη είναι η απόφανση της πλειοψηφίας για την αξία ή την απαξία ενός θέματος.
Η Κοινή Γνώμη πηγάζει από μια κοινή ηθική, αλλά και την αναπαράγει. Διαμορφώνει μια κοινή συλλογική συνείδηση, ένα ομοιόμορφο πλαίσιο πεποιθήσεων και απόψεων για ζητήματα που αφορούν στη συλλογική ζωή. Επομένως, έχει τη δύναμη να επεμβαίνει καταλυτικά στη διαμόρφωση της σκέψης και της συμπεριφοράς των ατόμων-μελών μιας κοινωνίας, αφού σχηματίζει τα κριτήρια αξιολόγησης της προσωπικότητάς τους και περιχαρακώνει τη δράση τους. Η δέσμευση αυτή στις επιταγές της Κοινής Γνώμης δεν είναι, βέβαια, υποχρεωτική για το άτομο, γιατί δεν έχει νομικό κύρος. Η περιφρόνηση της Κοινής Γνώμης δεν απαγορεύεται, συνεπάγεται όμως βαρύτατες ψυχολογικές κυρώσεις και ηθική δίωξη από το κοινωνικό σύνολο. Η Κοινή Γνώμη ελέγχει, κατακρίνει, αποδοκιμάζει, κατακραυγάζει και τιμωρεί όποιον τολμήσει ν’ αποκλίνει από την κατεστημένη ηθική.
Είδη Κοινής Γνώμης
Α) ΣΤΑΤΙΚΗ: όταν αναπαράγει συντηρητικές, παρωχημένες αντιλήψεις και νοοτροπίες, όταν προσηλώνεται σε παραδοσιακές αρχές, προκαταλήψεις και δεισιδαιμονίες.
Β) ΔΥΝΑΜΙΚΗ: όταν εκφράζει υπεύθυνη και προοδευτική στάση των πολιτών απέναντι στα κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα, όταν πηγάζει από κριτική σκέψη, γόνιμο διάλογο για θέματα κοινού ενδιαφέροντος και δεν αποτελεί παράγωγο της «πλύσης εγκεφάλου» ενός κατευθυνόμενου πλήθους.
Ιστορική Αναδρομή
Πρώτος ο Περικλής αποφάσισε να κοινοποιούνται στο λαό όλες οι αποφάσεις των αρχόντων, ώστε ο λαός να είναι ενημερωμένος και να μπορεί να συμμετέχει υπεύθυνα στην εκκλησία του δήμου. Ο Περικλής γνώριζε καλά ότι προϋπόθεση και στήριγμα για τη Δημοκρατία είναι μια υπεύθυνη, σωστά ενημερωμένη Κοινή Γνώμη («φήμη» την ονόμαζαν τότε). Οι Ρωμαίοι υιοθέτησαν τον ελληνικό όρο «φήμη» και πρόσθεσαν τον προσδιορισμό «λαϊκή» (fama popularis). Στα χρόνια του Μεσαίωνα μετονομάστηκε σε consensus (κοινή συναίνεση). Με την Κοινή Γνώμη ασχολήθηκαν και οι φιλόσοφοι του Διαφωτισμού. Ο J. Locke την ονομάζει «νόμο της γνώμης ή της υπόληψης» και τη θεωρεί ως τον τρίτο βασικό κοινωνικό νόμο μετά το «θείο νόμο» και τον «αστικό νόμο». Ο J.J.Rousseau ονόμαζε την Κοινή Γνώμη «Γενική Βούληση» (δε δικαιολογούσε μάλιστα την επανάσταση, γιατί θεωρούσε πως κάθε πολίτης πρέπει να δεσμεύεται από τη γενική βούληση που «δηλώνει τι είναι καλό για το κοινωνικό σύνολο και αποκαλύπτεται κάθε φορά με δημοκρατικές εκλογές». Ο όρος «Κοινή ή Δημόσια Γνώμη» εδραιώθηκε κατά τη Γαλλική Επανάσταση («opinion publique») και έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην εδραίωσή της. Ο Ναπολέοντας και ο Χίτλερ αργότερα εγκαθίδρυσαν τη δικτατορία τους με τη συναίνεση του λαού. Η Κοινή Γνώμη μπορεί εύκολα να παρασυρθεί και να αφιονιστεί από έναν ηγέτη με την παραπληροφόρηση και την προπαγάνδα.
Παράγοντες διαμόρφωσης της Κοινής Γνώμης
- Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης.
- Η διαφήμιση.
- Το είδος του πολιτεύματος.
- Τα πολιτικά κόμματα.
- Η δημοσκόπηση (γκάλοπ).
- Η αγωγή και το μορφωτικό επίπεδο των ατόμων.
- Η παράδοση, τα ήθη και τα έθιμα και η Ιστορία ενός λαού.
- Εξέχουσες προσωπικότητες, χαρισματικοί ηγέτες, πρότυπα και είδωλα, αυθεντίες του πολιτικού, θρησκευτικού, επιστημονικού και καλλιτεχνικού βίου.
- Ιδιοτελή συμφέροντα, οικονομικά/επαγγελματικά ή πολιτικά οφέλη.
- Η ανάγκη της κοινωνικής αποδοχής, ο φόβος της απόρριψης από το σύνολο, η ανασφάλεια (ως παράγοντας συμμόρφωσης προς την Κοινή Γνώμη).
Θετικές συνέπειες της Κοινής Γνώμης
1. Αποτελεί σοβαρό παράγοντα της πολιτικής ζωής και θεμέλιο της Δημοκρατίας, γιατί ενισχύει τη συμμετοχή του λαού στα κοινά, ελέγχει τα κέντρα λήψης αποφάσεων και επηρεάζει την πολιτική των κυβερνήσεων.
2. Όταν είναι δυναμική, με την κριτική των κοινωνικών, πολιτικών και πολιτιστικών ζητημάτων συμβάλλει στην ποιοτική αναβάθμιση της λειτουργίας των θεσμών, στη βελτίωση των δομών της κοινωνίας μας, στη θετική αμφισβήτηση του κατεστημένου.
3. Περιστέλλει την εγκληματικότητα και την ανηθικότητα, καθιστώντας προσεκτική τη συμπεριφορά των ατόμων, καθώς εμπνέει το φόβο της κοινωνικής κατακραυγής και του διασυρμού.
4. Η συμμόρφωση με τις ηθικές αρχές, τις αξίες και, γενικότερα, τις επιταγές του κοινωνικού συνόλου διευκολύνει:
α) την αρμονική κοινωνική συμβίωση, την κοινωνική συνοχή.
β) την ομαλότερη κοινωνικοποίηση του ατόμου, την εκτίμηση και την αναγνώριση της προσωπικότητάς του από τους συνανθρώπους του.
Αρνητικές συνέπειες της Κοινής Γνώμης
1. Η δουλική ταύτιση με τη σκέψη των πολλών μπορεί ν’ αποφέρει τη μαζοποίηση του ατόμου, την ισοπέδωση της ανθρώπινης προσωπικότητας, τον περιορισμό της αυτενέργειας, της πρωτοβουλίας, της υπευθυνότητας και της πνευματικής ελευθερίας του ατόμου.
2. Όταν η Κοινή Γνώμη είναι στατική, προσηλωμένη άκριτα και δογματικά στο κατεστημένο, αποτελεί τροχοπέδη σε κάθε νεωτεριστική προσπάθεια, αποτρέποντας έτσι την κοινωνική και πολιτιστική πρόοδο.
3. Φανατίζει και αποπροσανατολίζει το άτομο που συμμορφώνεται παθητικά σ’ αυτήν, για να εξυπηρετήσει –όχι τα δικά του συμφέροντα, αλλά ξένες και ύποπτες σκοπιμότητες.
4. Συνδαυλίζει την προσποίηση, την υποκρισία, την ανειλικρίνεια στις σχέσεις με το συνάνθρωπο. Ορισμένες φορές, για να κερδίσει κάποιος καλές εντυπώσεις, συμμορφώνεται υποκριτικά προς την Κοινή Γνώμη. Δέχεται έτσι σοβαρό πλήγμα η προσωπική αξία του ατόμου, η αξιοπρέπειά του.
Προϋποθέσεις για την ομαλή λειτουργία της Κοινής Γνώμης
- Δημοκρατικό πολίτευμα.
- Ελευθερία σκέψης και έκφρασης, ελευθεροτυπία, πλουραλισμός.
- Ώριμος κοινωνικός και πολιτικός διάλογος.
- Αμερόληπτη κριτική.
- Ανεξάρτητη και αδέκαστη Δικαιοσύνη.
- Ικανό μορφωτικό επίπεδο, Παιδεία και πνευματική ελευθερία.
Η εκτίμηση της Κοινής Γνώμης είναι δείγμα σύνεσης. Καλό είναι κάθε άτομο να υπολογίζει τις εκτιμήσεις των πολλών, να μην περιφρονεί την Κοινή Γνώμη, αλλά και να μην παρασύρεται στην παθητική και άκριτη συμμόρφωση με τις επιταγές της.
Πότε μπορούμε να αδιαφορήσουμε για την Κοινή Γνώμη;
1. Όταν η Κοινή Γνώμη είναι φορέας άγονων, συντηρητικών, ανασταλτικών για την πρόοδο αντιλήψεων, όταν κρίνει αρνητικά κάθε κοινωνική μεταρρύθμιση και προσηλώνεται πεισματικά στο άγονο παρελθόν.
2. Όταν η Κοινή Γνώμη είναι αποπροσανατολισμένη, θύμα προπαγάνδας και παραπληροφόρησης των Μ.Μ.Ε. ή άθυρμα στα χέρια φιλόδοξων λαϊκιστών ηγετών ή δημαγωγών.
3. Όταν στρατεύεται ενάντια στη δικαιοσύνη και στον ανθρωπισμό και με τη στάση της φαλκιδεύει τα ανθρώπινα δικαιώματα.
4. Όταν είναι ασταθής, ανερμάτιστη, ανεύθυνη, αποβαίνει μερικές φορές άκρως επικίνδυνη για την κοινωνική ζωή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η στάση του πλήθους απέναντι στο Χριστό και στο Σωκράτη: το πλήθος τους λάτρεψε, αλλά και απαίτησε με φανατισμό τη θανάτωσή τους.
5. Όταν δε διαθέτει τις απαραίτητες γνώσεις ή την ενημέρωση, για να ασκήσει ορθή κριτική σε κάποια ζητήματα.
Σε όλες τις προηγούμενες περιπτώσεις χρέος μας είναι όχι μόνο να αντιταχθούμε στην Κοινή Γνώμη, αλλά και να προσπαθούμε να τη μεταστρέψουμε, εφόσον είναι αποπροσανατολισμένη.
Σοφία Μάνιου