Ο εννοιολογικός χάρτης αυτός δημιουργήθηκε στα πλαίσια του μαθήματος των ΚΝΛ της Β΄Γυμνασίου από τους μαθητές και τις μαθήτριες του 7ου Γυμνασίου Ρόδου το Δεκέμβριο του 2011. Χρησιμοποιήθηκε ως εργαλείο σύνοψης και σύγκρισης της θεματολογίας των κειμένων, των αφηγηματικών τρόπων και των προβλημάτων που απασχολούν τους ήρωες εφήβους στα ανθολογημένα αποσπάσματα από έργα νεοελληνικής και εφηβικής λογοτεχνίας.Ιδιαίτερα επιχειρήθηκε σύνδεση των αφηγηματικών τρόπων (πρόσωπο αφηγητή, εστίαση) με την αφηγημένη ιστορία.
Οι εννοιολογικοί χάρτες ως γνωστικά εργαλεία δομούν, καθοδηγούν και εν τέλει μετασχηματίζουν τη δραστηριότητα στα πλαίσια της οποίας χρησιμοποιούνται.Το λογισμικό εννοιολογικής χαρτογράφησης (concept mapping software) είναι ένα «διερευνητικό λογισμικό» (Κυνηγός,Δημαράκη,2002:18-19), ανήκει στα ανοικτά περιβάλλοντα διερεύνησης ειδικών θεμάτων των εκπαιδευτικών εφαρμογών των Τεχνολογιών Πληροφορίας και Επικοινωνίας, που επιτρέπουν δραστηριότητες και διερευνήσεις για οποιοδήποτε γνωστικό αντικείμενο (Δημητρακοπούλου 2002:63).Πρόκειται για ένα ανοικτό, δυναμικό, μοντελοποιητικό εργαλείο επεξεργασίας εννοιών, οικοδόμησης λόγου και επίλυσης προβλημάτων (Φορτούνη κ. άλ. 2006:10). Όπως σημειώνει ο Jonassen τα εργαλεία εννοιολογικής χαρτογράφησης στον υπολογιστή ανήκουν στη σπάνια κατηγορία εργαλείων υπολογιστών που σχεδιάστηκαν συγκεκριμένα για μαθησιακούς σκοπούς (Φορτούνη, Φραγκάκη 2003:415).Πολλά από τα λογισμικά εννοιολογικής χαρτογράφησης υπάρχουν στο διαδίκτυο και είναι δυνατό να εγκασταθούν δωρεάν (π.χ. cmaptools, Hermes, Vue), ενώ άλλα πωλούνται όπως το Inspiration. Όσα πωλούνται επιτρέπουν τη δωρεάν δοκιμή για μια περίοδο 30 ημερών.
Η ιστορία:Ηχρήση των χαρτών εννοιών στη διδασκαλία αναπτύχθηκε αρχικά από τον D.J. Novak το 1972 και εφαρμόστηκε σε έννοιες Βιολογίας (Novak & Gowin,1984,Learning how to learn.Cambridge: Cambridge Academic Press στο Βασιλοπούλου 2001:18) στο Πανεπιστήμιο Cornell με βάση τη θεωρία του Ausubel που τόνιζε τη σημασία της προϋπάρχουσας γνώσης για τη δυνατότητα κατάκτησης νέων εννοιών. Η «μάθηση με νόημα», όπως την αποκαλούσε, σήμαινε την προσαρμογή των νέων εννοιών στις υπάρχουσες γνωστικές δομές των μαθητών (Ausubel, 1963, The psychology of Meaningful Verbal Learning. New York:Grune and Stratton στο Φορτούνη κ΄.ά. 2006:16).Οι Novac και Gowin επέμειναν πως είναι πιο σημαντικό να εστιάσουμε στην επεξεργασία της γνώσης παρά στην ανακάλυψή της.
Χαρακτηριστικά -Τρόπος δημιουργίας :Οι χάρτες εννοιών έχουν την αφηρημένη δομή υπεργράφων. Σύμφωνα με τον Novac (Novac, Caňas 2006) περιλαμβάνουν έννοιες, συχνά κλεισμένες σε κύκλους ή κουτάκια, τους κόμβους (nodes) και σχέσεις ανάμεσα στις έννοιες που σημειώνονται με συνδετικές γραμμές/κατευθυντικούς συνδέσμους (links) που ενώνουν τις δύο έννοιες/λέξεις. Συνδετικές λέξεις/ή φράσεις(propositions, semantic units,units of meaning), εξειδικεύουν τη σχέση μεταξύ δύο εννοιών. Σύμφωνα με τον Lanzing (+1997) (Lanzing 1997) οι έννοιες και μερικές φορές οι σύνδεσμοι ονομάζονται. Οι σύνδεσμοι μπορεί να είναι μονόδρομοι , αμφίδρομοι ή μη κατευθυντικοί .(Δες και Φορτούνη κ. ά. 2006: 18).Οι έννοιες παρίστανται ιεραρχικά με τις πιο περιεκτικές τις πιο γενικές έννοιες στην κορυφή και τις πιο λεπτομερείς και συγκεκριμένες να τοποθετούνται ιεραρχικά χαμηλότερα, σε βαθύτερο επίπεδο. Σημαντικό ακόμα χαρακτηριστικό των χαρτών αυτών είναι οι σύνθετοι σύνδεσμοι (cross links) (μεταφρ. Βασιλοπούλου 2001, Γουλή κ.ά. 2005 ). Είναι σχέσεις ή δεσμοί μεταξύ εννοιών σε διαφορετικούς τομείς του εννοιολογικού χάρτη. Βοηθούν να δούμε πώς μια έννοια σε ένα τομέα της γνώσης που παρουσιάζεται στο χάρτη συνδέεται με την έννοια ενός άλλου τομέα γνώσης στον ίδιο χάρτη. Στη δημιουργία της νέας γνώσης , οι σύνθετοι σύνδεσμοι συχνά αναπαριστούν δημιουργικά άλματα από την πλευρά αυτού που παράγει γνώση. H σχέση ανάμεσα στις έννοιες προσδιορίζεται και από τα στιγμιότυπα που είναι αυτόνομες μονάδες γνώσης με δομή έννοια1-σύνδεσμος-έννοια 2-σύνδεσμος –έννοια 3. Χαρακτηριστικά ενός χάρτη εννοιών είναι η ιεραρχική δομή , η ύπαρξη παραδειγμάτων και η ικανότητα αναζήτησης και χαρακτηρισμού νέων σύνθετων δεσμών (cross links). (Novac ,Caňas (2006)).Ο χάρτης εννοιών μπορεί να δημιουργηθεί με τους εξής τρόπους: Γύρω από ένα κεντρικό ερευνητικό ερώτημα (focus question) ή μία κεντρική λέξη έννοια, καταγράφονται οι επιμέρους έννοιες , τα στοιχεία που μπορούν να συνδεθούν με την κεντρική κ.οκ. (Φορτούνη κ.ά. 2006: 44) (Novac, Caňas 2006). Ακόμα μπορεί ως εισαγωγή για ένα θέμα να χρησιμοποιηθεί η μέθοδος καταιγισμού ιδεών (brainstorming) .Όταν οι μαθητές δεν έχουν εξοικειωθεί με τη χαρτογράφηση μπορεί να δίνεται ένας ημιδομημένος χάρτης με σχεδιασμένα τα ιεραρχικά επίπεδα , με ορισμένες βασικές έννοιες στις κατάλληλες θέσεις , αλλά και με κενές θέσεις για να συμπληρώσουν οι μαθητές έννοιες και συνδέσεις . (Βασιλοπούλου 2001:73).
Τρόποι χρήσης στην τάξη:Στη μαθησιακή διαδικασία μπορεί να χρησιμοποιηθεί από το διδάσκοντα για την προετοιμασία /οργάνωση διδασκαλίας ως μια εναλλακτική πρόταση διδασκαλίας, μέσο παρουσίασης μαθήματος (Φορτούνη κ.ά.2006:28) και ως γνωστικό εργαλείο για τη διερεύνηση πρότερων αντιλήψεων των μαθητών σε βασικές έννοιες των γνωστικών αντικειμένων που πρόκειται να διδαχθούν, για αναπαράσταση των γνωστικών δομών του εκπαιδευομένου και για αξιολόγηση και αυτοαξιολόγηση του εκπαιδευομένου(Γρηγοριάδου κ.ά. 2003, Βίτσα κ.ά :9, Λιάπη 2006, Δαπόντες ). Όταν η διδασκαλία αναφέρεται σε δηλωτική γνώση σε πληροφορίες , έννοιες κρίσεις γενικεύσεις και σχήματα για την οργάνωση περιεχομένου της νέας διδακτικής ενότητας και των διδακτο-μαθησιακών δραστηριοτήτων με λογική δομή προσφέρεται άριστα ο εννοιολογικός χάρτης Καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την πορεία παρουσίασης, εξέτασης και ανάλυσης της διδάξιμης γνώσης και προσφέρει ένα πλαίσιο οργάνωσης και στήριξης νέου μαθησιακού υλικού. (Ματσαγγούρας 2006:234-237).Μέσα από έναν εννοιολογικό χάρτη δίνεται η δυνατότητα στο διδάσκοντα να διερευνήσει τις έννοιες που γνωρίζει ο εκπαιδευόμενος, τις έννοιες που δε γνωρίζει και αυτές που έχει παρανοήσει.(Κομματάς κ.ά.2004, Λιάπη 2006) Ο εννοιολογικός χάρτης μπορεί να είναι δομημένος από το διδάσκοντα κατά την παρουσίαση του μαθήματος, ημιδομημένος από το διδάσκοντα ή να σχεδιάζεται από τον ίδιο τον εκπαιδευόμενο με στόχο την ενεργοποίηση και την ένταξή του σε μια ανακαλυπτική διαδικασία μάθησης.( Βασιλοπούλου 2001: 72-73Γρηγοριάδου κ.ά.2003,Βίτσα κ.ά.: 6-9 Φορτούνη κ.ά. 2006) (Δες πίνακα 1, σ.8)Ο εννοιολογικός χάρτης μπορεί να χρησιμοποιηθεί από τον εκπαιδευόμενο ως μαθησιακό και γνωστικό εργαλείο ή/ και για ανταλλαγή ιδεών και επικοινωνία μεταξύ των εκπαιδευομένων. Συμβάλλει στην ενεργητική και αποτελεσματική μάθηση, στην ανάπτυξη δημιουργικής σκέψης και στην καλλιέργεια κριτικής σκέψης, (Γρηγοριάδου κ.ά.2003,Φορτούνη κ.ά.2006:27).Σκοπός όμως της ένταξής τους στη διδασκαλία είναι όχι μόνο η επίτευξη γνωστικών στόχων , αλλά και συναισθηματικών, με τη συνεργασία και την κοινωνική αλληλεπίδραση μεταξύ των μαθητών , τη διαπραγμάτευση του νοήματος μέσα από το διάλογο(negotiating meaning) ,(Κομματάς κ.ά. 2004 Δημητρακοπούλου, 1998: 51) και την καλλιέργεια του ενδιαφέροντος της προσωπικής ικανοποίησης και της αυτοπεποίθησης (Βασιλοπούλου 2001:33).Επιπλέον οι μαθητές ωθούνται να χειρίζονται τις ίδιες τους τις γνώσεις και να αξιοποιούν πρότερες αντιλήψεις , να μάθουν πώς μαθαίνουν. Οι εννοιολογικοί χάρτες μας βοηθούν να γνωρίσουμε όχι μόνο τι γνωρίζει ο μαθητής, αλλά και πώς το γνωρίζει. Οι εννοιολογικοί χάρτες βοηθούν τους εκπαιδευομένους στο να μαθαίνουν πώς να μαθαίνουν , να αποκτούν επίγνωση των διαδικασιών μάθησης. Έτσι επιτυγχάνουμε στόχους και στο μεταγνωστικό επίπεδο, προωθούμε την ανάπτυξη της μεταγνωσιακής επίγνωσης (metaconceptual awareness) (Δημητρακοπούλου 1998:67,Βασιλοπούλου 2001:33, Φορτούνη κά.2006:26, Γρηγοριάδου κ.ά. 2003 ).
Αναφορές1.Βασιλοπούλου Μ. (2001).Ο χάρτης εννοιών ως εργαλείο μάθησης. Εφαρμογές στη Διδακτική της Βιολογίας και την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Αθήνα. Αυτοέκδοση 2Βίτσα Β., Μάζη Β., Τρικαλίτη A. Συμβολή των ασκήσεων Μικροσκοπίας στην οικοδόμηση βασικών εννοιών της ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ. Προσπελάσιμο στο διαδίκτυο στη διεύθυνση: www.1lyk-ellin.att.sch.gr/3dihmerida/BiitsaBas-MazisBas-TrikalitiAgeliki Προσπελάστηκε στις 24/1/2007 3.Γρηγοριάδου Μ. , Γουλή Ε., Γόγουλου Α. (2003) Ο εννοιολογικός χάρτης στη μαθησιακή διεργασία της «Εκπαίδευσης από απόσταση». Προσπελάσιμο στο διαδίκτυο στη διεύθυνση: (http://hermes.di.uoa.gr/lab/cvs/papers/gouli/ggg-ODL-2003.pdf ). Προσπελάστηκε στις 27/2/2007. 4.Γουλή Ε., Γόγουλου Α., Παπανικολάου Κ., Γρηγοριάδου(2005). Μ. Αξιοποιώντας τον Εννοιολογικό Χάρτη ως Εργαλείο Διδασκαλίας και Αξιολόγησης στο Μάθημα Πληροφορικής Γυμνασίου, Τζιμογιάννης Α. (επιμ.) Πρακτικά Εργασιών 3ου Πανελληνίου Συνεδρίου «Διδακτική της Πληροφορικής».Πανεπιστήμιο Πελ/νήσου. Κόρινθος , 7-9 Οκτωβρίου 2005. Προσπελάσιμο στο διαδίκτυο στη διεύθυνση: http://hermes.di.uoa.gr/papanikolaou/papers%5Cpapanikolaou%5cdidactics05-conceptmap-GGPG-pdf Προσπελάστηκε στις 27/2/20073. 5.Δαπόντες Ν. (2005). Η εννοιολογική χαρτογράφηση: ένα ενδιαφέρον παιδαγωγικό εργαλείο. Στην ιστοσελίδα www.dapontes.gr Προσπελάστηκε στις 3/2/2007. 6.Δημητρακοπούλου Α. (1998). Πολυμέσα στην εκπαίδευση. Μαθησιακές επιδράσεις και σχέσεις με τα παραδοσιακά εκπαιδευτικά μέσα. Σημειώσεις για το Μεταπτυχιακό πρόγραμμα «Παιδικό βιβλίο και παιδαγωγικό υλικό». Πανεπιστήμιο Αιγαίου . Ρόδος. 7..Δημητρακοπούλου Α.(2002) Διαστάσεις διδακτικής διαχείρισης των εκπαιδευτικών εφαρμογών των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και της Επικοινωνίας : Προς μια ολοκληρωμένη αξιοποίησή τους στην εκπαίδευση. Στο: Κυνηγός Χ. & Δημαράκη Ε. (επιμέλεια). Νοητικά εργαλεία και πληροφορικά μέσα. Παιδαγωγική αξιοποίηση της σύγχρονης τεχνολογίας για τη μετεξέλιξη της εκπαιδευτικής πρακτικής. Εκδόσεις Καστανιώτη. Αθήνα.σσ.57-815. 8.Κομματάς Ν., Φορτούνη Τζ., Φραγκάκη Μ., Πασσάλης Ν. & Δημητρακοπούλου Α.(2004) Συνδυάζοντας Πειράματα Χημείας και Τεχνολογικά Γνωστικά Εργαλεία Μοντελοποίησης για Μαθητές Δημοτικού. Στο Μ. Γρηγοριάδου, Σ. Βοσνιάδου, Α. Ράπτης, Χ. Κυνηγός (επιμ.) Πρακτικά 4ου Πανελληνίου Συνεδρίου με διεθνή συμμετοχή. «Οι ΤΠΕ στην Εκπαίδευση»(www.icte.gr ).Αθήνα 29-1/10/2004. Προσπελάσιμο στο www.rhodes.aegean.gr/adimitr/greek/main_dimosiefseis Προσπελάστηκε στις 27/1/2007 9.Lanzing J(1997).The Concept Mapping Homepage (Τελευταία ενημέρωση 3/3/1997). Available at: http://users.edte.utwente.nl/lanzing/cm_home.htm. Προσπελάστηκε στις 24/2/20077. 10.Ματσαγγούρας Ηλίας (2006).Στρατηγικές διδασκαλίας. Η κριτική σκέψη στη διδακτική πράξη. Θεωρία και πράξη της διδασκαλίας. Τόμος Β΄. Πέμπτη έκδοση. Εκδόσεις Gutenberg-Παιδαγωγική σειρά. Αθήνα 11 .Λιάπη Β.(2006). Διαβάζω μέσα στο νερό, το Α& το Ω της ζωής μου. Ο χάρτης εννοιών, μια διδακτική τεχνική με νέες τεχνολογίες για τη διερεύνηση των εννοιολογικών πτυχών του θέματός μας, την εξέλιξη και την τελική αξιολόγησή του. Εισηγήσεις 2ου Συνεδρίου Σχολικών Προγραμμάτων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, Αθήνα 15-17 Δεκεμβρίου 2006,σσ.1282-1290. Προσπελάσιμο στη διεύθυνση 81.186.166.197/sppe/sppe2/sppe/PDFs/1282_1290_sppe.pdf Προσπελάστηκε στις 24/1/2007 12..Jonassen D., Design of Constructivist learning environments (CLEs), ιστοσελίδα διαθέσιμη στο διαδίκτυο στη διεύθυνση http://www.coe.missouri.edu/-jonassen/courses/CLE . Προσπελάστηκε στις 26/2/20079. 13.Novac J.D & A.J.Caňas (2006).The theory Underlying Concept Maps and How to Construct Them. Technical Report IHMC Cmap Tools 20006-01, Florida Institute for Human and Machine Cognition, 2006. Available at: (http://cmap.ihmc.us/Publications/researchPapers/TheoryUnderltyingConceptMaps.pdf ) Προσπελάστηκε στις 24/2/2007. 14.Φορτούνη Τζ., Φραγκάκη Μ. (2003).Εννοιολογική χαρτογράφηση: μια διδακτική παρέμβαση. Πρακτικά Εισηγήσεων 2ου Συνεδρίου στη Σύρο με θέμα: Αξιοποίηση των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και της Επικοινωνίας στη Διδακτική Πράξη.9-11 Μαίου 2003. Σύρος. σσ. 411-424. Προσπελάσιμο και στο διαδίκτυο στη διεύθυνση: (www.etpe.gr/modules.php?name=Download&d_op=getit&lid=646) (Προστέθηκε στις 14/9/2005) ) (προσπελάστηκε στις 24/2/2007) 15.Φορτούνη Τζ., Κομματάς Ν., Αλεξανδράτος Γ., Ράπτη Αθ.(2006).Οι χάρτες εννοιών στο σχολείο. Εκδόσεις Ατραπός.Aθήνα
