Δημοσιεύτηκε στα ψηφιακά πρακτικά του 10ου Πανελλήνιου Συνεδρίου της Ο.Μ.Ε.Ρ. – Δ.Π.Θ. στην Αλεξανδρούπολη.

Μάγδα Τσιότσιου, Νηπιαγωγός ΠΕ60, DEA Επιστήμες Αγωγής – Συστήματα μάθησης και αξιολόγησης, magdatsiotsiou@gmail.com

ΤΟ ΣΚΑΚΙ ΕΙΝΑΙ ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΓΝΩΣΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΤΟΥ ΑΞΙΕΣ, ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΑΙΓΝΙΩΔΗ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ ΤΟΥ. ΣΚΟΠΟΣ ΜΑΣ ΗΤΑΝ ΝΑ ΕΝΤΑΞΟΥΜΕ ΤΟ ΣΚΑΚΙ ΣΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΩΝ ΠΡΩΙΝΩΝ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ ΜΙΑΣ ΤΑΞΗΣ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟΥ, 20 ΝΗΠΙΩΝ ΚΑΙ 4 ΠΡΟΝΗΠΙΩΝ, ΚΑΙ ΝΑ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΟΥΜΕ ΠΩΣ ΕΠΗΡΕΑΖΕΤΑΙ Η ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΗ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΟ ΣΚΑΚΙ (ΣΕΒΑΣΜΟΣ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ, ΤΗΡΗΣΗ ΤΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ, ΠΡΟΒΛΕΨΗ ΚΙΝΗΣΗΣ, Η ΣΚΕΨΗ ΜΙΑΣ ΥΠΟΘΕΣΗΣ Η ΜΙΑΣ ΠΙΘΑΝΟΤΗΤΑΣ).

ΕΧΟΝΤΑΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙ ΤΑ ΣΗΜΕΙΑ ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΣΤΟΝ  ΕΛΕΓΧΟ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ, ΤΗ ΜΑΘΗΣΗ ΤΟΥ ΝΑ ΖΟΥΜΕ ΜΑΖΙ, ΤΗ ΜΑΘΗΣΗ ΤΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ, ΤΗΝ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΤΩΝ ΑΡΙΘΜΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΩΝ ΦΟΡΜΩΝ, ΤΗΝ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ, ΤΗΝ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ, ΔΙΑΠΙΣΤΩΝΟΥΜΕ ΟΤΙ ΜΕ ΤΟ ΣΚΑΚΙ, ΟΛΑ ΑΥΤΑ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΑΞΙΟΠΟΙΗΘΟΥΝ ΣΤΟ ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟΥ. ΘΕΩΡΟΥΜΕ ΟΤΙ ΣΑΝ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΑΞΙΖΕΙ ΝΑ ΞΕΠΕΡΑΣΕΙ ΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΕΝΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΝΑ ΕΝΤΑΧΘΕΙ ΣΤΟ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟΥ.

ΣΚΑΚΙ, ΝΗΠΙΑ, ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΗ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το σκάκι είναι ιδιαίτερα γνωστό για τις παιδαγωγικές και εκπαιδευτικές του αξίες, αλλά και και τον παιγνιώδη χαρακτήρα του. Για εμάς ήταν μια πρόκληση το γεγονός οτι το σκάκι είναι ένα παιχνίδι που βασίζεται στην πολυπλοκότητα των κανόνων του. Τα παιδαγωγικά οφέλη της ενασχόλησης των νηπίων με το σκάκι σχετίζονται με την οικοδόμηση της προσωπικότητας και στην ανάπτυξη βασικών δομών νοημοσύνης, όπως η παρατήρηση, η φαντασία, η δυνατότητα ανάλυσης, η μνήμη, η συμμετοχή, η προσοχή και ιδιαίτερα η λογική (L’initiation au Jeu d’Échecs à l’école maternelle, 2014). Αυτοί οι άξονες εμπεριέχουν επιμέρους δεξιότητες που οδηγούν σε συγκεκριμένες ικανότητες και στην ολιστική ανάπτυξη του παιδιού. Αυτοί είναι οι στόχοι σύμφωνα με τους οποίους αναπτύξαμε το πρόγραμμά μας. Να ελέγξουμε δηλαδή κατά πόσο αλλάζει η συμπεριφορά και η στάση των νηπίων μέσα από το παιχνίδι αυτό κάτα τη διάρκεια των πρωινών ελεύθερων δραστηριοτήτων.

Η προετοιμασία για την διδακτική προσέγγιση του σκακιού στα πλαίσια του νηπιαγωγείου είχε αρχίσει περίπου πριν από δυό χρόνια. Αξίζει να σημειωθεί ότι η συλλογή υλικού, όσον αφορά στην νηπιακή ηλικία, ήταν δυσεύρετη και η βιβλιογραφία για την νηπιακή ηλικία ελάχιστη αλλά αξιόλογη. Βρήκαμε πολύ εύχρηστη και χρήσιμη την σειρά βιβλίων που έχει εκδόσει η Ένωση Σκακιστών Θεσσαλονίκης « Ο Ζατρίκης στο Σκακιστικό Δάσος», ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα εκμάθησης σκακιού για μεγάλα νήπια και παιδιά Α’ Δημοτικού, που έχει εκπονηθεί από το ίδρυμα Kasparov Chess Foundation Europe (Barsky V.  and Kasatkina V., 2014).  Υπάρχουν επίσης ενδιαφέροντα προγράμματα που υλοποιούνται στα γαλλικά νηπιαγωγεία, καθώς το σκάκι διδάσκεται ευρέως στα νηπιαγωγεία της Γαλλίας  (Ecole L’Oiseau vert à Vogelgrun, 2014). Πολύ χρήσιμες ήταν και οι διδακτικές προτάσεις που παρουσιάζονται και στην ελληνική βιβλιογραφία (Γιουβαντσιούδης Κ., Μουσιάδου Ε., 2007, Ντίρλης Ν., Αθανασίου Μ., 2014).

ΤΟ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ

Το σκάκι επιτρέπει στους μαθητές του νηπιαγωγείου να αναπτύξουν κάποιες νοητικές ικανότητες και προσφέρει ορισμένες παιδαγωγικές αξίες στα πλαίσια του χαρακτήρα καθώς και στην ανάπτυξη των κοινωνικών αξιών και των βασικών αρχών κοινωνικοποίησης. Σε νοητικό επίπεδο, το σκάκι ευνοεί την ανάπτυξη της μνήμης, την συγκέντρωση, τη λογική σκέψη, τη φαντασία και την δημιουργικότητα, την ανεξαρτησία και τη λήψη αποφάσεων, την δυνατότητα πρόβλεψης, την ατομική παρότρυνση, την υπομονή, τον έλεγχο του «εγώ»…. πιο αναλυτικά, επιτρέπει την ανάπτυξη των παρακάτω βασικών ικανοτήτων (L’initiation au Jeu d’Échecs à l’école maternelle, 2014):

Η οπτική μνήμη ενδυναμώνεται με την ενασχόληση με το σκάκι, όπου απαιτείται η απομνημόνευση της θέσης των κομματιών καθώς και των μετατοπίσεών τους. Από την αρχή της παρτίδας είναι αναγκαία η προσοχή και η συγκέντρωση καθώς ο νεαρός παίκτης πρέπει να προσέχει τα κομμάτια του. Ένα μικρό λάθος απροσεξίας μπορεί να επιφέρει την ήττα. Η κατανόηση και χρήση της αξίας των κομματιών ευνοεί την ανάπτυξη της ικανότητας μαθηματικού υπολογισμού των παιδιών, από την μικρή τους ηλικία (εικόνες 1 & 2).

Εικόνα 1: Μαθαίνοντας                             Εικόνα 2: Υπολογίζοντας

την αξία των κομματιών                            την συνολική αξία τους

Το σκάκι ενέχει σημαντικό ρόλο στην οικοδόμηση και τον έλεγχο του χαρακτήρα ευνοώντας την ανάπτυξη της θέλησης για επιτυχία και επίτευξη ενός καθορισμένου στόχου. Μεταφέρει από τη μικρή ηλικία των παιδιών αξίες όπως ο σεβασμός προς τον άλλο (εικόνα 3), αποτελώντας ένα πλαίσιο για την ηθική και κοινωνική ανάπτυξη.

Εικόνα 3: Οι αντίπαλοι δίνουν τα χέρια.

Επίσης, στη διάρκεια του αγώνα, τα παιδιά οφείλουν να σέβονται τους νέους κανόνες, που συχνά είναι πιο αυστηροί από τους κανόνες του σχολείου. Τέλος, η διδασκαλία του σκακιού είναι ομαδική, τα παιδιά μαθαίνουν να εργάζονται μαζί, να σκέφτονται την επίλυση ενός προβλήματος ή να ακούν τα άλλα παιδιά όταν εκφράζουν τη γνώμη τους.

Η σκακιέρα ως προς την κατασκευή της αποτελεί ένα άριστο εργαλείο, από τη μια πλευρά, για την ανάπτυξη της ψυχοκινητικής ανάπτυξης του παιδιού (διαδρομές, συντονισμός, κινήσεις), και από την άλλη πλευρά, για την προσέγγιση της μέτρησης και της γεωμετρίας μέχρι την κατάκτηση του πίνακα διπλής εισόδου σύμφωνα με τα στοιχεία της σκακιέρας: τα γράμματα και τους αριθμούς.

Η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ

Η διδακτική αυτή προσέγγιση υλοποιήθηκε για πρώτη φορά κατά το σχ. έτος 2014-2015, στα πλαίσια ενός προγράμματος Αγωγής Υγείας, σε ένα κλασικό τμήμα 20 νηπίων και 4 προνηπίων. Είχε διάρκεια από τον Οκτώβριο έως τον Ιούνιο. Αφόρμησή μας ήταν η ιδέα οτι υπάρχει κάποιο άθλημα στο οποίο δεν έχει σημασία η σωματική διάπλαση ενός ανθρώπου (κοντύτερος από τον άλλο, λιγότερο δυνατός, μικρότερος στην ηλικία κλπ). Η παράμετρος αυτή κέντρισε το ενδιαφέρον όλων των νηπίων (κοριτσιών και αγοριών) καθώς πολλά από τα παιδιά αυτά δεν είχαν προηγούμενη επαφή με το σκάκι, όπως φαίνεται και από τις απαντήσεις τους κατά την συζήτηση.

Στις πρώτες 5 δραστηριότητες ουσιαστικά στοχεύουμε στην εξοικείωση των παιδιών με τη σκακιέρα, τα πιόνια και τα κομμάτια, τη θέση τους και την αξία τους. Κατά την 1η δραστηριότητα  αφηγηθήκαμε στα παιδιά ένα παραμύθι με τίτλο «Η μάχη που τελικά δεν έγινε» (Raymond Y., 2015). Η μάχη που εκτυλίσσεται στο παραμύθι αυτό κάνει αναγωγή στο περιβάλλον της σκακιέρας και καταλήγει σε ένα ειρηνικό μύνημα. Κατά την 2η δραστηριότητα προσπαθήσαμε μέσα από την ανάπτυξη δραστηριοτήτων με τη χρήση και της τέχνης να κατανοήσουν τα παιδιά την τετραγωνισμένη μορφή της σκακιέρας και την εναλλαγή των άσπρων – μαύρων τετραγώνων μέσα από τα έργα των Μόντριαν και Καντίνσκι (Ecole L’Oiseau vert à Vogelgrun, 2014). Δείξαμε επίσης τη θέση των κομματιών, λευκών και μαύρων, ώστε να έχουν μια αρχική γνώση για τις ιδιαιτερότητές τους. Σε αυτό βοήθησαν οι συχνές αναφορές στο παραμύθι. Στο στάδιο αυτό εισάγουμε τα πρώτα μας παιχνίδια όπως, για παράδειγμα, το παιχνίδι του ταχυδρόμου το  οποίο διευκολύνει την κατανόηση της σκακιστικής γραφής, δίνοντας έμφαση στη σειρά: πρώτα το γράμμα, μετά ο αριθμός. Στην 3^η δραστηριότητα τα νήπια εξοικειώνονται με το πιόνι και τους κανόνες του. Στην 4^η δραστηριότητα τα νήπια χρησιμοποιούν το πιόνι με λειτουργικό τρόπο. Δίνουμε έμφαση στο οτι δίνουμε τα χέρια πριν και μετά την παρτίδα και ότι σεβόμαστε τον αντίπαλό μας. Αντίστοιχα συμβαίνει και στην 5^η δραστηριότητα με τη λειτουργία του βασιλιά. Οργανώνουμε δραστηριότητες με παρτίδες με πιόνια. Συμμετέχουν μέχρι 10 νήπια (4-5 σκακιέρες), ώστε η νηπιαγωγός να μπορεί να δίνει εντολές και να παρακολουθεί την εξέλιξη της παρτίδας (πρώτα παίζουν τα λευκά, μετά τα μαύρα, τα λευκά, κ.ο.κ.). Αφού μπήκε η βάση των λειτουργιών της σκακιέρας, των πιονιών και του βασιλιά, τα παιδιά είχαν πιο γρήγορη εξοικείωση με τα υπόλοιπα κομμάτια. Κίνητρό τους: Να παίξουν μια ολοκληρωμένη παρτίδα! Στις επόμενες δραστηριότητες μαθαίνουμε την κίνηση του Αξιωματικού, του Πύργου, του Ίππου, την αξία της Βασίλισσας. Κατά τους τελευταίους μήνες υλοποίησης του προγράμματος τα παιδιά έπαιζαν σχεδόν καθημερινά παρτίδες, στην ώρα των ελεύθερων δραστηριοτήτων. Παράλληλα, σε οργανωμένες δραστηριότητες αναλύαμε κινήσεις, αναζητούσαμε λύσεις και βρίσκαμε την καλύτερη δυνατή κίνηση. Τέλος, εικονογραφήσαμε το παραμύθι, κατασκευάσαμε μαζί με τα παιδιά μια σκακιέρα διαστάσεων 3*3 μ. και αναπαραστήσαμε μια παρτίδα του 1620 του Greco Gioacchino στην θερινή γιορτή λήξης.

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ

Στην αξιολόγηση τονίζονται πέρα από τα οφέλη στη γνωστική ανάπτυξη των παιδιών, τα οφέλη στη διαμόρφωση του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς τους, στον σεβασμό στους κανόνες ενός παιχνιδιού και στην ηθική και κοινωνική τους ανάπτυξη. Από τις πρώτες δραστηριότητες, τα παιχνίδια και το παραμύθι τα παιδιά έδειξαν το ενδιαφέρον τους για το σκάκι. Όταν παραλάβαμε και τις σκακιέρες, το σκάκι έγινε το πρωινό αγαπημένο παιχνίδι των παιδιών (Τσιότσιου Μ., 2015). Μπορούμε να πούμε οτι παρατηρήσαμε μια σαφή αλλαγή στη στάση τους: τα παιδιά τήρησαν τον κανόνα του σεβασμού στον αντίπαλο και τον υπενθύμιζαν στους φίλους όταν τον ξεχνούσαν (δεν φωνάζουμε όταν παίζουμε, περιμένουμε τη σειρά μας, δεν πετάμε τα κομμάτια, ακολουθούμε τους κανόνες του παιχνιδιού, δεν βάζουμε τα χέρια μέσα στην σκακιέρα αλλά μόνο όταν πρόκειται να κάνουμε την κίνηση). Επίσης, στα τελικά ιχνογραφήματα (εικονογράφηση του παραμυθιού) είδαμε ότι η εικόνα που είχαν για το σκάκι (σκακιέρα, κομμάτια) ήταν σαφέστερη.

Εικόνα 4: Μια παρτίδα στην πρωινή ελεύθερη ώρα.

Η πιο όμορφη εικόνα της ημέρας ήταν να βλέπουμε τα νήπια να ζητούν να παίξουν αμέσως μόλις έρχονταν στο νηπιαγωγείο, να σκέφτονται τις κινήσεις, να συνδυάζουν, να προβλέπουν και κυρίως να συνομιλούν με τον φίλο τους (εικόνα 4). Ωστόσο δεν προσκολήθηκαν σε αυτό αλλά ασχολούνταν με το ίδιο ενδιαφέρον και στις υπόλοιπες γωνιές. Στη βάση αυτής της εκτίμησης πιστεύουμε οτι είναι μια δραστηριότητα που αξίζει να ξεπεράσει τα πλαίσια ενός προγράμματος και να ενταχθεί στο καθημερινό πρόγραμμα του νηπιαγωγείου.

Βιβλιογραφία

1. Barsky V.  and Kasatkina V. (2014).  «Ο Ζατρίκης στο σκακιστικό Δάσος», Βιβλίο Μαθητή Α&Β, Βιβλίο Δασκάλου. Ένωση Σκακιστών Θεσσαλονίκης.
2. Γιουβαντσιούδης Κ., Μουσιάδου Ε. (2007). «Μια φορά κι έναν καιρό ήταν το σκάκι». Κλειδάριθμος.
3. Γιουβαντσιούδης Κ., Μουσιάδου Ε. (2004). Σκάκι και φαντασία. Κέδρος.
4. Ντίρλης Ν., Αθανασίου Μ. (2014). «Σκακιστικές περιπέτειες».

Δικτυογραφία

1. Ecole L’Oiseau vert à Vogelgrun. (2014). Le jeu d’échecs à l’école maternelle, Ecole « L’Oiseau Vert ». Ανασύρθηκε από http://www.circ-ien-andolsheim.ac-strasbourg.fr/UserFiles/Vogelgrun/projet%20complet%20en%20maternelle1.pdf
2. L’initiation au Jeu d’Échecs à l’école maternelle. (2014). DND : Centre Ressource Formation et Développement FFE. Fédération Française des Échecs. Ανασύρθηκε από http://www.echecs.asso.fr/Actus/7016/MATERNELLES_2013.pdf
3. Raymond Y. (2015).  Le jeu d’échecs à l’école maternelle. Ανασύρθηκε από http://yvan.raymond.pedagog.free.fr/index.htm
4. Τσιότσιου Μ. (2015). Μια διδακτική προσέγγιση του σκακιού για παιδιά προσχολικής ηλικίας, Παρουσίαση ppt, 10^ο Πανελλήνιο Συνέδριο ΟΜΕΠ-ΔΠΘ, 16-18 Οκτωβρίου 2015. Ανασύρθηκε από http://www.slideshare.net/patritsiatsampazi/53-54639299

Μ. Τσιότσιου

Νηπιαγωγός ΠΕ60

DEA Επιστήμες Αγωγής – Συστήματα μάθησης και αξιολόγησης

Κηφισού 16

26442, Πάτρα

e-mail: tsiotsiou@sch.gr