Σοφία Μάνιου
ΤΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΑ ΜΕΣΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ
Το 1920 λειτούργησε ο πρώτος ραδιοφωνικός σταθμός (K.D.K.A., στις Η.Π.Α.) και η πρώτη του εκπομπή μετέδωσε τα αποτελέσματα των προεδρικών εκλογών. Το 1928 άρχισαν και συνεχίστηκαν μέχρι το 1935 οι πειραματικές εκπομπές της τηλεόρασης. Στην περίοδο 1935-1940 άρχισαν να μεταδίδονται τακτικά τηλεοπτικά προγράμματα στις περισσότερες αναπτυγμένες χώρες, όμως η εξέλιξη της τηλεόρασης ανακόπηκε με το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η μεγάλη ανάπτυξή της άρχισε μετά το τέλος του πολέμου. Φυσικά, η ανάπτυξη αυτή συντελέστηκε στις πλούσιες, βιομηχανικά αναπτυγμένες χώρες (λόγω του μεγάλου κόστους του εξοπλισμού), όπως στις Η.Π.Α., όπου ο «ηλεκτρονικός πολιτισμός γνώρισε μεγάλη άνθιση. Στην αστραπιαία ανάπτυξη και εξάπλωση των ηλεκτρονικών μέσων επικοινωνίας στη χώρα αυτή συνέβαλε και το εμπορικό/ ανταγωνιστικό σύστημά της. Σ’ άλλες χώρες, αντίθετα, (όπως και στην Ελλάδα) το κρατικό μονοπώλιο που επικράτησε αρχικά στο ραδιόφωνο και στην τηλεόραση αποτέλεσε ανασταλτικό παράγοντα για την εξέλιξή τους. Εδώ και αρκετά χρόνια όμως, είναι ελεύθερη πλέον η ίδρυση ιδιωτικών ραδιοφωνικών σταθμών και τηλεοπτικών δικτύων και η λειτουργία τους οδήγησε λόγω του ανταγωνισμού στη θεαματική εξέλιξη της ηλεκτρονικής επικοινωνίας, στην ποιοτική της αναβάθμιση, στον πλουραλισμό, αλλά και στην παγίωση ενός νέου πολιτισμού, του «πολιτισμού της εικόνας».
Ο πολιτισμός της εικόνας
Η εικόνα κατέχει εξέχουσα θέση στη ζωή μας και, αναμφίβολα, δίνει το στίγμα της στον πολιτισμό μας. Η πληροφόρηση, η διαμόρφωση της Κοινής Γνώμης, η ψυχαγωγία, η μόρφωση, η διαφήμιση, η κοινωνικοποίηση –μ’ ένα λόγο πολλές από τις κύριες κοινωνικές λειτουργίες συντελούνται μέσω της τηλεόρασης, του ηλεκτρονικού υπολογιστή ή του κινητού τηλεφώνου –σαφέστερα, μέσω της εικόνας. Τα Μ.Μ.Ε. πείθουν με την εικόνα και όχι με το λόγο. Υπερτερεί θεαματικά ο αριθμός των τηλεθεατών έναντι των αναγνωστών. Η ενημέρωση των πολιτών συντελείται κατά κύριο λόγο μέσω της τηλεόρασης και των ηλεκτρονικών κοινωνικών δικτύων και όχι πλέον μέσω της εφημερίδας. Τα περιοδικά περιλαμβάνουν όλο και περισσότερες φωτογραφίες στην ύλη τους και λιγότερα κείμενα. Ο ελεύθερος χρόνος αφιερώνεται στην τηλεόραση, στα ηλεκτρονικά παιχνίδια, στα κοινωνικά δίκτυα και όχι στο ζωντανό διάλογο ή στο βιβλίο. Η πιο προσφιλής τέχνη σήμερα για τους πολλούς είναι ο κινηματογράφος. Νέα συστήματα διδασκαλίας στο χώρο της εκπαίδευσης βασίζονται σε ηλεκτρονικά οπτικοακουστικά προγράμματα και καθιστούν «μουσειακό είδος» το μαυροπίνακα. Στη ζωή μας κυριαρχεί πλέον η οθόνη με την εντυπωσιακή εικόνα –τηλεοπτική ή άλλη.
Πού οφείλεται η κυριαρχία της εικόνας και ο εκθρονισμός του λόγου;
- Στην υλιστική εποχή μας επικρατούν οι αισθήσεις, το συγκεκριμένο και όχι το αφηρημένο – ο λόγος ή το πνεύμα. Διψάμε για απτές πραγματικότητες.
- Σε συνάρτηση με την κυριαρχία των αισθήσεων πρέπει ν’ αναφερθεί και το γεγονός ότι επιθυμούμε άμεση επικοινωνία με εύληπτα μηνύματα. Η εικόνα μεταδίδει το μήνυμά της με μεγάλη ευχέρεια και εμείς το προσλαμβάνουμε με μεγάλη άνεση, χωρίς κόπο, μέσω των αισθήσεων. Η λογική διεργασία και η κρίση δεν είναι απαραίτητο να λειτουργήσουν για την πρόσληψη του μηνύματος. Η εικόνα είναι βολική, γιατί δε μας υποχρεώνει να σκεφτούμε, να κουραστούμε δηλαδή…
- Η εικόνα, εξάλλου, είναι όμορφη, μαγευτική. Εντυπωσιάζει, γοητεύει, συγκινεί τις αισθήσεις, καθηλώνει τα μάτια και το πνεύμα.
- Παράλληλα, ο γρήγορος ρυθμός της ζωής μας, η βιασύνη και η έλλειψη χρόνου, είναι παράγοντας που διευκολύνει την κυριαρχία της εικόνας, γιατί αυτή μεταδίδει το μήνυμά της αμεσότερα, ταχύτερα από το λόγο.
- Η ανάπτυξη της τεχνολογίας και των επιστημών, βέβαια, αποτελούν το γενεσιουργό αίτιο όλων των προηγουμένων συνθηκών, το θεμέλιο της νέας μας ζωής, του τεχνολογικού πολιτισμού μας.
«Τη θέση του λόγου στη σημερινή κοινωνία τείνει με βήμα γοργό να καταλάβει η εικόνα. Η εικόνα είναι η αναπαραγωγή της πραγματικότητας. Ούτε ερμηνεία, ούτε καν περιγραφή της. Απλούστατα, δουλική μίμησή της. Η μετακίνηση αυτή που παρατηρείται στους καιρούς μας είναι τρομερής σημασίας. Γιατί δείχνει κατά τον πιο εύγλωττο τρόπο το πόσο ριζική είναι η αλλοίωση που έπαθε στην εποχή μας η ανθρώπινη ύπαρξη. Άλλοτε, ο λόγος ήταν απαραίτητο παρακολούθημά της. Σήμερα, η εικόνα. Ολόκληρος ο άνθρωπος μεταμορφώθηκε, συγκεντρώθηκε σ’ ένα απεχθές, γυάλινο, πεινασμένο μάτι […].
Ένας άλλος λόγος που η εικόνα έχει επικρατήσει στους καιρούς μας είναι το γεγονός πως ο άνθρωπος έγινε πολύ βιαστικός. Άλλοτε βιαζόταν λιγότερο, κι ας ήθελε ενάμιση μήνα για να πάει στην Αμερική. Σήμερα θέλει μισή μέρα και πάλι, η ζωή του – μια ζωή μακρύτερη από κείνη που ζούσαν παλιότερα οι άνθρωποι- δεν του φτάνει. Αδειανός εσωτερικά, βρίσκεται σε πανικό. Θέλει να προφτάσει. Μην περιμένοντας τη μεταθανάτια πια ζωή, λυσσάει ν’ απολαύσει τα πάντα σ’ αυτήν εδώ. Ο λόγος είναι δυσκίνητος – εκτός κι αν θραυσθεί, αν παραμορφωθεί σ’ ένα ξεκρέμαστο, αναπόδεικτο, περίπου μαγικό «σύνθημα», που ηλεκτρίζει τις μάζες και τις αναρριπίζει με τυφλά πάθη. Η εικόνα είναι το χειροπιαστό πράγμα…».
Κ.Τσιρόπουλος
Τι λέει ο Marshall Mcluhan για την Επικοινωνία;
Η εκάστοτε μορφή της διαμορφώνει και το είδος του πολιτισμού μας…
Ο Μάρσαλ Μακ Λούαν ήταν καθηγητής της Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο. Στο πιο γνωστό βιβλίο του «Το μέσον είναι και το μήνυμα» αποδεικνύει τη θέση πως το μέσο, ο τρόπος επικοινωνίας, δεν είναι απλός μεταφορέας του μηνύματος, αλλά καθορίζει σε μεγάλο βαθμό όχι μόνο τη μορφή, αλλά και το περιεχόμενο του μηνύματος. Ο Μακ Λούαν υποστήριξε συνακόλουθα πως η διαμόρφωση των κοινωνιών και των πολιτισμών επηρεάστηκε περισσότερο από τα μέσα επικοινωνίας, παρά από το περιεχόμενο των μηνυμάτων που αυτά μετέδιδαν. Έτσι, χώρισε την ιστορία της ανθρωπότητας σε τρεις μεγάλες περιόδους:
1. «Ακουστική εποχή»: Πριν επινοηθεί το αλφάβητο και η γραφή, οι άνθρωποι επικοινωνούσαν αποκλειστικά με τον προφορικό λόγο. Καθώς η φωνή και ο ήχος έχουν περιορισμένη εμβέλεια, οι άνθρωποι ζούσαν σε φυλές και μικρές κοινότητες.
Προφορικός πολιτισμός: Ακουστική πρόσληψη του μηνύματος.
Διαδικασία πρόσληψης θερμή/ συναισθηματική.
2. «Οπτική εποχή»: Εγκαινιάζεται με τη γραφή, το γραπτό λόγο. Τώρα μπορεί κάποιος να επικοινωνήσει έμμεσα και οπτικά με πάρα πολλούς, υπερνικώντας το φράγμα του χώρου και του χρόνου. Προοδεύει η τεχνική, αναπτύσσονται οι επιστήμες και, γενικότερα, ο πνευματικός πολιτισμός, με το λόγο. Αποφασιστική ώθηση στην εξέλιξη αυτή έδωσε η εφεύρεση της τυπογραφίας από το Γουτεμβέργιο. Ο Μακ Λούαν ισχυρίζεται, ακόμη, πως χάρη στην τυπογραφία αναπτύχθηκε ο εθνισμός και δημιουργήθηκαν τα εθνικά κράτη, καθώς οι λαοί είδαν για πρώτη φορά τυπωμένη τη γλώσσα τους και συνειδητοποίησαν την εθνική τους ταυτότητα.
Τυπογραφικός πολιτισμός: Έμμεση μετάδοση της πληροφορίας
με τη μεσολάβηση ενός εντύπου,
συμβολικού αντιτύπου του αρχικού μηνύματος.
Διαδικασία πρόσληψης ψυχρή/ λογική.
3. «Ηλεκτρονική εποχή»: Είναι η εποχή μας. Αποτελεί κατά κάποιο τρόπο επιστροφή στην ακουστική εποχή, αφού ξαναγυρίζουμε στην εποχή της φυλής, με τη διαφορά ότι δεν υπάρχουν σήμερα πολυάριθμες φυλές ή κοινότητες, αλλά μία και μόνη. Ολόκληρη η οικουμένη είναι μια κοινότητα χάρη στην τηλεόραση. «Η υδρόγειος σφαίρα μας συρρικνωμένη απ’ τον ηλεκτρισμό, δεν είναι πια παρά ένα πλανητικό χωριό». Κι αυτό, βέβαια, έχει ευεργετικές, μα συνάμα ολέθριες για την ανθρωπότητα συνέπειες.
Ηλεκτρονικός πολιτισμός: Απευθείας μετάδοση της πληροφορίας από το «κέντρο εκπομπής» σε κάθε άτομο χωριστά, με τη μεσολάβηση ενός δικτύου «μαζικής» διανομής.
Διαδικασία πρόσληψης θερμή/συναισθηματική.
Η ΘΕΤΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗΣ
1. Ενημερώνει έγκαιρα και έγκυρα τους πολίτες για τα κοινωνικά, πολιτικά και πολιτιστικά γεγονότα. Διαμορφώνει, καθοδηγεί και ευαισθητοποιεί την Κοινή Γνώμη. Επομένως, ο κοινωνικός και πολιτικός της ρόλος είναι τεράστιος, αφού προωθεί την επίλυση των κοινωνικών προβλημάτων, όταν ενημερώνει και ενεργοποιεί το λαό, όταν ελέγχει τους κυβερνώντες, όταν ενθαρρύνει το διάλογο για τα ζητήματα της Πολιτείας.
2. Η τηλεόραση είναι μηχανισμός κοινωνικοποίησης των ατόμων και όργανο της κοινωνικής συνοχής. Με τη συνεχή μετάδοση μηνυμάτων διαμορφώνει τον τρόπο ζωής και σκέψης, τις συνήθειες, τις αντιλήψεις, τη συνείδηση των ακροατών της. Συντελεί και στην κοινωνικοποίηση των παιδιών και των νέων, αλλά και στη διατήρηση της κοινωνικής ένταξης των ώριμων μελών της κοινωνίας μας.
3. Καλλιεργεί, μορφώνει, μεταδίδει γνώσεις. Συμβάλλει στην ανύψωση του πνευματικού επιπέδου του λαού, αφού είναι μέσο προσιτό στους πολλούς. Εξάλλου, τα μορφωτικά της μηνύματα, όχι μόνον έχουν μεγάλη εμβέλεια, αλλά και αυξημένη αποτελεσματικότητα, καθώς διοχετεύονται μέσω της εύληπτης εικόνας.
4. Ευαισθητοποιεί καλλιτεχνικά τις μάζες. Δίνει τη δυνατότητα στο λαό να προσεγγίσει την Τέχνη (με τη μετάδοση ταινιών, θεατρικών παραστάσεων, συναυλιών κτλ.), αλλά και στους καλλιτέχνες να γνωστοποιήσουν το έργο τους στο λαό, να επικοινωνήσουν με το ευρύτερο κοινό.
5. Είναι το πιο προσιτό, οικείο και διαδεδομένο μέσο ψυχαγωγίας. Είναι μέσο αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου, μια ευκαιρία απόδρασης από την καθημερινότητα, φυγής από τη σκληρή και αγχωτική πραγματικότητα, ένα μέσο απόκτησης εμπειριών «δι’ αντιπροσώπου» ή μια έμψυχη μηχανή που γίνεται «φίλος» για την υπέρβαση της μοναξιάς.
6. Ενοποιεί πολιτισμικά τον κόσμο, διαδίδει τον πολιτισμό, γίνεται όργανο του θετικού κοσμοπολιτισμού διευκολύνοντας τις γόνιμες πολιτιστικές ανταλλαγές μεταξύ των λαών. Συμβάλλει, έτσι, στην αλληλογνωριμία των λαών και στην παγίωση κλίματος φιλίας και αλληλεγγύης μεταξύ των εθνών, ισχυροποιώντας το πνεύμα του διεθνισμού.
7. Όλα τα προηγούμενα ισχύουν και για το διαδίκτυο. Περισσότερα ακόμη, όμως, θα βρείτε στη θεματική ενότητα «Πληροφορική-Διαδίκτυο»
«Η υδρόγειος σφαίρα μας, συρρικνωμένη απ’ τον ηλεκτρισμό, δεν είναι πια παρά ένα «πλανητικό χωριό».
Και είναι, βέβαια, αφού εκατομμύρια άνθρωποι μπορούν να βλέπουν την ίδια στιγμή (συχνά, τη στιγμή που γίνεται) ένα γεγονός ή ν’ ακούνε ταυτόχρονα έναν ομιλητή –όπως οι πρωτόγονοι άκουγαν το φύλαρχό τους ή παρακολουθούσαν μια τοπική ιεροτελεστία. Χάρη στο ραδιόφωνο, ο Χίτλερ μπορούσε ν’ αφιονίζει εκατομμύρια Γερμανούς… Χάρη στην τηλεόραση, ο Άρμστρονγκ που πατούσε το φεγγάρι είχε μαζί του δισεκατομμύρια ανθρώπους κάθε φυλής και χρώματος. Όταν ο Σαίξπηρ έλεγε, ενάμιση αιώνα μετά τον Γκούτενμπεργκ, πως «θέατρο είν’ ο κόσμος όλος» δε φανταζόταν βέβαια πως η υπαρξιακή παρομοίωσή του θα γινόταν μια μέρα κυριολεκτική πραγματικότητα, πως «ο κόσμος όλος» θ’ αποτελούσε ένα απειροκέφαλο «θέατρο» κι ακροατήριο των «θεατρίνων» και των «πράξεων» της κάθε στιγμής…».
Μάριος Πλωρίτης
«Τα mass media προσφέρουν ένα συνονθύλευμα πληροφοριών και στοιχείων για το σύμπαν χωρίς να προτείνουν κριτήρια διάκρισης˙ όμως, τελικά ευαισθητοποιούν το σύγχρονο άνθρωπο στην αντιμετώπιση του κόσμου˙ και πράγματι, μήπως οι μάζες που υφίστανται μια τέτοιου είδους πληροφόρηση δε μας φαίνεται ότι είναι πιο ευαίσθητες και ότι συμμετέχουν περισσότερο στα κοινά, είτε για το καλό είτε για το κακό, από τις μάζες του παλιού καιρού, που αντιμετώπιζαν με παραδοσιακό δέος ένα σύστημα αμετάβλητων και αναμφισβήτητων αξιών»;
Umberto Ecco
Η ΑΡΝΗΤΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΏΝ ΜΕΣΩΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ
1. Οι άνθρωποι όλο και περισσότερο παραιτούνται από τη ζωή. Προτιμούν απλώς να παρακολουθούν δρώμενα, να είναι θεατές της πραγματικότητας, και όχι δημιουργοί της. Αντί να έχουν προσωπικά, ζωντανά βιώματα, επιλέγουν να συμμετέχουν έμμεσα σε γεγονότα των τηλεοπτικών εκπομπών ή να συμμετέχουν στα κοινωνικά δρώμενα με ένα «like» στα κοινωνικά δίκτυα. Απομακρύνονται όλο και περισσότερο από τη ζωή, γιατί την παρακολουθούν από μακριά (τηλε-ζωή): τηλεόραση, τηλε-ποδόσφαιρο, τηλε-συζητήσεις, τηλε-παιχνίδια…
2. Η επιλογή της τηλεθέασης –της εκ του ασφαλούς παρακολούθησης της πραγματικότητας- είναι και η πιο ανώδυνη στάση ζωής για το σύγχρονο άνθρωπο. Ζει έμμεσα τις εμπειρίες των άλλων, χωρίς να αναγκάζεται να δώσει προσωπικές απαντήσεις σε κάποια προβλήματα, να χειριστεί δυσκολίες και να αναλάβει ευθύνες. Ενισχύεται έτσι η ανωριμότητα, η ανευθυνότητα και η παθητικότητά του.
3. Αδρανοποιούνται οι αισθήσεις, αναιρείται η φαντασία και χαλαρώνουν όλες οι νοητικές λειτουργίες του τηλεθεατή. Τα μάτια του υποχρεώνονται να δέχονται παθητικά παραστάσεις και η συνείδησή του ν’ αφομοιώνει μηνύματα χωρίς να έχει τη δυνατότητα να τα επεξεργαστεί λογικά και κριτικά. Η έλλειψη χρονικών περιθωρίων από τη μια (λόγω της ταχύτητας εναλλαγής των πλάνων) και η γοητεία της εικόνας από την άλλη καθηλώνουν και τις αισθήσεις αλλά και το πνεύμα του που εθίζεται στην αδράνεια, στην εύκολη και παθητική αποδοχή ανεπεξέργαστων μηνυμάτων. Περιορίζεται, έτσι, δραστικά η πνευματική του δύναμη και ελευθερία.
4. Με τη σταδιακή επιβολή της εικόνας και της τηλεοπτικής επικοινωνίας-μετάδοσης μηνυμάτων, περιορίζεται η χρήση της γλώσσας, η συρρίκνωση της οποίας οδηγεί και στη συρρίκνωση της σκέψης (όσο χειρίζεται το λόγο ο άνθρωπος, τόσο αναγκάζεται να θέτει σε λειτουργία το μηχανισμό της σκέψης και όσο πιο διευρυμένος είναι ο γλωσσικός του κώδικας, τόσο πιο πολύπλοκες έννοιες μπορεί να συλλάβει ο νους του). Έτσι, βαθμηδόν εξαπλώνεται η λεξιπενία και η συνθηματολογία. Αποτέλεσμα της συρρίκνωσης της γλώσσας και της γλωσσικής επικοινωνίας είναι και πάλι η συρρίκνωση της λογικής σκέψης, η πνευματική οκνηρία, η αδρανοποίηση του πνεύματος.
5. Η χειραγώγηση του ανθρώπου είναι ευχερέστερη, όταν ο νους δε βρίσκεται σε κατάσταση εγρήγορσης, όταν η κρίση του υπνώττει και δέχεται παθητικά τα μηνύματα που προβάλλονται. Τα ηλεκτρονικά μέσα ενημέρωσης έχουν τη δυνατότητα να κατευθύνουν ολοκληρωτικά τον τρόπό ζωής, σκέψης και συμπεριφοράς, να διαμορφώνουν κατά τρόπο φασιστικό τη συνείδηση του σύγχρονου ανθρώπου και τα καταφέρνουν, ως ένα βαθμό. Έχουν τη δύναμη να μετατρέψουν την ανθρώπινη προσωπικότητα σε μόριο μιας μάζας και να στερήσουν από κάθε άνθρωπο το αυτεξούσιο.
6. Η δημιουργία και η ταχύτατη διάδοση της μαζικής κουλτούρας από την τηλεόραση –και γενικότερα τα σύγχρονα μέσα επικοινωνίας- σημαίνει τη βίαιη επιβολή προκατασκευασμένων πολιτιστικών προτύπων στο λαό και τη φαλκίδευση του δικαιώματός του να συμμετέχει ενεργά στην εξέλιξη του εθνικού πολιτισμού. Η γνήσια εθνική φυσιογνωμία αλλοιώνεται και συρρικνώνεται, εξάλλου, με την έμμεση επιβολή ξένων πολιτισμικών στοιχείων (τρόπου ζωής, εθίμων, αξιών κτλ.). Η παγκοσμιοποίηση και η μαζοποίηση του πολιτισμού ενέχει και τον κίνδυνο της ισοπέδωσης των εθνικών ταυτοτήτων, της μαζικής πνευματικής και ηθικής αλλοτρίωσης των λαών.
7. Τα σύγχρονα Μ.Μ.Ε. αποτελούν κίνδυνο για τη δημοκρατία, γιατί έχουν τη δύναμη να διαμορφώνουν την πολιτική συνείδηση των ανθρώπων και να κατευθύνουν την πολιτική τους δράση κατά τα συμφέροντα εκείνων που ελέγχουν τα κέντρα εκπομπής (κυβερνήσεις, κόμματα και κυρίως μεγαλοκεφαλαιούχους). Συχνά γίνονται όργανο εκβιασμού των κυβερνήσεων και των πολιτικών ( η προβολή και η καλή φήμη των οποίων εξαρτάται από αυτά) και μέσο πολιτικού αφιονισμού του λαού. Ακόμη, με το πρόσχημα της ελευθερίας της έκφρασης παραβιάζουν πολλές από τις αρχές λειτουργίας μιας δημοκρατικής πολιτείας. Για παράδειγμα, δικάζουν και καταδικάζουν πριν από τη Δικαιοσύνη. Συμπερασματικά, είναι μια τεράστια εξουσία, ανεξέλεγκτη όμως ουσιαστικά από την Πολιτεία και έμμεσα από το λαό. Σε μια γνήσια δημοκρατία, όμως, όλες οι εξουσίες πρέπει να ελέγχονται από το λαό.
8. Τα ηλεκτρονικά μέσα ενημέρωσης, ψυχαγωγίας και «επικοινωνίας» απομακρύνουν τους ανθρώπους, καθώς μειώνουν τις ευκαιρίες για γνήσια ανθρώπινη επαφή. Οι άνθρωποι όλο και περισσότερο απομονώνονται στην προσωπική τους οθόνη (τηλεόραση, κινητό τηλέφωνο, Η/Υ), χωρίς να συζητούν, χωρίς να επιχειρούν την ψυχική προσέγγιση. Διευρύνεται έτσι το χάσμα μεταξύ γονέων και παιδιών, διέρχονται κρίση οι συζυγικές σχέσεις και η φιλία μετατρέπεται σε τυπική εικονική γνωριμία. Συχνά η μοναξιά είναι οδυνηρή, ακόμη και με πεντακόσιους «φίλους» στο facebook…
9. Εκμαυλίζουν την ηθική των ανθρώπων, ιδίως των νέων…
α) Συμβάλλουν στη διάδοση της βίας, της επιθετικότητας, της εγκληματικής τάσης και του σαδισμού. Πολεμικές και αστυνομικές περιπέτειες, ταινίες γεμάτες δράση ανθρωποκυνηγητό, συμπλοκές, αίμα και δολοφονίες. Δελτία ειδήσεων με φρικιαστικές σκηνές – για τον εντυπωσιασμό των ακροατών. Παιδικά προγράμματα και παιχνίδια που προβάλλουν τη βία ως μοναδικό μέσο επίλυσης των διαφορών και επιβολής του δικαίου. Οι εγκληματίες γίνονται ήρωες και η βία καθίσταται οικεία στους παθητικούς θεατές της, οι οποίοι σταδιακά και ασυνείδητα ενστερνίζονται την επιθετική και εγκληματική συμπεριφορά και την εκδηλώνουν, όταν οι συνθήκες το υποδείξουν.
(Η προβολή της βίας και της εγκληματικής συμπεριφοράς αιτιολογείται, βέβαια, αφού η τηλεόραση –και το διαδίκτυο βέβαια- είναι ένα «παράθυρο στον κόσμο» και αντικατοπτρίζουν πιστά τη σκληρή πραγματικότητα. Όμως το πρόβλημα έγκειται, όχι στην παρακολούθηση της βίαιης συμπεριφοράς, αλλά στην έλλειψη δυνατότητας κρίσης και κατάκρισής της. Όσοι έχουν ανθρωπιστική συνείδηση και αναπτυγμένη κρίση δε δέχονται παθητικά τα μηνύματα της βίας, γιατί είναι σε θέση να τα κρίνουν και να τα κατακρίνουν. Οι υπόλοιποι όμως; Και ειδικά τα παιδιά που δεν έχουν ακόμη αναπτύξει την κριτική τους σκέψη, ούτε ωριμάσει ηθικά και κοινωνικοποιούνται με τη μίμηση; Τα παιδιά δέχονται ως πρότυπα τους αιμοσταγείς δολοφόνους, μιμούνται τις εγκληματικές τους ενέργειες, παίζουν με πολεμικά παιχνίδια, πιστεύουν στην αξία της σωματικής δύναμης, λύνουν τις διαφορές τους με τη βία, μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν το συνάνθρωπο ως αντίπαλο…)
β) Δεν προβάλλονται πάντα υγιή πρότυπα στους νέους, ούτε αξίες σύμφωνες με τον ανθρωπισμό. Η ηθική συνείδηση των νέων συχνά διαβρώνεται με την προβολή ειδώλων που προάγουν τη βία, τον ανταγωνισμό, τον υλικό ευδαιμονισμό, τον αρριβισμό: απαξίες που αφήνουν ανερμάτιστους τους ανθρώπους.
10. Ενισχύουν –κυρίως με τις διαφημίσεις- τον καταναλωτισμό και τον υλικό ευδαιμονισμό. Συνδαυλίζουν την ιδέα πως η ευτυχία και η επιτυχία σ’ όλους τους τομείς της ζωής μας είναι αποτέλεσμα του «έχειν», αποτέλεσμα της απόλαυσης των υλικών αγαθών. Έτσι, όμως, ενισχύεται η αλλοτρίωση του ανθρώπου από τις πραγματικές του ανάγκες, από τον ίδιο του τον εαυτό.
11. Ελάχιστες σοβαρές δημοσιογραφικές εκπομπές για τα κοινωνικά προβλήματα και την πολιτική ζωή. Τόσο στην τηλεόραση όσο και στα κοινωνικά δίκτυα κυριαρχεί η σκανδαλοθηρία, το κουτσομπολιό, ο εντυπωσιασμός και η αποχαύνωση του λαού με την προβολή της προσωπικής ζωής των διασημοτήτων. Τα τηλεοπτικά δελτία ειδήσεων έχουν μετατραπεί σε εκπομπές «ψυχαγωγίας» με σκοπό το θέαμα και όχι την ουσιαστική ενημέρωση. Οι τηλεοπτικές συζητήσεις καταστρατηγούν τη δεοντολογία του διαλόγου. Ο λαϊκισμός βρίσκεται στο ζενίθ του με το χαμηλό επίπεδο των εκπομπών, το εύπεπτο και ανούσιο θέαμα, την εκμετάλλευση του ανθρώπινου πόνου και την προβολή των προσωπικών προβλημάτων που «επιλύονται» από τα «φιλάνθρωπα» τηλεοπτικά κανάλια… Όλα αυτά όχι μόνο δεν ενημερώνουν το λαό, αλλά αντιθέτως τον αποπροσανατολίζουν από τα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα και αδρανοποιούν τις πολιτικές του δυνάμεις.
12. Η χαμηλή ποιότητα -ειδικά των προβαλλόμενων τηλεοπτικών εκπομπών- κάθε άλλο παρά συμβάλλει στην ανύψωση του πνευματικού επιπέδου των τηλεθεατών:
α) Ελάχιστες εκπομπές εκπαιδευτικού περιεχομένου.
β) Εμπορικές ταινίες της μαζικής κουλτούρας που προβάλλουν τις σύγχρονες απαξίες και αρνητικά πρότυπα. Αντί να προβληματίζουν, να καλλιεργούν, να ψυχαγωγούν, διαφθείρουν ηθικά και ναρκώνουν πνευματικά το κοινό τους.
γ) Τηλεοπτικές σειρές που αντιγράφουν ξένες σαπουνόπερες, προβάλλοντας έτσι τον αμερικάνικο κυρίως τρόπο ζωής και τις υλιστικές αξίες του αμερικανικού πολιτισμού.
δ) Ανούσια τηλεπαιχνίδια και υπερθεάματα/σόου με σκοπό τον εντυπωσιασμό του κοινού.
ε) Αδιαφορία για την ποιοτική Τέχνη και την καλλιτεχνική παιδεία και ευαισθητοποίηση του λαού. Κυριαρχεί η προβολή της μαζικής κουλτούρας και της εμπορικής τέχνης που αλλοιώνει τα αισθητικά κριτήρια και καλλιεργεί το κιτς.
στ) Παιδικά προγράμματα που δεν ανταποκρίνονται στην ευαισθησία και στις ανάγκες των παιδιών.
ζ) Κακοποίηση, παραφθορά και μαρασμός της ελληνικής γλώσσας με το φτωχό και αισχρό λεξιλόγιο, την αλλοίωση των συντακτικών δομών της, τη χρήση των greeklish, τη συνθηματολογία, την επικοινωνία μέσω συμβόλων και εικόνων κτλ.
Όλα τα παραπάνω αποδεικνύουν ότι ούτε πνευματική τροφή ούτε αισθητική απόλαυση έχει να προσφέρει η σύγχρονη τηλεόραση. Κάθε τηλεοπτικό κανάλι είναι μια κερδοσκοπική επιχείρηση, υπόκειται δηλαδή στην εμπορική εκμετάλλευση και στα συμφέροντα ενός κοινωνικά ανεύθυνου κερδοσκοπικού ιδιωτικού κυκλώματος. Τα οικονομικά συμφέροντα υπαγορεύουν το χαμηλό επίπεδο, την κακογουστιά τον εντυπωσιασμό και το λαϊκισμό, καθώς ο στόχος είναι η αύξηση της ακροαματικότητας. Έτσι, η ποιότητα των εκπομπών ευθυγραμμίζεται στο χαμηλό πολιτιστικό επίπεδο των πολλών, για το οποίο όμως εν πολλοίς ευθύνεται και η ίδια, αφού έχει διαμορφώσει με τις εκπομπές της τα κριτήρια και τις προτιμήσεις των τηλεθεατών. Η προτίμηση του κοινού για το εύπεπτο και ανούσιο θέαμα αντί της ουσιαστικής ενημέρωσης, επιμόρφωσης και ψυχαγωγίας, με τον τρόπο που καλλιεργείται γίνεται αίτιο και αποτέλεσμα μαζί της λειτουργίας της τηλεόρασης.
«… Η «φευγαλέα εικόνα» που εισέβαλε στον πλανήτη μας, από τις αρχές του αιώνα, μέσα από τις κινηματογραφικές εικόνες, δεν άφησε μονάχα εντυπώσεις θαυμασμού και αισθητικού προβληματισμού. Έφερε μαζί της και το σπόρο μιας βαθύτατης ανησυχίας για το βιασμό του ψυχισμού και της φαντασίας, τα δυο τελευταία καταφύγια της ατομικής συνείδησης. Ο εσωτερικός κόσμος του ατόμου και η ανάπτυξή του είναι αποτέλεσμα προσωπικών ανακαλύψεων και προσωπικών μετατάξεων, αποτέλεσμα συλλογισμών, επίτευγμα συναισθηματικών και αφαιρετικών διευρύνσεων της προσωπικότητάς του, θρίαμβος προσωπικού μόχθου, ανάστημα που γίνεται «πόλος έλξεως» μέσα στην ομάδα. Οι τέχνες και τα γράμματα υπήρξαν πάντα πνευματικοί ερεθισμοί και πηγές «στατικών» συγκινήσεων. Στατικών, γιατί ο «έξω χώρος» αντιμετωπίζεται πάντα με κάποια καχυποψία, και στο βαθμό που επενεργεί πάνω στην ατομική συνείδηση τον δεχόμαστε μόνο σαν έναυσμα μιας ασυνείδητης διαδικασίας για την καλλιέργεια της φαντασίας μας. Το βιβλίο, το θέατρο, η ποίηση, ο χορός, η μουσική, η ζωγραφική, είναι «στατικά» μέσα αισθητικών ή συναισθηματικών επιρροών, γιατί η απόσταση ανάμεσα στον πομπό και στο δέκτη επιτρέπει να στερεωθεί μια σχέση κριτική ανάμεσά τους, ένα φράγμα προστατευτικό για την ευαισθησία του αναγνώστη, του ακροατή ή του θεατή. Ο κινηματογράφος, φωτογραφικός, ρεαλιστικός και κινούμενος όπως είναι –και φυσικά, ακόμη περισσότερο η Τηλεόραση, στην καθημερινή, πολύωρη διείσδυσή της- αντικαθιστά, με τρόπο ολοκληρωτικό, την εικόνα που η φαντασία μας δεν πρόλαβε να εφεύρει.[…] Η «θερμή» αυτή σύγκρουση (σε αντίθεση με την «ψυχρή» σύγκρουση ανάμεσα στο βιβλίο και στον αναγνώστη του) είναι προϊόν της προφορικής αναμετάδοσης ενός μηνύματος (δηλαδή της άμεσης, χωρίς μεσολαβητή, αναμετάδοσης) όπως γινόταν στην εποχή των λαϊκών ραψωδών, στην εποχή του ταμ-ταμ που ξαναβρίσκουμε σήμερα με το ραδιόφωνο και την τηλεόραση. Η ανακάλυψη της τυπογραφίας κατάργησε τον πολιτισμό της προφορικής «θερμής» επικοινωνίας. Έστησε έναν πολιτισμό οπτικό, «ψυχρής» επικοινωνίας. Το αλφάβητο είναι ένας κώδικας, ένας συμβολικός και αφαιρετικός μεσολαβητής. Η σύγκρουση ανάμεσα στον αναγνώστη και στο τυπωμένο βιβλίο είναι «έντιμη», αντικειμενική, η συγκίνηση διυλίζεται μέσα από την ενέργεια που καταβάλλει ο αναγνώστης να υλοποιήσει το μήνυμα σε εικόνες και αισθήσεις, χωρίς καμιά άλλη βοήθεια, χωρίς καμιά βιασύνη, χωρίς κανένα χείμαρρο ηλεκτρονικών παραστάσεων. Βρίσκει μόνος του τις παραστάσεις, με τη βοήθεια της εμπειρίας και της φαντασίας του, παραστάσεις που είναι πρωτότυπες και δε μοιάζουν με καμιά άλλη, κανενός άλλου αναγνώστη.
[…]Η δίψα για παράξενες και εντυπωσιακές αισθήσεις θα μεγαλώνει όλο και περισσότερο. Και, με τον καιρό, θα χάνουμε όλο και περισσότερο τη δεκτικότητά μας απέναντι στις αισθήσεις της καθημερινής ζωής…».
Ροβήρος Μανθούλης
«…Όπως οι περισσότερες τεχνικές πρόοδοι, […] η υπερτελειοποίηση των μέσων επικοινωνίας αποτελεί ταυτόχρονα μια υπόσχεση ελευθερίας και μια απειλή καινούριας δουλείας. Κι αυτό, φυσικά, εξαιτίας της δύναμης επιβολής κι υποβολής που έχουν τα μέσα αυτά –δύναμης που δεν περιορίζεται σε μια κοινότητα ή σε μερικές χιλιάδες «αναγνώστες», αλλά μπορεί να διαπεράσει και να διαβουκολήσει κάθε κάτοικο του «πλανητικού χωριού» μας. Οι «μάζες» μπορούν να γίνουν (και γίνονται, συχνά) έρμαια εκείνου που ελέγχει τα «μαζικά μέσα επικοινωνίας», να χειραγωγηθούν και να δουλαγωγηθούν απ’ τους κατόχους της πιο διάτορης «φωνής» που γνώρισε ο κόσμος, να μετατραπούν αυτές σε αυτόματα κι υπηρέτες της και θύματά της.
Ο διευθυντής του ιταλικού ραδιοτηλεοπτικού συστήματος Μάσσιμο Ρεντίνα, μιλώντας πριν τρία χρόνια για την επερχόμενη «πολλαπλή τηλεόραση» με την παγκόσμια λήψη, έλεγε:
«Οι κίνδυνοι είναι πολύ μεγάλοι, επειδή υπάρχει το ενδεχόμενο της μαζικής πνευματικής αλλοτρίωσης των ανθρώπων σε παγκόσμια κλίμακα, γεγονός που μπορεί να το εκμεταλλευθούν ύποπτες προπαγάνδες».
Και η προπαγάνδα αυτή ξεκινάει απ’ την «ανώδυνη» προβολή προϊόντων διάφορων πολυεθνικών εταιρειών και φτάνει ως την επιβολή ενός «τρόπου ζωής» όπου κυριαρχούν ο αμοραλισμός, η κερδομανία, η βία, διόλου ανώδυνα. Ένας κόσμος που έχει υποστεί τέτοια πλύση εγκεφάλου, που έχει περιαχθεί σε τέτοια πνευματική αδράνεια, δεν είναι διόλου δύσκολο να μπολιαστεί με «πολιτικές» απόψεις που στρώνουν με δάφνες το δρόμο σ’ επίδοξους απόλυτους κυρίαρχους της «πλανητικής αγέλης»…».
Μάριος Πλωρίτης
«Εύκολη λύση καθώς είναι η τηλεόραση τόσο για τη δική μας ενημέρωση και ψυχαγωγία όσο και για την απασχόληση του παιδιού, ξοδεύουμε χωρίς να το καταλάβουμε ένα τεράστιο μέρος της ζωής μας μαζί της. Υπολογίζεται ότι ένας ενήλικας που από τα πέντε του χρόνια βλέπει τηλεόραση έστω και για δύο μόνο ώρες την ημέρα, έχει ως τα τριάντα του περάσει πολύ περισσότερο χρόνο μπροστά της από εκείνον που χρειάστηκε συνολικά για να συμπληρώσει τις σπουδές του στο δημοτικό, στο γυμνάσιο, στο πανεπιστήμιο. Ακόμα, ένα μέσο Ελληνόπουλο που έχει στο σπίτι του τηλεόραση, έχει μέχρι τα οκτώ του κιόλας χρόνια περάσει διπλάσιες ώρες μαζί της απ’ όσες ένας μαθητής περνά πάνω στο γυμνασιακό θρανίο.
Κι ύστερα μιλάμε για την Παιδεία… Ποια Παιδεία; Το σχολείο είναι τελείως ανίσχυρο μπροστά στη θαυματουργή συσκευή. Είδατε πόσο πιο εύκολα από έναν κανόνα της Γραμματικής αποστηθίζει ένα παιδί το τραγουδάκι μιας διαφήμισης; Προσέξατε ότι πολύ πιο γρήγορα αποτυπώνει τις χημικές ιδιότητες οποιουδήποτε Ζ.Κ. που περιέχει το απορρυπαντικό παρά το ότι Η2Ο θα πει νερό; Παρατηρήσατε πόσο πιο άνετα μπορεί να περιγράψει ένας μαθητής το τελευταίο επεισόδιο του «Χαβάη 5-0» από –ας πούμε- τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας;
Η τηλεόραση είναι ένα μικρό-μεγάλο σχολείο, και θα μπορούσε να είναι άφταστο σε σημασία και αποτελεσματικότητα όργανο για την Παιδεία μας – αλλά εν είναι. Γιατί, παίρνοντας σαν δεδομένο ότι η νοημοσύνη και τα γούστα μας είναι τόσο χαμηλού επιπέδου ώστε να ενδιαφερόμαστε μόνο για αρλούμπες, ποταπότητες, αφέλειες και χυδαιότητες, οι υπεύθυνοι μας τα προσφέρουν αποκλειστικά κι απλόχερα.
[…]Στην Ουάσινγκτον, λοιπόν, έγινε τελευταία μια μέτρηση που αποκαλύπτει ότι οι μικροί τηλεθεατές και οι γονείς τους που βλέπουν τηλεόραση 3 με 11 μ.μ. παρακολουθούν κατά μέσον όρο μέσα σε μια βδομάδα: 113 μαχαιρώματα, 168 γρονθοκοπήματα, 92 φόνους με πιστόλι, 9 στραγγαλισμούς και 179 άλλους, πιο «ειδικούς» τρόπους δολοφονίας. Κάθε 16,9 λεπτά προβάλλεται από την αμερικανική τηλεόραση και μια πράξη βίας. Κάθε 43,8 λεπτά κι ένας φόνος…
Ανάλογα μορφώνονται και τα δικά μας παιδιά, ενώ παράλληλα μαθαίνουν μερικά άλλα χρήσιμα πράγματα: Χάρη σε διάφορα, δήθεν ιστορικά, σήριαλ, μαθαίνουν παραποιημένη και μυθοποιημένη την ιστορία του τόπου τους […]. Μαθαίνουν τη γλώσσα τους (βροχή πέφτουν τα διαμάντια προφοράς, γραμματικής και συντακτικού απ’ τη μικρή οθόνη). Μαθαίνουν το καλό γούστο και πώς να συζητούν σαν πολιτισμένοι άνθρωποι, ένας ένας με τη σειρά του, όπως ακριβώς γίνεται συχνά στα «στρογγυλά τραπέζια» και στις «προσκλήσεις στο στούντιο».Ακόμα μαθαίνουν να θέλουν και να ζητούν: τσιπς, γαριδάκια, σοκολάτες, τσίχλες, μπλου τζην, περιοδικά, εγκυκλοπαίδειες, μπισκότα, παιχνίδια… Ευτυχώς οι άνθρωποι της διαφήμισης ξέρουν τόσο καλά τη δουλειά τους, ώστε κι όταν ακόμη δεν κάνουν τα παιδιά να θέλουν, ξέρουν να κάνουν τους γονείς να νιώθουν ένοχοι που στερούν από τα βλαστάρια τους τα αγαθά που προβάλλουν.
[…]Πάντως σαν γκουβερνάντα η T.V. δεν είναι εμπιστοσύνης και η συντροφιά είναι επικίνδυνη, ιδιαίτερα όταν δε μεσολαβεί ο δικός μας έλεγχος. Κανόνας με μεγάλη σημασία είναι, εκτός από το να διαλέγουμε τα προγράμματα που θα δούμε, να τα βλέπουμε μαζί με τα παιδιά μας. Έτσι, στη στιγμή που θα εισχωρήσει μια αταίριαστη σκηνή, ένα κακό παράδειγμα, μια κακογουστιά, θα μπορέσουμε αμέσως να εκφράσουμε στο παιδί την αντίρρησή μας, να κάνουμε κάποια κριτική πάνω στην πράξη που βλέπουμε, για να ελαττώσουμε έτσι όσο γίνεται την κακή επίδραση που θα έχει επάνω του. Ανάλογα, με τη συζήτηση και την κριτική ένα καλό πρόγραμμα παίρνει στο νου του παιδιού τις σωστές του διαστάσεις και μετουσιώνεται σε φαντασία και γνώση.
Αλλά, προπάντων, ας είμαστε υπερβολικά εκλεκτικοί γι’ αυτό που αφήνουμε να μπει στο σπίτι μας μέσα απ’ τη μικρή οθόνη. Γιατί είναι κρίμα, αλήθεια, το ότι με τόση προσοχή διαλέγουμε την τροφή και τα ρούχα των παιδιών μας, δεν αφιερώνουμε συνήθως καθόλου χρόνο ούτε φροντίδα σ’ αυτό που θα θρέψει και θα ντύσει το νου και την ψυχή τους».
Φρίντα Μπούμπι
«Η μαζική επικοινωνία δεν είναι ούτε καλή ούτε κακή˙ είναι απλώς μια δύναμη και, όπως οποιαδήποτε άλλη δύναμη, μπορεί να χρησιμοποιηθεί καλά ή άσχημα…».
Aldous Huxley
Σοφία Μάνιου