Σοφία Μάνιου
Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΗΓΕΣΙΑ
Ο όρος «πνευματική ηγεσία» αναφέρεται σε ένα στενό όμιλο «προτίμων» στο χώρο του πνευματικού πολιτισμού, σε μια ομάδα εκλεκτών που εκπροσωπούν και κατευθύνουν την πνευματική ζωή του τόπου. Πνευματικοί ηγέτες, δηλαδή, θεωρούνται όσοι διαπρέπουν ή έχουν ηγετικές θέσεις στο χώρο των Γραμμάτων, των Επιστημών και των Τεχνών: ακαδημαϊκοί, διακεκριμένοι επιστήμονες, καθηγητές πανεπιστημίων, συγγραφείς, φιλόσοφοι και διανοούμενοι, ιεράρχες, καλλιτέχνες ολκής, κ.ά. Κατά καιρούς, για να δηλωθεί το πνευματικό δυναμικό της κοινωνίας μας, έχουν χρησιμοποιηθεί και άλλοι όροι: «διανόηση», «διανοούμενοι», «πνευματικοί ταγοί», «πνευματική elite», «inteligentsia», «επαΐοντες».
Κάθε πνευματικός άνθρωπος χαίρει ιδιαίτερης εκτίμησης από το σύνολο και έχει τη δύναμη με τη στάση και τις απόψεις του να διαμορφώσει την κοινή γνώμη, να τη διαφωτίσει, να την καθοδηγήσει ιδεολογικά και ηθικά. Γι’ αυτό και του αναλογούν βαρύτερες ευθύνες από εκείνες του απλού πολίτη.
Ποιο είναι το χρέος του πνευματικού ανθρώπου;
1. Να είναι προσηλωμένος στις αρχές της αλήθειας, της δικαιοσύνης και του ανθρωπισμού. Είναι αναγκαίο να πιστεύει στην ελευθερία και στην αξιοπρέπεια του Ανθρώπου.
2. Να αγωνίζεται για την παγίωση του κοινωνικού ανθρωπισμού, να πιστεύει στην ανάγκη της σύμμετρης ανάπτυξης υλικού και πνευματικού πολιτισμού, να υπερασπίζεται τον Άνθρωπο ενάντια στο υλιστικό-τεχνοκρατικό πνεύμα των καιρών μας.
3. Ειδικά ο επιστήμονας να έχει συνείδηση της ευθύνης του για τη χρησιμοποίηση των γνώσεων και των επιτευγμάτων του. Η επιστήμη είναι η βάση για την ανάπτυξη της τεχνικής και φέρει μερίδιο της ευθύνης για την ασύνετη και καταστροφική αξιοποίηση των τεχνικών επιτευγμάτων
4. Ειδικά ο επιστήμονας να στοχεύει στην άνοδο του βιοτικού επιπέδου, στην αποκατάσταση της σχέσης του ανθρώπου με τη φύση και στην αντιμετώπιση του οικολογικού προβλήματος, στη βελτίωση της ποιότητας της ζωής και της υγείας, στην αύξηση του ελεύθερου χρόνου και στην απελευθέρωση του ανθρώπου από τον πόνο και το μόχθο.
5. Να διαφωτίζει και να ευαισθητοποιεί την κοινή γνώμη για τα δεινά της αστικοποίησης και της καταναλωτικής κοινωνίας, να πείθει τους συνανθρώπους του πως τα υλικά αγαθά είναι μέσον και όχι στόχος ζωής, να τονίζει την αναγκαιότητα της πολύπλευρης ανάπτυξης του ανθρώπου και της ολοκλήρωσής του με τη μάχη ενάντια στις υλιστικές αξίες και στον τρόπο ζωής που έχουν οδηγήσει στην αλλοτρίωση.
6. Ειδικά ο καλλιτέχνης να καλλιεργεί όχι μόνον πνευματικά και ηθικά, αλλά και αισθητικά τους πολλούς, να διδάσκει την αγάπη για το ωραίο, να προβάλλει τις αισθητικές αξίες, να είναι πιστός στις αρχές της γνήσιας Τέχνης και να μην υποκύπτει στους πειρασμούς της εμπορευματοποίησης.
7. Να ανυψώνει το πνευματικό επίπεδο του λαού, να εκλαϊκεύει και να μεταδίδει τις γνώσεις του, να ενημερώνει και να διαφωτίζει τους πολλούς. Ακόμη, να παλεύει ενάντια στο φανατισμό και τη μισαλλοδοξία, να προάγει τον ορθολογισμό, το σκεπτικισμό και τη διαλλακτικότητα, να ενισχύει το πνεύμα του διαλόγου, να γίνεται αρωγός στην κατάκτηση της πνευματικής ελευθερίας του ανθρώπου.
8. Δεδομένου ότι η πνευματική ηγεσία ανήκει στους κύριους φορείς κοινωνικοποίησης, ο πνευματικός ταγός οφείλει να ηθικοποιεί το λαό, και ειδικότερα τους νέους, να προβάλλει υγιείς προσανατολισμούς, ανθρωπιστικές αξίες και γνήσια ιδανικά, να μάχεται το μηδενιστικό πνεύμα, να προάγει την ηθική ελευθερία του ανθρώπου, αποτελώντας ο ίδιος πρότυπο με το έργο και τη στάση ζωής του.
9. Να χαλυβδώνει την κοινωνική συνείδηση, το πνεύμα της συνεργασίας, της αλληλεγγύης και της ενότητας των μελών της κοινωνίας μας, να διδάσκει την πίστη στο συλλογικό συμφέρον και στον ώριμο κοινωνικό διάλογο για την επίλυση των διαφορών, να καταδικάζει τον ατομικισμό, τη συμφεροντολογία, την ανομία, το ρατσισμό, τη βία και το έγκλημα, την εκμετάλλευση.
10. Να είναι ταγός στους κοινωνικούς αγώνες, να αφυπνίζει και να ευαισθητοποιεί το λαό για τα κοινωνικά προβλήματα, να προσανατολίζει σωστά την κοινή γνώμη, να αμφισβητεί κριτικά το κατεστημένο, να οραματίζεται την ανθρωπιστική ανάπλαση της κοινωνίας μας και ν’ αγωνίζεται για την εξάλειψη της κοινωνικής αδικίας και την άμβλυνση της ανισότητας, να παλεύει για την κατοχύρωση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
11. Να καλλιεργεί το δημοκρατικό φρόνημα, να διαμορφώνει την πολιτική συνείδηση του λαού, να ελέγχει την πολιτική ηγεσία και να την κατευθύνει στη λήψη ορθών αποφάσεων, να αγωνίζεται για την εξυγίανση της δυσλειτουργούσας δημοκρατίας και τη διεύρυνσή της, να περιφρουρεί το δημοκρατικό πολίτευμα πολεμώντας εκείνους που στοχεύουν στην κατάλυσή του, τους λαϊκιστές, τους δημαγωγούς, τους επίδοξους τυράννους.
12. Να αντιμετωπίζει με κριτικό πνεύμα την Παράδοση, να σέβεται τα γόνιμα στοιχεία της και να τα αναζωογονεί, να διαφυλάσσει και να εμπλουτίζει τον εθνικό πολιτισμό, να περιφρουρεί την εθνική μας ταυτότητα από τους κινδύνους της παγκοσμιοποίησης και της αλλοτρίωσης.
13. Να σέβεται και να υιοθετεί με σύνεση και ώριμη κριτική σκέψη τα πολιτιστικά επιτεύγματα των άλλων λαών, να συμμετέχει στον υγιή κοσμοπολιτισμό, να προάγει την αλληλογνωριμία και τη συνεργασία των λαών για την κοινή πρόοδο.
14. Να προασπίζεται την εθνική ελευθερία, να καλλιεργεί την εθνική συνείδηση και την υπερηφάνεια για την εθνική ταυτότητα, καταπολεμώντας παράλληλα το πνεύμα του νοσηρού εθνικισμού. Να προάγει το πνεύμα της φιλίας και της αλληλεγγύης μεταξύ των λαών, να αγωνίζεται για το ιδανικό της ειρήνης.
Προϋποθέσεις για την επίτευξη των στόχων του
- Ο γνήσιος πνευματικός άνθρωπος έχει το χρέος να αποφεύγει τον εγκλωβισμό στο στενό χώρο της ειδικότητάς του, τον κίνδυνο της μονομέρειας δηλαδή που φέρνει η εξειδίκευση, και διακρίνεται για την πολύπλευρη καλλιέργεια και κυρίως την ανθρωπιστική του παιδεία, ακόμη κι αν διακρίνεται στις θετικές επιστήμες.
- Είναι σημαντικό να έχει συνείδηση της κοινωνικής και πολιτικής του ευθύνης, του ρόλου του ως ταγού, να μην απομονώνεται από το κοινωνικό σύνολο, να μην αποστασιοποιείται από το πλήθος και τα προβλήματά του, να μην αντιμετωπίζει το λαό ως «αμόρφωτο όχλο» με το αριστοκρατικό πνεύμα του ελιτισμού.
- Πρέπει, ως πρότυπο, να είναι συνεπής στους λόγους και στις πράξεις, να υπερασπίζεται τις αρχές που πρεσβεύει, να στέκεται στο ύψος της αποστολής του, ακόμη και με το τίμημα της ασφάλειας ή της ζωής του.
- Δεν είναι πρέπον να προτάσσει της αποστολής το προσωπικό του όφελος, και μάλιστα το ταπεινό υλικό κέρδος. Είναι απαράδεκτο να εμπορευματοποιεί την επιστήμη ή την τέχνη του.
- Δεν πρέπει να είναι «θεράποντας των λίγων, αλλά υπηρέτης των πολλών». Όταν γίνεται όργανο της πολιτικής ηγεσίας, προδίδει την αποστολή του. Χρέος του αποτελεί να είναι πρωτοπόρος στους κοινωνικούς και πολιτικούς αγώνες, να κρίνει την εξουσία και όχι να την υπηρετεί δουλικά, προκειμένου να διασφαλίσει προσωπικά οφέλη (επαγγελματική επιτυχία, τίτλους, διακρίσεις, αξιώματα κτλ.).
- Καθημερινό του καθήκον είναι η διαφώτιση, η παιδεία και η καθοδήγηση των πολλών με τους ακόλουθους τρόπους:
– συγγραφή βιβλίων
– αρθρογραφία στον ημερήσιο και περιοδικό τύπο
– συμμετοχή στα ηλεκτρονικά κοινωνικά δίκτυα και στο διάλογο που συντελείται σ’ αυτά
– συμμετοχή σε τηλεοπτικές ή ραδιοφωνικές εκπομπές και συζητήσεις
– επισκέψεις και ομιλίες στα σχολεία, στα πανεπιστήμια, στα πνευματικά κέντρα, στους πολιτιστικούς συλλόγους όλης της χώρας
– ένταξη και δραστηριοποίηση σε μη κυβερνητικές οργανώσεις, ανθρωπιστικά και φιλειρηνικά κινήματα
– πολιτικοποίηση ή/και (υγιής) κομματικοποίηση
«Τελικός στόχος κάθε πνευματικού μόχθου (είτε φιλοσοφικού είτε επιστημονικού είτε καλλιτεχνικού) είναι, βέβαια, η ανερεύνηση, η ερμηνεία και η κατάκτηση του κοσμικού και ζωικού «μυστηρίου», που οδηγούν στην ουσιαστική, βαθύτερη «ευδαιμονία» του ανθρώπου. Ο πόθος, το πάθος και η δυνατότητα της Γνώσης (το μεγάλο προνόμιο, μαρτύριο αλλά και βάλσαμο κάθε λογικού όντος) είναι, για τον πνευματικό άνθρωπο, αυτός τούτος ο λόγος της ύπαρξής του.
Μέσα στην κοινωνική σφαίρα, τα πνευματικά αγαθά είναι τόσο απαραίτητα όσο και τα υλικά. Παραφράζοντας τον αφορισμό του Καντ, θα λέγαμε πως «η ύλη χωρίς το πνεύμα είναι τυφλή, αλλά και το πνεύμα χωρίς την ύλη είναι κενό». Μια κοινωνία που νοιάζεται μόνο για τα υλικά αγαθά είναι κοινωνία ζώων – μια κοινωνία που νοιάζεται μόνο για τα πνευματικά αγαθά είναι κοινωνία ασκητών. Αλλά ο άνθρωπος, ο κοινωνικός άνθρωπος, δεν είναι ούτε ζώο, ούτε ασκητής. Χρειάζεται και τα υλικά αγαθά, για να υπάρξει, και τα πνευματικά αγαθά, για να υπάρξει σωστά. Τα πρώτα θα του δώσουν το «ζην», τα δεύτερα το «ευ ζην».
Κι εδώ προβαίνει, βαρύτατη, η ευθύνη των πνευματικών ανθρώπων για την πορεία της κοινωνίας. Σ’ αυτούς έχει λάχει ο κλήρος να την οπλίσουν όχι μόνο με οργάνωση και μέθοδο, αλλά και με έρεισμα, με νόημα, με σκοπό. Μια κοινωνία που δεν ξέρει πώς βαδίζει, είναι κοινωνία τυφλών, καταδικασμένη να χαθεί μέσα στο ίδιο της το σκοτάδι. Και τους «πρέποντες» δρόμους, λόγους και σκοπούς της δεν μπορούν να της τους δείξουν άλλοι από τους πνευματικούς ανθρώπους.
Αν αληθεύει αυτό που είπαμε πιο πάνω – πως το μεγάλο κι ακαταμάχητο όπλο τους είναι η Γνώση- οι πνευματικοί άνθρωποι θα ήταν ένοχοι προδοσίας, και προδοσίας εσχάτης, αν το όπλο αυτό δεν το χρησιμοποιούσαν για τον ανώτατο και απώτατο προορισμό που τους δόθηκε: για την υπηρέτηση και τη διαφώτιση της κοινωνίας.
Γνώση που μένει προνόμιο μερικών μεμονωμένων, «προικισμένων» ατόμων, είναι γνώση στείρα, άγονη, άσκοπη. Σοφία, επιστήμη, τέχνη –όσο μεγάλες, όσο σπουδαίες κι αν είναι- δεν «τελειώνονται» παρά όταν υπάρχουν για το σύνολο. Κλεισμένες μέσα στο εργαστήρι, μοιάζουν με τον λύχνο που «τίθεται υπό τον μόδιον», με το θησαυρό που ο φιλάργυρος κρύβει στο χώμα και τον αχρηστεύει τόσο για τον εαυτό του όσο και για τους άλλους. «Όσο μεγαλύτερος είναι ένας ποιητής –λέει ο Ρώσος κριτικός Μπιελίνσκη- τόσο περισσότερο ανήκει στην κοινωνία, τόσο στενότερα δένεται η εξέλιξη, η κατεύθυνση, ακόμα και ο χαρακτήρας του ταλέντου του με την ιστορική της εξέλιξη». Ο άνθρωπος –«ζώον φύσει πολιτικόν, κοινωνικόν και οικονομικόν»- δεν μπορεί να «ευτυχήσει» παρά μόνο μέσα στην κοινωνία των ανθρώπων. Αλλά ο πνευματικός άνθρωπος –ζώον φύσει «υπηρετικόν»- δεν μπορεί να «ευτυχήσει» παρά μόνο όταν, με τις όποιες κατακτήσεις του, κάνει «ευτυχέστερη» την κοινωνία των ανθρώπων.
Κι έχει όλες τις δυνατότητες γι’ αυτό. Κατέχοντας τη Γνώση, μπορεί και πρέπει να καταπολεμήσει την άγνοια και την αμάθεια. Κατέχοντας την Αλήθεια, μπορεί και πρέπει να εξοβελίσει το ψέμα και την απάτη. Κατέχοντας την Ομορφιά, μπορεί και πρέπει να εξαφανίσει την ασκήμια. Κατέχοντας την Αρετή (στην υψηλή έννοια που έδιναν στον όρο οι Έλληνες), μπορεί και πρέπει ν’ αντισταθεί στην κακότητα, στην αδικία, στη βία, στο μίσος, στη χυδαιότητα.
Ο πνευματικός άνθρωπος δεν ολοκληρώνεται παρά μόνο όταν γίνεται παιδαγωγός και φρουρός της κοινωνίας όπου ζει. Όταν την «παιδεύει», αλλά και την προστατεύει –όταν την ανασύρει από το σκότος της φυσικής αμάθειας, αλλά και την προασπίζει από το τεχνητό σκότος που επιχειρούν ν’ απλώσουν γύρω της οι επιτήδειοι και οι πονηροί.
Όλοι οι άξιοι του ονόματος πολιτισμοί έδωσαν και δίνουν πρωταρχικό παιδαγωγικό ρόλο στους πνευματικούς ανθρώπους. Οι Έλληνες, προπάντων, θεωρούσαν παιδαγωγούς του λαού όχι μόνο τους Φιλοσόφους, αλλά και τους Ποιητές: «Οὐδέν γάρ συμβούλων διέφερον˙ ὂθεν αὐτούς διδασκάλους ὠνόμαζον˙ ὅτι τά πάντα διά δραμάτων ἐδίδασκον». Στον περίφημο «αγώνα» των «Βατράχων» του Αριστοφάνη, ο Αισχύλος ρωτάει: «Τίνος οὒνεκα χρή θαυμάζειν ἄνδρα ποιητήν»; Κι ο Ευριπίδης αποκρίνεται: «Δεξιότητος και νουθεσίας, ὅτι βελτίους ποιοῦμεν τούς ἀνθρώπους ἐν ταῖς πόλεσιν».
Αλλά δε φτάνει να’ ναι ο πνευματικός άνθρωπος παιδαγωγός μόνο της κοινωνίας του. Πρέπει –είπαμε- να’ ναι και φρουρός της. Δε φτάνει να της δίνει τα πνευματικά αγαθά. Πρέπει και να «διαφυλάσσει» τα αγαθά αυτά –να τους εξασφαλίζει τους όρους, για ν’ αναπτυχθούν και να καρπίσουν- να τα υπερασπίζει από τις επιδρομές των επίβουλων.
Και το μόνο έδαφος όπου μπορούν να γεννηθούν, να ριζώσουν, να ανθίσουν τα πνευματικά αγαθά, είναι το ελεύθερο, αδούλωτο έδαφος. Το μόνο τείχος που μπορεί να τα οχυρώσει απ’ τις επιδρομές, είναι το τείχος της ελευθερίας.
Ο πνευματικός άνθρωπος που φιλοδοξεί την «τελείωση» του εαυτού του και των άλλων, είναι ουτοπιστής και σκιαμάχος, αν δε χτίζει το οικοδόμημά του πάνω σ’ ελεύθερα θεμέλια. Το μοναδικό του όπλο – το Πνεύμα- ατροφεί, αδρανεί, αφανίζεται, μέσα στο τέλμα της δουλείας. «Στοχάζεται καλά, όποιος στοχάζεται ελεύθερα», έλεγε ο Ρήγας Φεραίος. Μόνο η Ελευθερία –η ελεύθερη σκέψη, γνώμη, διαβίωση- δίνουν τη δυνατότητα στη Γνώση, στην Αλήθεια, στην Αρετή, να υπάρξουν. «Η αλήθεια-γράφει ο Μπερντιάεφ- δεν μπορεί να λατρεύεται παρά μόνο μέσα στην ελευθερία».
[…] Ο πνευματικός, λοιπόν, άνθρωπος δεν εξαντλεί το χρέος του, όταν περιορίζεται στη στενά «πνευματική» του αποστολή. Παράλληλα μ’ αυτήν, επάλληλα μ’ αυτήν, υπάρχει και η κοινωνική του αποστολή. Κι η δεύτερη είναι, το λιγότερο, εξίσου σημαντική με την πρώτη.
Πνευματικός άνθρωπος που πιστεύει πως είναι «επαρκής καθ’ εαυτόν» είναι στείρος εγωιστής και άγονος ομφαλοσκόπος. Ο αληθινός πνευματικός άνθρωπος όχι μόνο στοχάζεται για τον εαυτό του και τους άλλους, μα και κάτι περισσότερο: δρα για τους άλλους. Όσο σοφός, όσο «ευλογημένος» κι αν είναι, άμα παραμένει αδρανής, καταντά άχρηστος. Σ’ αυτόν προπάντων εφαρμόζεται το περιλάλητο του Λάιμπνιτς: «Ό,τι δε δρα, δεν υπάρχει».
Και το χρέος αυτό του πνευματικού ανθρώπου γίνεται πολλαπλάσιο σε ώρες κρίσης –κρίσης ιδεών, αρχών, θεσμών, δικαιωμάτων. Τότε, προπάντων, έχει καθήκον ο πνευματικός άνθρωπος να δράσει, να μιλήσει, ν’ αγωνιστεί, για να υπερασπίσει τα «παλλάδια» τα δικά του και της κοινωνίας, για να φωτίσει τους αφώτιστους, να κινήσει τους νωθρούς, να γαλβανίσει τους ενθουσιώδεις, να ξεσκεπάσει τους κάπηλους, να καταγγείλει τους επιτήδειους. Τότε –όταν απειλείται η ελεύθερη σκέψη, ο ελεύθερος λόγος, δηλαδή η ίδια η υπόσταση του πνευματικού και κάθε ανθρώπου- θα δείξει ο πνευματικός άνθρωπος αν «τηρεί» πραγματικά την «πίστη» που επαγγέλλεται. Σωπαίνοντας, από αυταρέσκεια, δειλία ή καιροσκοπία, προδίνεται και προδίνει. «Ἀδικεῖ πολλάκις οὐ μόνον ὁ ποιῶν τι, ἀλλά καί ὁ μή ποιῶν», λέει ο Μάρκος Αυρήλιος. Και ο πνευματικός άνθρωπος που σωπαίνει στις κρίσιμες ώρες, «αδικεί» όχι μόνο τους άλλους, μα, σε τελευταία ανάλυση, και τον ίδιο τον εαυτό του. Γιατί, κλείνοντας τα μάτια στον εξανδραποδισμό των γύρω του, θα τα’ ανοίξει μια μέρα και θα δει πως έχει γίνει ανδράποδο και ο ίδιος.
Σε τέτοιες ώρες κρίσης δείχνει ο πνευματικός άνθρωπος αν είναι οδηγός ή οδηγούμενος, «όρθιος» ή «ορθούμενος», -αν στέκεται όρθιος μόνος του ή τον στήνουν όρθιον οι άλλοι. Αλλά πνευματικός άνθρωπος που δέχεται το ρόλο του ουραγού της αγέλης, που παραδέχεται να «περιαχθεί» σε κατάσταση ανδρεικέλου, που απαρνιέται το σπουδαιότερο κι ευγενικότερο μέρος της αποστολής του, παύει να είναι πνευματικός ηγέτης…».
Μάριος Πλωρίτης
Σοφία Μάνιου