Σοφία Μάνιου
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΚΑΙ ΕΥΘΥΝΗ
Γνωρίσματα και προϋποθέσεις της επιστημονικής σκέψης και έρευνας
- Προσήλωση στην αλήθεια.
- Προσωρινή αποδοχή κάθε αλήθειας. «Αλήθεια» για κάθε επιστήμονα «είναι αυτό που ακόμη δεν έχει αποδειχθεί πως είναι πλάνη».
- Μετριοπάθεια, σεμνότητα, σεβασμός στις αντίπαλες θέσεις, επαναπροσδιορισμός απόψεων και θέσεων που αποδεικνύονται εσφαλμένες.
- Πίστη στο πνεύμα του διαλόγου, διαλλακτικότητα, πολύπλευρη προσέγγιση της αλήθειας.
- Αντικειμενικότητα, αμεροληψία, εντιμότητα, ειλικρίνεια.
- Ορθολογισμός, πίστη στη δύναμη της Λογικής.
- Φιλομάθεια, φιλέρευνο και ανήσυχο πνεύμα, έρωτας για τη γνώση, διαβίου παιδεία, ατέρμονη ανανέωση και εμπλουτισμός των γνώσεων, παρακολούθηση των εξελίξεων στον τομέα της επιστήμης του.
- Μόνιμο πνεύμα κριτικής αμφισβήτησης των κατεστημένων «αληθειών», ευθυκρισία.
- Πνευματική ελευθερία, ευρύτητα και σφαιρικότητα πνεύματος.
- Εργατικότητα, μεθοδικότητα, συνέπεια, υπευθυνότητα, επιμονή κι υπομονή για την επίτευξη κάθε στόχου.
Η ΗΘΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΤΟΥ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΑ
- Ο επιστήμονας πρέπει να είναι προσηλωμένος στις αρχές της Αλήθειας και της Δικαιοσύνης, να μην ξεχνά ποτέ τον όρκο που έδωσε να υπηρετεί τον Άνθρωπο και τη Ζωή, να είναι ανθρωπιστής.
- Σκοπός της επιστημονικής του έρευνας να είναι η βελτίωση της ζωής των ανθρώπων, η αντιμετώπιση της ασθένειας, του πόνου και του μόχθου, η άνοδος του βιοτικού επιπέδου, η βελτίωση της ποιότητας της ζωής, η αντιμετώπιση του οικολογικού προβλήματος, η διάσωση και η προστασία της Ζωής στον πλανήτη.
- Εκτός από την εξειδικευμένη γνώση, κάθε επιστήμονας οφείλει να έχει πολύπλευρη καλλιέργεια και κυρίως ανθρωπιστική παιδεία. Έτσι, θα έχει συνείδηση της ενότητας της Γνώσης και του σκοπού της Γνώσης και θα αποφύγει τους κινδύνους της πνευματικής μονομέρειας. Ο εξειδικευμένος επιστήμονας συχνά γνωρίζει πολύ καλά μόνον έναν από τους κλάδους του δέντρου της επιστήμης του, αγνοεί όμως και το δέντρο, αλλά και το δάσος της ανθρώπινης γνώσης (κλάδος = η ειδικότητα, δέντρο = μία από τις επιστήμες, δάσος = το επιστητό, δηλαδή το σύνολο της ανθρώπινης γνώσης, η σοφία όλων των επιστημών).Στην περίπτωση αυτή εγκυμονείται ο κίνδυνος να μην έχει συνειδητοποιήσει τον ηθικό και ανθρωπιστικό σκοπό της ύπαρξης των Επιστημών και να αξιοποιήσει την εξειδικευμένη γνώση του κατά τόπο που να ζημιώνει και όχι να ωφελεί την Ανθρωπότητα.
- Με τη σφαιρική καλλιέργεια και την ανθρωπιστική παιδεία μπορεί να αποφύγει τον κίνδυνο της αλλοτρίωσης από το κοινωνικό σύνολο. Αν απομονωθεί στο ερευνητικό εργαστήρι του ασχολούμενος μόνο με την πρόοδο των ερευνών του, αγνοώντας τα προβλήματα και τις ανάγκες των συνανθρώπων του, πώς θα μπορέσει να εφαρμόσει σωστά τις γνώσεις του, για να τους βοηθήσει; Εξάλλου, εκτός από τις ευθύνες που απορρέουν από την επιστήμη του, φέρει και ευθύνες κοινωνικές και πολιτικές, ως μέλος της κοινωνίας μας, και μάλιστα βαρύτερες ως πνευματικός άνθρωπος. Δεν επιτρέπεται να τις λησμονεί.
- Ο ηθικός του οπλισμός δεν θα τον αφήσει να παρασυρθεί από το δόγμα «Η Επιστήμη για την Επιστήμη», να προσηλωθεί δηλαδή στην προαγωγή της έρευνάς του με κάθε τίμημα για την Ανθρωπότητα. Για παράδειγμα, η εφαρμογή της κλωνοποίησης δεν είναι πάντα θεμιτή και συνετή. Ενέχει κινδύνους, για τους οποίους αδιαφορεί ο επιστήμονας που είναι τυφλωμένος από το πάθος του για την εξέλιξη της έρευνας. Η Επιστήμη δεν είναι αυτοσκοπός. Σκοπός της είναι πάντα ο Άνθρωπος και η βελτίωση της ζωής του.
- Οφείλει, επομένως, να προβλέπει την πιθανή καταστροφική χρήση των επιτευγμάτων του και ανάλογα να δημοσιοποιεί ή όχι τα αποτελέσματα των ερευνών του. Φωτεινό παράδειγμα ο μεγάλος ανθρωπιστής Al. Einstein, ο οποίος σταμάτησε την έρευνά του για την πυρηνική ενέργεια, γιατί έκρινε πως η ανθρωπότητα δεν είχε ακόμη ωριμάσει ηθικά, προκειμένου να χρησιμοποιήσει αυτήν την τεράστια δύναμη προς όφελός της (ο Al. Einstein εκτιμώντας την πολιτική κατάσταση στα πρόθυρα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου είχε προβλέψει τον κίνδυνο της δημιουργίας της ατομικής βόμβας).
- Να στέκεται στο ύψος της ανθρωπιστικής του αποστολής και να μην εμπορευματοποιεί την επιστήμη ή τις γνώσεις του. Η χρηματοθηρία και ο ευδαιμονισμός της εποχής μας δεν πρέπει να τον αποπροσανατολίζουν από το σκοπό του και να τον κάνουν να ξεχνά τον όρκο του.
- Να ελέγχει τη φιλοδοξία του, να είναι σεμνός και ταπεινός. Συχνά η δίψα για δύναμη, φήμη και αξιώματα αποτελεί «κακό σύμβουλο».
- Να αγωνίζεται για την προστασία και την κατοχύρωση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, να αντιμάχεται το ρατσισμό, τη βία, την τυραννία. Ιερός σκοπός του είναι η πάσης φύσεως ελευθερία και η αξιοπρέπεια του Ανθρώπου.
- Να γνωρίζει καλά πως η επιστήμη δεν είναι ούτε ηθικά ούτε πολιτικά ουδέτερη. Η εφαρμογή των επιστημονικών επιτευγμάτων του από πολιτικούς ηγέτες ή κυβερνήσεις και η συνεργασία μαζί τους για την επίτευξη των πολιτικών τους στόχων τον καθιστά συνυπεύθυνο και συνένοχο στα εγκλήματα που διαπράττονται κατά της Ανθρωπότητας (π.χ. η ατομική βόμβα στη Χιροσίμα και στο Ναγκασάκι, οι φούρνοι αερίων των Ναζί, κάθε βιολογικός και χημικός πόλεμος κ.ά).
- Να καταδικάζει τον πόλεμο και να μην προσφέρει τις υπηρεσίες του ειδικά σε έναν πόλεμο κατακτητικό/ιμπεριαλιστικό. Ας αναλογιστούμε ότι επιστήμονες δημιούργησαν όλα τα σύγχρονα φονικά όπλα και φέρουν τεράστια ευθύνη για κάθε πόλεμο που διεξάγεται. Ο γνήσιος επιστήμονας πρέπει να αγωνίζεται για την ειρήνη δυναμικά, όπως ο Al. Einstein, ο οποίος στις παραμονές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου έδινε διαλέξεις στα πανεπιστήμια της Ευρώπης για την ειρήνη και τον αφοπλισμό…
- Συνοψίζοντας, «η Γνώση είναι Δύναμη», μια τεράστια δύναμη που μπορεί να ευεργετήσει την Ανθρωπότητα ή να σπείρει τον όλεθρο, αν δε συνοδεύεται από το απαραίτητο ήθος, εκείνες τις ανθρωπιστικές αρχές που θα αποτελέσουν εγγύηση για τη συνετή και ηθική χρήση της επιστημονικής γνώσης.
*
Ποιες αρετές πρέπει να κοσμούν τον επιστήμονα, σύμφωνα με τον συγγραφέα του ακόλουθου παραθέματος; Μπορείτε να συμπληρώσετε μερικά ακόμη χαρακτηριστικά της άρτιας επιστημονικής σκέψης και μεθοδολογίας;
«Εκείνο που χαρακτηρίζει τον αληθινό επιστήμονα και μαρτυρεί τη σοβαρότητά του είναι η επιφυλακτική και εφεκτική στάση του απέναντι στις ιδέες που υποστηρίζει, στις υποθέσεις όπου οδηγήθηκε με την επεξεργασία των παρατηρήσεών του, στις πεποιθήσεις που έχει σχηματίσει με τις σκέψεις και τις αναλύσεις του. Η αμφιβολία, ο φόβος ότι η ερμηνεία που έδωσε στα δεδομένα του προβλήματός του δεν είναι η μόνη, αλλά και κάποια άλλη, πολύ διαφορετική, ενδέχεται να διεκδικήσει μεγαλύτερην ακρίβεια και σιγουριά, δεν τον αφήνει να αγκυροβολήσει σε μιαν αδιάσειστη βεβαιότητα και να κοιμηθεί ήσυχος. Γι’ αυτό προσέχει πάρα πολύ στη διατύπωση των πορισμάτων της έρευνάς του, ώστε πάντα να μένει ανοιχτός και στον ίδιο και σε κάθε ομότεχνό του ο δρόμος προς μια μεγαλύτερη και ασφαλέστερη προσέγγιση της ζητούμενης αλήθειας! Από τον τρόπο που παρουσιάζει τις λύσεις του, μπορείς να κρίνεις την ωριμότητα και τη φερεγγυότητα ενός επιστήμονα ερευνητή. Όταν εμφανίζεται τόσο βέβαιος και ικανοποιημένος από τα ευρήματά του, ώστε αποκλείει και περιφρονεί τον αντίλογο˙ όταν δεν αφήνει να φτάσουν στην άκρη της πένας του εκφράσεις ενδοιασμού και ανησυχίας, όπως οι λέξεις «ίσως», «πιθανόν», «ενδέχεται» κτλ. Ο ίδιος μας δίνει το δικαίωμα να αμφισβητήσουμε την αξιοπιστία του. Γιατί ο χρυσός κανόνας της επιστημονικής έρευνας είναι ότι κάθε πρόταση που έχει την αξίωση να είναι αληθής «ισχύει μέχρι αποδείξεως του εναντίου», και το «εναντίον» εμφανίζεται –φευ!- πολύ συχνά. Η ιστορία της επιστήμης, όπως είπε κάποιος, είναι ένα απέραντο μουσείο ιδεών που έχουν εγκαταλειφθεί και αχρηστευθεί. Ποιος λοιπόν μας εγγυάται ότι δεν θα βρεθούν νέα στοιχεία άγνωστα ως τώρα, ή δεν θα διορθωθούν τα υπάρχοντα με ακριβέστερες παρατηρήσεις, ή ότι μια τελειότερη μέθοδος δεν θα επιτρέψει καλύτερη και πληρέστερη επεξεργασία των δεδομένων, με αποτέλεσμα να ανατραπεί το οικοδόμημα των λύσεών μας; Εφόσον νέα μέσα επινοούνται διαρκώς για τη συλλογή και τον έλεγχο των πληροφοριών μας, και νέοι εγκέφαλοι χρησιμοποιούνται ακατάπαυστα για την ανάλυση και τη σημασιολόγησή τους, ο κίνδυνος να διαψευστούμε στις ερμηνείες και στις εκτιμήσεις μας δεν εξαλείφεται ποτέ. Η επιστήμη έχει, εκτός από την τεχνική, και την ηθική δεοντολογία της˙ και πρώτο άρθρο αυτής της δεοντολογίας είναι να αποκτήσει ο ερευνητής βαθιάν επίγνωση του κινδύνου που κάθε στιγμή διατρέχει να διαψευστεί στις θέσεις που υποστηρίζει, και ανάλογα να εκφράζεται: σεμνά και επιφυλακτικά, όχι δογματικά και με αλαζονεία».
Ε.Π.Παπανούτσος
Με βάση το ακόλουθο κείμενο να εντοπίσετε τις προϋποθέσεις στις οποίες θεμελιώνεται η κοινωνική, πολιτική και, γενικότερα, ηθική ευθύνη του επιστήμονα.
«Οι επιστήμονες είχαν άλλοτε λίγους λόγους να ανησυχούν για τις πρακτικές συνέπειες ή τις δυνατές εφαρμογές των επιστημονικών τους κατακτήσεων. Η ευθύνη τους περιοριζόταν στο αντικείμενό τους και αποκλειστική σχεδόν φροντίδα τους ήταν η καλύτερη δυνατή προσέγγιση της αλήθειας. Ο Henri Becaurel π.χ. δεν υποψιαζόταν τους κινδύνους που θα προέκυπταν από την ανακάλυψη της ραδιενέργειας και ο Heinrich Hertz δεν έδειχνε να έχει τον παραμικρό ηθικό ενδοιασμό για τις συνέπειες και τις δυνατές εφαρμογές των ερτζιανών κυμάτων.
Σήμερα όμως που η επιστήμη ολόκληρη είναι συνδεδεμένη με τη συγκεκριμένη πράξη και την εφαρμογή, το ερώτημα για την ηθική ευθύνη του επιστήμονα είναι βασικό και απαιτητικό. Το αντιμετωπίζει ή πρέπει να το αντιμετωπίζει κανείς από την αρχή των σπουδών του. Ο σπουδαστής της φυσικής, της βιολογίας, της χημείας, της ιατρικής κ.λπ. Είναι ανάγκη να συνειδητοποιεί και να βρίσκει ευκαιρίες να συζητεί το θέμα της ηθικής και της πολιτικοκοινωνικής ευθύνης του επιστήμονα.
Συζητήσεις πάνω σε τέτοιου είδους θέματα έχουν ξεχωριστή σημασία και το Πανεπιστήμιο έχει πρωταρχικό χρέος να τις οργανώσει και να τις προωθεί.
Όλοι όσοι φοιτούν σε Ανώτατες Σχολές και όλοι εκείνοι που έχουν πάρει το πτυχίο τους έχουν δώσει όρκο, αλλά ελάχιστοι έχουν ποτέ συζητήσει το περιεχόμενο του όρκου τους ή έχουν συνειδητοποιήσει τις ηθικές ευθύνες που υποβάλλονται μέσα απ’ αυτόν. Με τον «όρκο του φοιτητή», εκτός από το σεβασμό που υπόσχεται να δείχνει ο εισερχόμενος στο «ιερόν τέμενος των Μουσών» προς τους δασκάλους του και την υπακοή στους πανεπιστημιακούς νόμους, ορκίζεται να διέπεται από αγνό και ανιδιοτελή επιστημονικό έρωτα, «προς αρετήν ουχ ήττον ή προς σοφίαν σπουδάζων».
Και όταν τελειώνει κανείς τις σπουδές του, δίνει το λόγο του να ζήσει «κατ’ επιστήμην» και να ασκεί αυτή τη «δίκην θρησκείας εν πνεύματι και αληθεία», να προσφέρει τη βοήθειά του προς όλους μέσα σ’ όλη την κοινωνία εξυπηρετώντας την ειρήνη και τα χρηστά ήθη των ανθρώπων και να μην αποβλέπει παρά στην αλήθεια, στη δικαιοσύνη και στην αρετή.
Το πρόβλημα μπορεί να διατυπωθεί διαγραμματικά με τον ακόλουθο τρόπο:
α) Επιστήμη είναι μια δραστηριότητα που αποσκοπεί στην προαγωγή και ανάπτυξη της γνώσης.
β) «Η γνώση είναι δύναμη», όχι μόνο με το νόημα του Φράνσις Μπακόν, που καθόριζε την επιστημονική γνώση ως μέσο για να επιτευχθεί ένα Imperium Hominis μέσα στη φύση, παρά και με το νόημα ότι η γνώση αποτελεί κεντρική δύναμη κοινωνικής ανανέωσης και ανάπτυξης, δραστικό πολιτικό παράγοντα.
γ) Η δύναμη αυτή δίνει αποτελέσματα που μπορεί να επηρεάσουν τη ζωή πολλών ανθρώπων. Η γνώση είναι δύναμη, αλλ’ αφού ενεργοποιηθεί, ακολουθεί συχνά μια δική της πορεία την οποία δεν είναι κανείς σε θέση να ελέγχει.
δ) Ο επιστήμονας, λοιπόν, έχει μεγάλη ευθύνη για τη γνώση που παράγει και οφείλει να προβλέπει κάθε δυνατό κίνδυνο που θα μπορούσε να προέλθει από τη χρήση ή την κατάχρησή της στο μέλλον. Αυτός θα αποφασίσει υπεύθυνα, αν τα αποτελέσματα της έρευνάς του πρέπει να εφαρμοστούν.
Η υπευθυνότητα αυτή του επιστήμονα προϋποθέτει, όπως φαίνεται, ένα ηθικό κριτήριο ή μια γενική ηθική αρχή. Ποιο είναι το μέτρο με το οποίο μπορεί ο επιστήμονας να σταθμίσει σωστά το καλό της ανθρωπότητας; Πώς θα αποφασίσει αυτός, εάν θέλει ή δε θέλει να εφαρμοστούν τα αποτελέσματα της έρευνάς του;
Με γνώμονα την ευτυχία των ανθρώπων; Αλλά η ευτυχία αυτή σαν βελτίωση των όρων της ευζωίας μας είναι πολύ αμφισβητήσιμο αγαθό. Το ασφαλέστερο θα ήταν να προσδιοριστούν ορισμένοι έμμονοι κίνδυνοι για την ανθρωπότητα, που αναμφισβήτητα απειλούν το καλό του ανθρώπου, και οι πιο σημαντικοί απ’ αυτούς είναι: ο πόλεμος κι η βία. Έτσι το πρόβλημα της γενικής ηθικής αρχής, που θα νόμιζε κανείς ότι δημιουργεί εμπλοκή στο θέμα της ηθικής ευθύνης του επιστήμονα, συγκεκριμενοποιείται σε ορισμένα ηθικά προβλήματα, όπως είναι η αποφυγή του πολέμου και η προάσπιση της ελευθερίας και της αξιοπρέπειας των ανθρώπων εναντίον της βίας και της τυραννίας.
Η αποφυγή του πολέμου αποτελεί σήμερα το βασικό αίτημα της διεθνούς πολιτικής. Και είναι αυτονόητη η μεγάλη ευθύνη των επιστημόνων ιδιαίτερα στην προσπάθεια για την αποφυγή ενός πυρηνικού ή βιολογικού πολέμου. Όλα άλλωστε τα είδη των πολέμων έχουν στενή σχέση με την επιστήμη και οι επιστήμονες που οι έρευνές τους έχουν αποτελέσματα εφαρμόσιμα για πολεμικούς σκοπούς ευθύνονται σίγουρα, τόσο για το θάνατο και την καταστροφή που επιφέρει ένας πόλεμος, όσο και για την ηθική κατάπτωση που αυτός συνεπάγεται. Ιδιαίτερα δύσκολη από ηθική άποψη είναι η θέση του επιστήμονα που είναι άμεσα ή έμμεσα συνδεδεμένος με στρατιωτικές δραστηριότητες, σε περίπτωση μάλιστα πολέμου θα βρεθεί παγιδευμένος μέσα σ’ ένα δραματικό ηθικό αδιέξοδο, από το οποίο κανείς δε θα είναι σε θέση να τον σώσει ή να συμμερισθεί το βάρος της ευθύνης του.
[…] Ωστόσο, όταν το πρόβλημα τίθεται για όλα τα είδη των πολέμων, προκύπτουν σοβαρές δυσχέρειες. Ένας επιστήμονας, όπως και κάθε στρατιώτης, θα το θεωρούσε καθήκον του να υπηρετήσει την πατρίδα του, όταν αυτή θα κινδύνευε και θα ήταν αναγκασμένη να διεξαγάγει αμυντικό πόλεμο ή να υπηρετήσει τα Ηνωμένα Έθνη σε μια υπερεθνική προσπάθεια κατάπαυσης ενός τοπικού πολέμου. Αλλά θα αντιδρούσε ή τουλάχιστον θα είχε σοβαρούς ενδοιασμούς να υπηρετήσει σ’ έναν πόλεμο σαν εκείνο της Αμερικής στην Κορέα ή στο Βιετνάμ ή σαν τη ρωσική επιχείρηση εισβολής στην Τσεχοσλοβακία, την τουρκική εισβολή στην Κύπρο κλπ.
Η αποτροπή επίσης της βίας σε μια ειρηνική περίοδο σαν τη δική μας αποτελεί βασικό αίτημα. Κάθε μεμονωμένη εγκληματική ενέργεια και, το πιο σημαντικό, κάθε δράση συμμορίας που υφαρπάζει την εξουσία σε μια χώρα με τη δύναμη των όπλων εγκαθιστώντας με τη βία, την τεχνική των βασανιστηρίων, τα μαζικά μέσα επικοινωνίας κλπ. Ένα τυραννικό καθεστώς συνδέεται άμεσα με εφαρμοσμένες επιστήμες. Η αποφυγή μάλιστα της τυραννίας και η αποτροπή της βίας αποτελούν βασική προϋπόθεση για μια αποτελεσματική αποφυγή του πολέμου, γιατί, όπως πολύ σωστά παρατήρησε ο Κ. Πόππερ, η απώλεια της ελευθερίας ανοίγει σχεδόν σίγουρα το δρόμο για τον πόλεμο. Έτσι η μάχη για την ελευθερία των πολιτών και των λαών είναι μαζί αγώνας για την ειρήνη.
Η επιστήμη, λοιπόν, θα μπορούσε πολύ καλά να εξυπηρετεί την αποτροπή του πολέμου και της τυραννίας. Αντί να αποτελεί ολοκληρωτική και απόλυτη δύναμη στην υπηρεσία του ιμπεριαλισμού και κάθε είδους φασισμού και να είναι γι’ αυτό καταστροφή για την ανθρωπότητα, μπορεί να επινοεί αποτελεσματικά αντίμετρα και να προασπίζει την ελευθερία και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Η επιστήμη δεν επιτρέπεται να εξυπηρετεί την αλαζονεία της δύναμης, γιατί από τη φύση της είναι ταπεινή».
Θεόφιλος Βέικος
Σοφία Μάνιου