Σοφία Μάνιου

O  Ρατσισμός

 Ρατσισμό ονομάζουμε τη θεωρία και την πρακτική της διάκρισης των ανθρώπινων όντων. Σύμφωνα με τις ρατσιστικές θεωρίες ορισμένες φυλές, άτομα ή κοινωνικές ομάδες είναι «εγγενώς ανώτερες», υπερέχουν δηλαδή βιολογικά, από άλλες. Στο αίσθημα αυτής της υπεροχής θεμελιώνουν την προκατειλημμένη και μεροληπτική αντιμετώπιση των «κατώτερων», τη φαλκίδευση των δικαιωμάτων τους, την κάθε μορφής καταπίεσή τους. Για τους θεωρητικούς του φυλετισμού, χρέος και δικαίωμα των «ανωτέρων» είναι να επιβάλλονται στους «κατώτερους σωματικά και πνευματικά» ανθρώπους και μάλιστα να θεωρούν την κυριαρχία φυσικό τους δικαίωμα…

Οπωσδήποτε, υπάρχουν διαφορές μεταξύ των ανθρώπων όσον αφορά στην υλική-πνευματική ανάπτυξη αλλά και στην κοινωνική τους συμπεριφορά: δεν στέκουν όλοι στο ίδιο πνευματικό και ηθικό βάθρο, δεν έχουν την ίδια κοινωνική θέση ούτε την ίδια ευπρέπεια στην συμπεριφορά. Οι διαφορές αυτές, όμως, δεν είναι αποτέλεσμα βιολογικών αλλά κοινωνικών παραγόντων. Την υπεροχή καθορίζουν οι συνθήκες ζωής, οι ευκαιρίες για ανάπτυξη και όχι τα χρωμοσώματα. Ο ρατσισμός με τις αντιλήψεις περί βιολογικής ανωτερότητας και κατωτερότητας καλλιεργεί το μίσος και το φανατισμό, κατοχυρώνει την ανισότητα, διασπά την κοινωνική συνοχή, τροχοπεδεί την κοινωνική αρμονία.

Ο ρατσισμός εκδηλώνεται με διάφορες μορφές:

Φυλετικός:                     Είναι η διάκριση μεταξύ των φυλών΄ ο διαχωρισμός των ανθρώπων σε λευκούς, μαύρους και κίτρινους, σε Αρίους και σε Σημίτες.

Εθνικιστικός:    Είναι η αντίληψη περί πολιτισμικής ανωτερότητας ενός έθνους και η ρατσιστική αντιμετώπιση των άλλων εθνών. Μορφή του εθνικιστικού ρατσισμού είναι και η ξενοφοβία, η καχυποψία που φθάνει ως τα όρια του μίσους για τους πρόσφυγες ή τους μετανάστες από άλλες χώρες (π.χ. τους Αλβανούς).

Θρησκευτικός:  Βασίζεται σε θρησκευτικές διαφορές. Στο παρελθόν, πολλές θρησκευτικές ομάδες αντιμετωπίστηκαν ρατσιστικά από άλλες΄ υπέστησαν διωγμούς, κακοποιήσεις, σφαγές            (Ειδωλολάτρες-Χριστιανοί, Καθολικοί-Διαμαρτυρόμενοι, Ινδουιστές-Μουσουλμάνοι, Μουσουλμάνοι-Χριστιανοί). Αλλά και σήμερα οι μανιχαϊστικές αντιλήψεις διαχωρισμού των ανθρώπων σε αγγέλους και δαίμονες, πιστούς και απίστους δηλώνουν έντονο ρατσισμό.

Κοινωνικός:      Είναι ο ρατσισμός εις βάρος κατώτερων κοινωνικών τάξεων (οικονομικά ασθενέστερων), μειονοτήτων (όπως οι Τσιγγάνοι), περιθωριοποιημένων κοινωνικών ομάδων (όπως οι φορείς του AIDS, οι καρκινοπαθείς, οι διανοητικά ανάπηροι κά.). Η διαφοροποίηση από το κοινωνικό σώμα είναι σκάνδαλο. Η διαφορά, όχι μόνον η φυλετική, αλλά και η ερωτική, η γλωσσική και η ενδυματολογική ακόμη, σκανδαλίζει και προκαλεί την αντίδραση του κοινωνικού συνόλου και την εκδήλωση του κοινωνικού ρατσισμού.

Πολιτικός:                     Είναι η μεροληπτική συμπεριφορά απέναντι σε άτομα ή ομάδες με αντίθετη πολιτική ιδεολογία από την κατεστημένη (π.χ. οι κομμουνιστές στο παρελθόν θεωρούνταν μιάσματα για την κοινωνία μας).

Σεξιστικός:        Είναι η αντίληψη περί ανωτερότητας του ανδρικού φύλου έναντι του γυναικείου. Παρόλο που στις δυτικές κοινωνίες έχουν κατοχυρωθεί συνταγματικά τα δικαιώματα της γυναίκας, οι γυναίκες δεν εξισώθηκαν  έμπρακτα με τους άνδρες και εξακολουθούν ν’ αποτελούν το δεύτερο φύλο.

Νοητικός   ρατσισμός:            Είναι το πιο σύγχρονο πρόσωπο του ρατσισμού. Στις αναπτυγμένες κοινωνίες ο δείκτης νοημοσύνης (I.Q.) διαδραματίζει όλο και καθοριστικότερο ρόλο στις δυνατότητες μόρφωσης ή επαγγελματικής αποκατάστασης.

Καλό είναι να σημειωθεί πως αρκετές φορές είναι δύσκολη η διάκριση των ειδών του ρατσισμού. Για παράδειγμα, ο αντισημιτισμός ενέχει τόσο φυλετική όσο και θρησκευτική διάκριση. Ακόμη, οι ρατσιστικές αντιλήψεις για τους τσιγγάνους έχουν φυλετικό αλλά και κοινωνικό χαρακτήρα.

Ιστορική αναδρομή και Αναφορά στο Παρόν του Ρατσισμού.

«Πας μη Έλλην βάρβαρος» διακήρυσσαν οι αρχαίοι «ένδοξοι» πρόγονοί μας, διατυμπανίζοντας τις ρατσιστικές τους αντιλήψεις. Στον έντονο ρατσιστικό χαρακτήρα του αρχαίου κόσμου σοβαρό πλήγμα δόθηκε από τη χριστιανική κοσμοθεωρία, που δίδαξε την αγάπη, την αδελφοσύνη και τη φυσική ισότητα όλων των ανθρώπων: «Ουκ εστιν Έλλην ή βάρβαρος, δούλος ή ελεύθερος, ανήρ ή γυνή» έγραφε σε κάποια από τις επιστολές του ο Απ. Παύλος.

Ο Χριστιανισμός, όμως, σύντομα απέμεινε θεωρία και δραπέτευσε από τις ψυχές των χριστιανών. Κυρίως μετά τον ΙΕ’ αι. η αποικιοκρατία και τα μεγάλα οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα των «χριστιανικότατων» ευρωπαϊκών δυνάμεων κατοχυρώνουν το φυλετισμό, την ανισότητα και την εκμετάλλευση του «μαύρου κρέατος». Στ’ όνομα της ανωτερότητας της λευκής φυλής εκατομμύρια νέγροι ξεριζώνονταν επί αιώνες από την πατρίδα τους και πωλούνταν ως δούλοι στα σκλαβοπάζαρα της Αμερικής και της Ευρώπης. Οι Χριστιανοί Ευρωπαίοι δεν αντιμετώπιζαν ηθικά κωλύματα, γιατί, απλούστατα, οι νέγροι δεν ήταν άνθρωποι, αλλά υπάνθρωποι, μη εξελιγμένοι βιολογικά τόσο όσο οι λευκοί.

Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός (ΙΖ’-ΙΗ’αι.) διακήρυξε τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και η Γαλλική Επανάσταση αγωνίστηκε για τη διασφάλισή τους ξεστομίζοντας φλογερά συνθήματα για την ισότητα, την ελευθερία, τη δικαιοσύνη…

Το κήρυγμα του Abraham Lincoln για την απελευθέρωση των δούλων της Αμερικής, συνάντησε τη σθεναρή αντίσταση των Νοτίων, γιατί η κατάργηση του θεσμού της δουλείας αντιτασσόταν στα οικονομικά συμφέροντα της ιθύνουσας τάξης (οι δούλοι εργάζονταν στις φυτείες των λευκών της Ν. Αμερικής). Ο αμερικάνικος εμφύλιος πόλεμος (1861-1865) έληξε με τη νίκη των Βορείων και αποτέλεσε ένα πολύ σημαντικό βήμα στην εξάλειψη του θεσμού της δουλείας.

Ας έλθουμε στον αιώνα μας. Ο αντισημιτισμός, φυλετική θεωρία εναντίον των Εβραίων, βρήκε την ακραία έκφρασή του στην εθνικοσοσιαλιστική (ναζιστική) θεωρία. Στο ευαγγέλιο του εθνικοσοσιαλισμού, το περιβόητο έργο του Αδόλφου Χίτλερ «Ο αγών μου» («Mein kampf»)διακηρύσσεται η ανωτερότητα της λευκής φυλής και μάλιστα της Αρίας. Στ’ όνομα της ανωτερότητας αυτής εξοντώθηκαν έξι εκατομμύρια Εβραίοι στα ναζιστικά στρατόπεδα του ‘Αουσβιτς και του Νταχάου. Ο Β’ Παγκόσμιος πόλεμος τελείωσε με τη «μεγάλη αντιφασιστική νίκη». ‘Όλοι πίστεψαν τότε ότι ο ρατσισμός είχε ταφεί με το ναζισμό κάτω από τα ερείπια του Βερολίνου…

Οι ελπίδες των ανθρωπιστών, όμως, διαψεύστηκαν από την κυβέρνηση των λευκών στη Νότιο Αφρική όπου είχε επιβληθεί το apartheid ( ο θεσμοθετημένος δηλαδή διαχωρισμός των φυλών, η νομικά κατοχυρωμένη φαλκίδευση των δικαιωμάτων των ανθρώπων που έχουν μαύρο δέρμα). Το apartheid μέχρι πρόσφατα ήταν η ντροπή του πλανήτη μας.

Η Γενική Συνέλευση του Ο.Η.Ε. στα 1965 υιοθέτησε τη Διεθνή Σύμβαση για την Εξάλειψη όλων των Μορφών Φυλετικών Διακρίσεων. Η Σύμβαση βασίζεται στην ιδέα ότι «κάθε δόγμα περί υπεροχής βασισμένης στη φυλετική διαφορά είναι επιστημονικά εσφαλμένο, ηθικά καταδικαστέο, κοινωνικά άδικο και επικίνδυνο και ότι δεν υπάρχει πουθενά καμιά δικαίωση της φυλετικής διάκρισης ούτε θεωρητικά ούτε πρακτικά».

Μετά τη δεκαετία του ‘60 στις οικονομικά αναπτυγμένες δυτικές κοινωνίες παρατηρείται συρροή μεγάλου αριθμού εργατών, μεταναστών από χώρες του τρίτου κόσμου. Οι μετανάστες αναζητούν στην κατά παράδοση ανθρωπιστική Δυτική Ευρώπη εργασία, καλύτερες συνθήκες διαβίωσης, έρχονται αντιμέτωποι όμως με τη την έχθρα και το ρατσισμό των Ευρωπαίων. Ζουν σε άθλιες γειτονιές που αποτελούν «γκέτο». Το δυτικό κοινωνικό σώμα καθιστά απαγορευτική σχεδόν τη διατήρηση της κουλτούρας της πατρίδας τους, αλλά και δεν προσπαθεί να τους αφομοιώσει κοινωνικά και πολιτιστικά. Αντίθετα, τους σπρώχνει στο περιθώριο.

Ο υπερπληθυσμός στις χώρες του Τρίτου Κόσμου αλλά και η κατάρρευση του σοσιαλισμού στις ανατολικές χώρες στα 1989 αυξάνουν εκπληκτικά τον αριθμό των μεταναστών και των προσφύγων προς τις χώρες της Δυτ. Ευρώπης. Αυτές όμως δεν είναι πια πρόθυμες να δεχτούν τους μετανάστες (άλλοτε τους χρειάζονταν για την οικονομική τους ανάπτυξη, όχι όμως πλέον) ούτε μπορούν να τους προσφέρουν εργασία, αφού λόγω της οικονομικής κρίσης της δεκαετίας του ‘70 και του ‘80, η ανεργία και τα οξυμένα κοινωνικά προβλήματα πλήττουν και τους ίδιους τους πολίτες τους. Για παράδειγμα, μετά την ένωση των δύο Γερμανιών (Ανατολικής-Δυτικής) πολλοί Ανατολικο-Γερμανοί είναι άνεργοι. Αισθάνονται πικρία και αγανάκτηση, νιώθουν περιθωριοποιημένοι, ξένοι μέσα στην ίδια τους την πατρίδα και μερικοί στρέφουν την οργή τους κατά των ξένων μεταναστών που εργάζονται εκεί (Κούρδων, Ελλήνων, Ρουμάνων κ.ά.). Νά πώς ερμηνεύεται η ξενοφοβία, ο ρατσισμός εναντίον των μειονοτήτων, η άνοδος του νεοναζιστικού κινήματος του Λεπέν στη Γαλλία. Και στη χώρα μας, όμως, παρουσιάζονται ανάλογα προβλήματα ξενοφοβίας, ρατσιστικής αντιμετώπισης και κοινωνικής ένταξης των Αλβανών, των Πολωνών, των ΡωσοΠοντίων, των Φιλιππινέζων κά.

Παρόλο που ο Ρατσισμός ως επιστημονική θεωρία έχει ανατραπεί στις ημέρες μας σε μεγάλο βαθμό και τα ανθρώπινα δικαιώματα γίνονται συνείδηση σε ολοένα και περισσότερους ανθρώπους, τα φαινόμενα ρατσισμού γνωρίζουν στην εποχή μας μια αναπάντεχη έκρηξη. Ως πρακτική, ως τρόπος ζωής και νοοτροπία, οι ρατσιστικές αντιλήψεις εξακολουθούν να επιβιώνουν και να δηλώνουν το παρόν τους με διάτορη φωνή. Ολόκληρη η ανθρωπότητα με οδύνη διαπιστώνει πως ο ρατσισμός είναι μια πληγή που δεν έκλεισε ποτέ, μια πληγή που συνεχίζει να αιμορραγεί και να βάφει με αίμα ακόμη και την πολιτισμικά και «ηθικά» αναπτυγμένη Ευρώπη…

Αίτια Ρατσισμού

1.   Ορισμένες ρατσιστικές αντιλήψεις χρησιμοποιούνται έντεχνα ως παραπετάσματα για την κάλυψη ισχυρών οικονομικών συμφερόντων. Ο ρατσισμός απορρέει από την απληστία για το χρήμα, τη διάθεση εκμετάλλευσης ατόμων, κοινωνικών ομάδων ή λαών. Στο Μεσαίωνα, όταν οι χριστιανοί ηγεμόνες λεηλατούσαν τις εβραϊκές τράπεζες, εντάθηκαν οι κατηγορίες κατά των Εβραίων για το θάνατο του Χριστού. Σε ρατσιστικές θεωρίες στήριξαν οι Μ. Δυνάμεις την εκμετάλλευση -απομύζηση του πλούτου των τριτοκοσμικών χωρών και το σκλαβοπάζαρο των μαύρων. Πίσω από τον αντισημιτισμό του Χίτλερ κρύβονταν οικονομικά κίνητρα.

2.   Η θεοποίηση του χρήματος, η αναγωγή του σε υπέρτατη αξία, η αντίληψη πως η οικονομική δύναμη μόνο προσδίδει αξία στον άνθρωπο, γίνεται μοχλός διάκρισης των ανθρώπων σε ανώτερους και κατώτερους. Στις σύγχρονες αναπτυγμένες κοινωνίες θεωρούνται κατώτεροι όσοι  δεν έχουν οικονομική επιφάνεια, γίνονται αντικείμενο χλευασμού και περιφρόνησης, περιθωριοποιούνται, στερούνται τις ευκαιρίες για ανάπτυξη.

3.   Ο ρατσισμός στηρίζει πολιτικές σκοπιμότητες. Αποτελεί πολιτική μέθοδο φανατισμού, συσπείρωσης και αφιονισμού του στερημένου από ιδανικά πλήθους (π.χ. Χίτλερ). Γίνεται «όπιο» για το δυσαρεστημένο λαό, πρακτική αποπροσανατολισμού από τα πραγματικά αίτια της λαϊκής δυσπραγίας, εφόσον επιρρίπτει τις ευθύνες για τα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα όχι στις κυβερνήσεις, όπως θα έπρεπε, αλλά στους μετανάστες, στους Εβραίους, στους Αλβανούς, στους τσιγγάνους, που μετατρέπονται έτσι σε αποδιοπομπαίους τράγους.

4.   Το κλίμα της ξενοφοβίας καλλιεργείται, βέβαια, για την εξυπηρέτηση πολιτικοοικονομικών συμφερόντων, όπως είδαμε, αλλά υποθάλπεται και από την γενικότερη οικονομική και πολιτική κρίση (ανεργία, εγκληματικότητα, οικονομική-κοινωνική ανισότητα, κρίση στις ανθρώπινες σχέσεις).

5.   Η διαφοροποίηση ορισμένων ομάδων από το κοινωνικό σύνολο οδηγεί στην απόρριψη, την υβριστική αποβολή και την περιθωριοποίησή τους. Το μαζοποιημένο κοινωνικό σώμα θεωρεί τη διαφορά «σκάνδαλο», εναντιώνεται με οργή στο ανομοιογενές, αντιμετωπίζει ρατσιστικά τους διαφέροντες είτε αυτοί είναι εθνικές μειονότητες είτε περιθωριοποιημένες κοινωνικές ομάδες, τους θεωρεί ξένο σώμα, «απόστημα», απειλητικό εχθρό της μάζας, της κοινωνικής τάξης, της εύρυθμης κοινωνικής λειτουργίας.

6.   Ο φθόνος για την επιτυχία ορισμένων ατόμων ή ομάδων, καθώς και διάφορα ψυχολογικά πλέγματα ανθρώπων που αναζητούν επιβεβαίωση, αναγνώριση, ανωτερότητα, αίσθημα αξίας, οδηγούν στην κατασκευή υποτιμητικών χαρακτηριστικών για τους άλλους.

7.   Το ρατσισμό ενισχύει συχνά η άρνηση ορισμένων εθνικών ή φυλετικών μειονοτήτων (π.χ. τσιγγάνων) να ενταχθούν στο κοινωνικό σύνολο υιοθετώντας τον τρόπο ζωής και συμπεριφοράς των πολλών, η απομόνωσή τους, η πεισματική περιχαράκωση στην πολιτισμική τους ταυτότητα.

8.   Κοινωνικά στερεότυπα, νοοτροπίες και προκαταλήψεις που δε βασίζονται στη λογική, μεταδίδονται με την κοινωνικοποίηση στα νεαρά άτομα και ριζώνουν στις συνειδήσεις τους. Την ευθύνη πρέπει ν’ αποδώσουμε σ’ όλους τους φορείς κοινωνικοποίησης (οικογένεια, σχολείο, Μ.Μ.Ε. κά), οι οποίοι αντί να γαλουχούν σωστά τους νέους, εμφυσώντας την αλληλεγγύη και το σεβασμό για το συνάνθρωπο, επιβάλλουν αρκετά συχνά οι ίδιοι ρατσιστικά πρότυπα στους νέους.

9.   Η έλλειψη πνευματικής καλλιέργειας και η αδυναμία λογικής, κριτικής σκέψης ενισχύουν τις προκαταλήψεις και τη ρατσιστική νοοτροπία.

Εξάλλου, είναι τρομακτικό το κενό της ανθρωπιστικής παιδείας που θα μπορούσε να διδάξει την ισότητα όλων των ανθρώπων, την αδελφοσύνη, τη δικαιοσύνη και τον ανθρωπισμό.

10. Ο αμοραλιστικός χαρακτήρας της εποχής μας, η απουσία ανθρωπιστικών ιδανικών, αρχών και αξιών θα μπορούσε να συσχετιστεί με το φαινόμενο της έξαρσης του ρατσισμού. Ο ρατσισμός είναι υποκατάστατο των υγιών ιδανικών που απουσιάζουν.

Ειδικά ο εθνικισμός, που υποκαθιστά στις ημέρες μας τον υγιή πατριωτισμό, θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως προσπάθεια σπασμωδική των λαών να περισώσουν την πολιτιστική τους φυσιογνωμία από τον κίνδυνο της αλλοίωσης, της εθνικής αλλοτρίωσης.

 Οι συνέπειες του ρατσισμού

1.   Παραβιάζονται κατάφωρα τα ανθρώπινα δικαιώματα, ευτελίζεται η αξία του ανθρώπου, εξαχρειώνεται ηθικά η ανθρωπότητα, διαιωνίζεται η κοινωνική ανισότητα και η αδικία.

2.   Περιθωριοποιούνται τα άτομα ή οι κοινωνικές ομάδες που αντιμετωπίζουν το ρατσισμό, κατατρύχονται από ψυχολογικά προβλήματα με την γκετοποίηση και τον εξοβελισμό τους από το κοινωνικό σώμα, στερούνται τις ευκαιρίες για την ανάπτυξη.

3.   Άμεσο επακόλουθο της περιθωριοποίησης και της φαλκίδευσης των δικαιωμάτων των ανθρώπων αυτών είναι η σύγκρουσή τους με το κοινωνικό σύνολο, τα φαινόμενα κοινωνικής παθογένειας, όπως η βία και η εγκληματικότητα, η αρνητική αμφισβήτηση του κοινωνικού οργανισμού.

4.   Γίνεται εντονότερη η κρίση στις ανθρώπινες σχέσεις, καθώς διογκώνεται η καχυποψία, η δυσπιστία, ο φόβος ή και το μίσος για τους «άλλους», τους «διαφορετικούς», τους «ξένους».

5.   Ελλοχεύει ο κίνδυνος κλονισμού της κοινωνικής ευταξίας, σείεται εκ θεμελίων η ομαλή κοινωνική ζωή, οπισθοδρομεί η κοινωνική ανάπτυξη και η πολιτισμική εξέλιξη.

6.   Γνωρίζει έξαρση ο εθνικισμός και ραγδαία άνοδο τα ακροδεξιά κόμματα με αποτέλεσμα να απειλούνται οι δημοκρατικές ελευθερίες αλλά και ο ίδιος ο θεσμός της δημοκρατίας.

7. Υπονομεύεται η διεθνής συνεργασία, ο υγιής κοσμοπολιτισμός, η ειρηνική συνύπαρξη των λαών.

Όταν το 324 π.Χ ο Μ. Αλέξανδρος βρίσκεται στην Ιόππη, προάστιο της Βαβυλώνας, εκφωνεί για το στρατό, τους αξιωματούχους και τους προύχοντες από κάθε φυλή, τον παρακάτω λόγο που επιβλήθηκε και δόθηκε ως όρκος:

«Εύχομαι τώρα που τελειώνουν οι πόλεμοι να ευτυχίσετε με την ειρήνη. Όλοι οι θνητοί από εδώ και πέρα να ζήσουν σαν ένας λαός, μονιασμένοι για την κοινή προκοπή. Να θεωρείτε την οικουμένη πατρίδα σας με κοινούς νόμους, όπου θα κυβερνούν οι άριστοι ανεξαρτήτως φυλής. Δε χωρίζω τους ανθρώπους σε Έλληνες και βαρβάρους. Δε μ’ ενδιαφέρει η καταγωγή των πολιτών και η ράτσα τους. Τους καταμερίζω μ’ ένα μόνο κριτήριο, την αρετή. Για μένα, καλός ξένος είναι Έλληνας και κάθε κακός Έλληνας, χειρότερος από βάρβαρο. Αν ποτέ σας παρουσιαστούν διαφορές, δε θα καταφύγετε στα όπλα, παρά θα τις λύσετε ειρηνικά. Στην ανάγκη θα σταθώ εγώ διαιτητής σας. Η διαγωγή σας να μοιάζει με τη ζωή που κάνουν τ’ αδέλφια στην οικογένεια. Εγώ σας θεωρώ όλους ίσους, λευκούς και μελαμψούς. Θα ήθελα να μην είστε μόνον υπήκοοι της κοινοπολιτείας, αλλά μέτοχοι, όλοι συνεταίροι.

Όσο περνάει απ’ το χέρι μου, θα προσπαθήσω να γίνουν αυτά που υπόσχομαι.

Τον όρκο αυτό, που δίνουμε απόψε με τη σπονδή, κρατήστε τον ως σύμβολο αγάπης».