Σοφία Μάνιου
Η ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ
Η Πληροφόρηση σημαίνει την ανακοίνωση ειδήσεων, γεγονότων, ή τη μετάδοση γνώσεων από έναν πομπό σ’ ένα δέκτη. Αποτελεί, επομένως, μια μορφή επικοινωνίας -δεδομένου ότι πληρούνται οι προϋποθέσεις: πομπός, δέκτης και μήνυμα. Ο πομπός δεν είναι άλλος από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης (ημερήσιος και περιοδικός τύπος, βιβλίο, ραδιόφωνο, τηλεόραση, διαδίκτυο) και ο δέκτης είναι η πλατιά μάζα, το σώμα μιας κοινωνίας, η κοινή γνώμη.
Η επικοινωνία της πληροφόρησης, είτε είναι γραπτή είτε οπτικοακουστική, δεν είναι συνήθως αμφίδρομη, αλλά μονόδρομη, αφού σε ελάχιστες περιπτώσεις μπορεί να πραγματοποιηθεί διάλογος μεταξύ του πομπού και του δέκτη. Στην περίπτωση της συμμετοχής των ακροατών σε τηλεοπτικές ή ραδιοφωνικές εκπομπές ή της δημοσίευσης των επιστολών των αναγνωστών στον τύπο, η άποψη του ακροατή ή του επιστολογράφου δεν έχει το κύρος, την προβολή και την εμβέλεια της άποψης του δημοσιογράφου. Ουσιαστικά, λοιπόν, η πληροφόρηση δεν αποτελεί παρά μονόλογο που κατευθύνεται προς την κοινή γνώμη και επιδρά καταλυτικά στη διαμόρφωσή της. Ορθά, επομένως, έχει ειπωθεί πως τα μέσα μαζικής επικοινωνίας σωστότερο θα ήταν να ονομάζονται μέσα μαζικής πληροφόρησης.
Οφείλουμε, όμως, να μην είμαστε απόλυτοι. Στην εποχή μας, η εκτεταμένη χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών και η ολοένα αυξανόμενη διάδοση του διαδικτύου αυξάνουν σε σημαντικό βαθμό τη δυνατότητα του λαού ν’ αποτινάξει το ρόλο της κατευθυνόμενης μάζας και να συμμετάσχει δυναμικά στη διαδικασία της πληροφόρησης. Η ανάπτυξη της τεχνολογίας, λοιπόν, διευρύνει ολοένα τα περιθώρια της ανάπτυξης μιας πραγματικά μαζικής επικοινωνίας.
Ιστορική Αναδρομή
Παλαιότερο μέσο μετάδοσης των ειδήσεων από την αρχαιότητα μέχρι και τους βυζαντινούς χρόνους ήταν οι φρυκτωρίες, οπτικά σήματα δηλαδή, όπως ο καπνός την ημέρα και η λάμψη της φωτιάς τη νύχτα. Στο Βυζάντιο, μάλιστα, σε καθορισμένες βουνοκορφές είχαν τοποθετηθεί σκοπιές για τη μετάδοση των μηνυμάτων από τα σύνορα μέχρι την Κωνσταντινούπολη, ώστε να ειδοποιείται αμέσως το κέντρο διοίκησης για την εισβολή των εχθρών.
Άλλο μέσο μετάδοσης των πληροφοριών ήταν τα καλά οργανωμένα κρατικά ταχυδρομεία. Κυβερνητικοί ταχυδρόμοι άλλαζαν το κουρασμένο άλογο με ξεκούραστο σε κρατικούς σταθμούς και έτσι μετέδιδαν γοργά τις ειδήσεις. Όλα τα παλαιά μεγάλα βασίλεια (Κίνα, Ινδίες, Αίγυπτος, Περσία, Ρώμη) είχαν τέτοιες υπηρεσίες. Στο Βυζάντιο λειτουργούσε άρτια οργανωμένη υπηρεσία του «οξέος δρόμου».
Η πληροφόρηση και η γνώση μέχρι και το Μεσαίωνα ήταν προφορική ή χειρόγραφη (τα βιβλία γράφονταν και αντιγράφονταν με το χέρι και κυκλοφορούσαν πολύ λίγα αντίτυπα, τα οποία ήταν πανάκριβα, και τα ταχυδρομεία ήταν κρατικά και εξυπηρετούσαν μόνον τους βασιλιάδες), επομένως είχε περιορισμένη εμβέλεια. Η ενημέρωση και η γνώση ήταν προνόμιο των λίγων, των κυβερνήσεων και των αρχόντων. Οι λαοί ήταν καταδικασμένοι στην αμάθεια, στο σκοταδισμό, στη χειραγώγηση από τους λίγους «εκλεκτούς».
Το 1436 ο Γερμανός Ιωάννης Gutenberg επινόησε την τυπογραφία, τη μέθοδο παραγωγής κειμένων με κινητά μολύβδινα στοιχεία (πρώτοι οι Κινέζοι είχαν κατασκευάσει 250.000 κεφαλαία γράμματα του κινέζικου αλφαβήτου για την εκτύπωση μιας εγκυκλοπαίδειας στα 1401). Το 1445 ο Gutenberg τύπωσε τη Βίβλο στα λατινικά, με γοτθική γραφή. Την εφεύρεση της τυπογραφίας χαρακτήρισε λίγο αργότερα ο Λούθηρος ως «το τελευταίο και καλύτερο δώρο του Θεού προς τον άνθρωπο». Η εμφάνιση της τυπογραφίας συνέβαλε στη ριζική αλλαγή των δομών της μεσαιωνικής κοινωνίας, οδήγησε στη ραγδαία εξέλιξη του υλικού και πνευματικού πολιτισμού (ανάπτυξη φυσικών επιστημών, τεχνικής, τέχνης, φιλοσοφίας), στη διάδοση και δημοκρατικοποίηση της γνώσης και της πληροφόρησης, στην εξάπλωση των προοδευτικών και επαναστατικών ιδεών. Έφερε τον άνθρωπο του σκοτεινού Μεσαίωνα στο φως της Αναγέννησης, του δώρισε λογική και κρίση, συνείδηση των δικαιωμάτων του, ενδιαφέρον για τα κοινά, τα πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα. Μ’ ένα λόγο: τον αφύπνισε…
Εξάλλου, στα χρόνια της Αναγέννησης η εμπορική ανάπτυξη και οι οικονομικές συναλλαγές υπαγόρευσαν το ενδιαφέρον των εμπόρων για τις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις που επηρέαζαν τα συμφέροντά τους. Από τα μέσα του ΙΣΤ΄ αιώνα εμφανίζονται οι πρώτες έντυπες γνωστοποιήσεις ειδήσεων, που αφορούσαν στις συναλλαγές, στα οικονομικά ενδιαφέροντα των εμπόρων και των συντεχνιών. Στο δεύτερο μισό του ΙΣΤ΄ αιώνα τυπώνονται στη Νυρεμβέργη, σε ακανόνιστα χρονικά διαστήματα ανάλογα με την άφιξη του ταχυδρομείου, οι Zeitungen εφημερίδες, για να εξυπηρετήσουν εμπορικές ανάγκες. Το 1631 για πρώτη φορά στη Γαλλία εκδίδεται ένα εβδομαδιαίο φύλλο με τον τίτλο Gazette de France από το γιατρό και βασιλικό ιστοριογράφο Τheophraste Renaudot. Καθημερινές εφημερίδες τυπώνονται στην Αγγλία για πρώτη φορά το 1702 και στη Γαλλία το 1771. Οι ειδήσεις για τα πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα αρχίζουν να ενδιαφέρουν όλο και περισσότερους ιδιώτες.
Ο ελληνικός τύπος γεννήθηκε προς το τέλος του ΙΗ΄αι. στις ελληνικές παροικίες της Ευρώπης όπου ήταν συγκεντρωμένοι οι μορφωμένοι και οικονομικά ισχυροί Έλληνες. Αυτοί ανέπτυξαν πλούσια δράση για το Φωτισμό του Γένους και την προπαρασκευή της Επανάστασης του 1821. Η πρώτη ελληνική εφημερίδα εκδόθηκε στη Βιέννη στις 31 Δεκεμβρίου 1790 με τον τίτλο «Η Εφημερίς» από τους Σιατιστινούς αδελφούς Μαρκίδες Πουλίου. Πολύ σημαντικό για την αφύπνιση του Ελληνικού Έθνους περιοδικό ήταν ο «Λόγιος Ερμής» που εκδόθηκε επίσης στη Βιέννη, για πρώτη φορά στα 1811, από τον Άνθιμο Γαζή. Η πρώτη εφημερίδα στην ελεύθερη Ελλάδα κυκλοφόρησε στην Καλαμάτα, το 1821, με τίτλο «Σάλπιγξ Ελληνική».
Η τεχνολογία, που εξελίσσεται στο μεταξύ, συμβάλλει στη διάδοση του τύπου με τα νέα τεχνικά μέσα που προσφέρει (όπως τα ατμοκίνητα πιεστήρια που αργότερα θα γίνουν ηλεκτροκίνητα), αλλά και στη μετάδοση των ειδήσεων. Ο σιδηρόδρομος, ο ηλεκτρικός τηλέγραφος, ο ασύρματος, η τηλεφωνική επικοινωνία, τα telex [*1] σήμερα και ο ηλεκτρονικός υπολογιστής συντομεύουν όλο και πιο πολύ το χρονικό διάστημα που είναι απαραίτητο για τη μετάδοση μιας είδησης. Ακόμη ένας συντελεστής ανάπτυξης του τύπου ήταν η οργάνωση ειδησεογραφικών πρακτορείων, με παλαιότερο το Havas (1835).
Η σημασία της Πληροφόρησης
Η σημασία της Πληροφόρησης στην εποχή μας είναι τεράστια, καθώς αποτελεί πλέον οργανωμένο σύστημα και έναν από τους σημαντικότερους θεσμούς της κοινωνίας μας. Τα πολυάριθμα γραφεία πληροφοριών, ο υπηρεσίες πληροφοριών, τα κέντρα ερευνών και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης έχουν ως στόχο τη συγκέντρωση και τη μετάδοση πληροφοριών και διαδραματίζουν ρόλο καταλυτικό σ’ όλες τις κοινωνικές λειτουργίες: στην πολιτική ζωή, στην εκπαίδευση, στην επιστήμη, στην ψυχαγωγία κλπ. Η Πληροφόρηση έχει απεριόριστη δύναμη, γιατί:
Η αλματώδης ανάπτυξη της τεχνολογίας στον αιώνα μας εξασφάλισε αμέτρητες δυνατότητες έγκαιρης, έγκυρης και ολοκληρωμένης πληροφόρησης. Με τη χρήση δορυφόρων και άλλων μέσων εγκαινιάστηκε μια πληροφόρηση οικουμενικού χαρακτήρα που υπερβαίνει τα γεωγραφικά και εθνικά σύνορα.
Η πληροφόρηση είναι δείκτης και συνάρτηση της τεχνολογικής προόδου και, γενικότερα, της προόδου του υλικού και πνευματικού πολιτισμού. Είναι μορφή επικοινωνίας της πνευματικής ηγεσίας με το λαό. Είναι ένα μέσο μόρφωσης, αφύπνισης, προβληματισμού και εκπολιτισμού των πολλών.
Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης με τον καταιγισμό των πληροφοριών και των ειδήσεων επηρεάζουν σταθερά και αδιάλειπτα τη διαμόρφωση της Κοινής Γνώμης, αφού εκατομμύρια άνθρωποι υπόκεινται καθημερινά στην επίδρασή τους.
Η πληροφόρηση είναι ανάγκη για κάθε κοινωνικό «εγώ». Κάθε κοινωνικός άνθρωπος έχει την ανάγκη να ενταχθεί στο κοινωνικό σύνολο και να συνειδητοποιήσει ποιες είναι οι σχέσεις του με τους συνανθρώπους του, αλλά και με την εξουσία.
Η Πληροφόρηση με τη συνεχή επανάληψη μηνυμάτων ενισχύει ιδέες που ήδη υπάρχουν σε μια κοινωνία ή εμφυτεύει στο κοινωνικό σώμα νέες ιδέες και αξίες, που κι αυτές με τη σειρά τους θα ριζώσουν και θα ενισχυθούν. Επομένως, η πληροφόρηση έχει τεράστια διαπαιδαγωγική σημασία, αφού από αυτήν εξαρτάται κατά πολύ η κοινωνικοποίηση των ανθρώπων.
Με τη λειτουργία αυτή, αποτελεί το κατ’ εξοχήν πολιτικό όπλο των ημερών μας, αφού κάθε καθεστώς, προκειμένου να εξασφαλίσει την επιβίωση και τη συνέχειά του, κατευθύνει την πληροφόρηση, τη χρησιμοποιεί, για να επιτύχει την υπακοή των πολιτών στο κοινωνικοπολιτικό σύστημα και για να εμπνεύσει στις νέες γενιές το σεβασμό των ιδεών και των αξιών που βρίσκονται μέσα στα κρατικά πλαίσια. (Επομένως, καθαρά αντικειμενική πληροφόρηση δεν είναι δυνατόν να υπάρξει, γιατί οι πληροφορίες ελέγχονται και επιλέγονται -ας μην ξεχνάμε ότι και η επιλογή ακόμη των ειδήσεων είναι μια μορφή ελέγχου. Στα ολοκληρωτικά καθεστώτα η πληροφόρηση διυλίζεται από τη λογοκρισία, ενώ στα δημοκρατικά ασκείται νομοθετημένος έλεγχος. Είναι αποδεδειγμένη, λοιπόν, η εξάρτηση της πληροφόρησης από τους σκοπούς που θέλει να εξυπηρετήσει το κοινωνικο-πολιτικό σύστημα).
Δημοκρατία και Πληροφόρηση:
α) Όταν το κοινωνικο-πολιτικό καθεστώς είναι δημοκρατικό, η πληροφόρηση μπορεί να είναι πολύπλευρη, άρα -στα πλαίσια του εφικτού- αντικειμενική. Γιατί μόνο η δημοκρατία διασφαλίζει την ελευθερία της έκφρασης, την ελευθεροτυπία, την ελευθερία διάδοσης διάφορων απόψεων και ιδεών. Η ελευθερία της πληροφόρησης έχει χαρακτηριστεί η «λυδία λίθος» όλων των ελευθεριών. Κατά το Διεθνές Σύμφωνο Ατομικών και Πολιτικών Δικαιωμάτων (άρθρο 19):
- Κανένας δεν μπορεί να ενοχληθεί για τη γνώμη του.
- Καθένας έχει το δικαίωμα να εκφράζεται ελεύθερα και να αναζητά, να λαμβάνει και να μεταδίδει πληροφορίες και ιδέες, με όλα τα μέσα επικοινωνίας, λόγου, γραφής και καλών Τεχνών ή με κάθε άλλο μέσο της εκλογής του, χωρίς να λαμβάνει υπόψη του τα σύνορα των κρατών.
- Η άσκηση των δικαιωμάτων της παρ.2 του άρθρου αυτού συνδέεται και με ειδικά καθήκοντα και ευθύνες. Είναι επόμενο, συνεπώς, ότι καθένας υφίσταται ορισμένους περιορισμούς, οι οποίοι σε κάθε περίπτωση πρέπει να καθορίζονται ρητώς από το νόμο, που προβλέπει:
-το σεβασμό των δικαιωμάτων ή της καλής φήμης των άλλων,
-την εθνική ασφάλεια ή τη δημόσια τάξη, τη δημόσια υγεία και την ηθική.
β) Η πολύπλευρη πληροφόρηση παρέχει στη μάζα τη δυνατότητα εξόδου από την αδράνεια και την παθητική αποδοχή, ενεργοποιεί τον πολίτη και εξασφαλίζει τη συμμετοχή του στα κοινά. Η πληροφόρηση αποτελεί δικαίωμα και καθήκον για κάθε υπεύθυνο πολίτη που έχει συνειδητοποιήσει τον κοινωνικό και πολιτικό του ρόλο.
γ) Ώστε η πληροφόρηση μπορεί να θεμελιώσει το δημοκρατικό πολίτευμα και να διασφαλίσει τη συνέχειά του, αφού αποτελεί τη βάση των πολιτικών επιλογών τόσο των κυβερνωμένων όσο και των κυβερνώντων. Η πολιτική ενημέρωση είναι εκείνη που θα διαμορφώσει την Κοινή Γνώμη και θα βοηθήσει τον πολίτη να επιλέξει τα όργανα που θα τον κυβερνήσουν. Το εκλογικό σώμα, έτσι, είναι ενήμερο πολιτικά και δεν αποτελεί εύπλαστη μάζα. Η πληροφόρηση, εξάλλου, παρέχει τις προϋποθέσεις και στην ίδια την πολιτεία να χαράξει μια πολιτική που θα ανταποκρίνεται στις ανάγκες του λαού.
Η σχέση πληροφόρησης και δημοκρατίας, λοιπόν, προβάλλει άρρηκτη, εφόσον η ολοκληρωμένη και πολύπλευρη πληροφόρηση συντελείται μόνο σε δημοκρατικό καθεστώς, αλλά και η δημοκρατία διασφαλίζεται μόνο με την πολυσχιδή και ελεύθερη πληροφόρηση.
Ο ΤΥΠΟΣ
«Τύπος κυρίως λέγεται η τυπογραφία και γενικότερα η δημοσιογραφία στο σύνολό της: το σύνολο των εφημερίδων και περιοδικών μαζί με τους δημοσιογράφους, τους τυπογράφους αλλά και τα μηχανήματα που χρησιμοποιούνται. Προστίθενται σ’ αυτά η λειτουργία και η εξουσία που ασκούν στην κοινή γνώμη οι εφημερίδες και τα περιοδικά. Η εξουσία αυτή, που ονομάστηκε από πολλούς τέταρτη εξουσία, ασκεί κυριαρχική επιρροή στην κοινή γνώμη, που διαμορφώνεται στη σημερινή της μορφή από τη δημοσιογραφία».
Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν ΗΛΙΟΥ
«Ο Τύπος είναι ο μεγάλος τροχός διακίνησης των ιδεών, αντιπαράθεσης θέσεων και επιχειρημάτων, ο άξονας της συνεχούς ζύμωσης, που συντελείται και πρέπει να συντελείται σε μια κοινωνία».
Β. Φίλιας
«Ο ελεύθερος τύπος είναι το παντού και πάντοτε ανοιχτό μάτι του λαϊκού πνεύματος . η ενσαρκωμένη εμπιστοσύνη που ένας λαός έχει στον εαυτό του, ο ομιλών δεσμός που συνδέει το άτομο με το Κράτος και τον κόσμο, ο προσωποποιημένος πνευματικός πολιτισμός που μεταμορφώνει τους υλικούς αγώνες σε πνευματικούς κι εξιδανικεύει την ακατέργαστη και συγκεκριμένη μορφή τους. Είναι η χωρίς καμιά επιφύλαξη εξομολόγηση ενός λαού μπροστά στον ίδιο του τον εαυτό, και ξέρουμε πως η δύναμη της ομολογίας είναι λυτρωτική. Είναι ο πνευματικός καθρέφτης όπου ένας λαός βλέπει τον ίδιο του τον εαυτό και η αυτογνωσία είναι η κυριότερη προϋπόθεση για τη σοφία. Είναι το κοινό πνεύμα που κυκλοφορεί έως την πιο ταπεινή καλύβα, σε μικρότερη τιμή κι από το υλικό γκάζι. Είναι παγκόσμιος, πανταχού παρών, παντογνώστης. Είναι ο ιδεατός κόσμος που αναβλύζει συνέχεια από τον πραγματικό, και ξαναγυρίζει στην πηγή του, πνεύμα πάντα πιο πλούσιο, για να τον ξαναζωντανέψει πάλι…».
Carl Marx
H θετική λειτουργία του Τύπου
Ο Τύπος δίκαια έχει ονομαστεί «τέταρτη εξουσία», γιατί διαφωτίζει, διαμορφώνει και καθοδηγεί την κοινή γνώμη, δύναμη που άμεσα ή έμμεσα επηρεάζει καταλυτικά κάθε κίνηση ή κάθε απόφαση στο μηχανισμό της πολιτικής ζωής.
Παρέχει ενημέρωση για τα πολιτικά και κοινωνικά προβλήματα, διαμορφώνει την κοινωνική και πολιτική συνείδηση των ανθρώπων και ευαισθητοποιεί τους πολίτες, για ν’ αναλάβουν ενεργό και υπεύθυνο ρόλο στην κοινωνική ζωή. Τούτο σημαίνει πως οι πολίτες ενδιαφέρονται για την επίλυση των προβλημάτων της κοινωνίας, αλλά και για τη δράση των πολιτικών και δεν αφιονίζονται από την εξουσία. Μπορούν να είναι ελεύθεροι και υπεύθυνοι.
Ο Τύπος κατοχυρώνει το δημοκρατικό πολίτευμα, γιατί υπό την προϋπόθεση της ελευθεροτυπίας και του πλουραλισμού των μέσων μαζικής ενημέρωσης οι ιδέες διακινούνται ελεύθερα και είναι απρόσκοπτος ο διάλογος των πολιτικών παρατάξεων. Έτσι, διευρύνεται η αντίληψη των πολιτών και διαμορφώνεται κριτική η σκέψη τους , ώστε να μη βαυκαλίζονται από τους κυβερνώντες, αλλά να αναλαμβάνουν ενεργητικό ρόλο και να ψηφίζουν υπεύθυνα. Ο Τύπος, ακόμη, ενημερώνοντας τους ηγέτες για τα προβλήματα και τα αιτήματα του λαού, τους δίνει την ευκαιρία να αναπροσανατολίσουν την πολιτική τους σφυγμομετρώντας την κοινή γνώμη. Είναι δηλαδή ένα μέσο αυτοελέγχου της κυβέρνησης.
«Ο Βενιζέλος διακήρυξε επανειλημμένα και με έμφαση ότι χωρίς τον έλεγχο του Τύπου δεν μπορούσε να κυβερνήσει. Έφθασε μάλιστα να προβάλει σαν βασικό επιχείρημα της άρνησής του να κηρύξει δικτατορία μετά τη μαύρη ψήφο της 1ης Νοεμβρίου – που ζητούσαν οι περισσότεροι επιτελείς του, λόγω των τραγικά κρίσιμων εθνικών περιστάσεων- το γεγονός ότι με μια δικτατορική κυβέρνηση της χώρας, έστω και παροδική, προκειμένου να εδραιωθεί η «Ελλάδα των πέντε θαλασσών και των δύο ηπείρων», θα ήτανε αναγκασμένος να φιμώσει τον Τύπο. Κι αυτό το θεωρούσε καταστρεπτικό για τον κοινοβουλευτισμό γενικότερα, αλλά πολύ περισσότερο για την ίδια τη διαχείριση της κυβερνητικής εξουσίας, από μέρους του. Αν δε διαβάζω, έλεγε, τις εφημερίδες, και μάλιστα τις αντιπολιτευόμενες, δε θα ξέρω τι γίνεται γύρω μου και το πολιτικό μου αισθητήριο θα ναρκωθεί ή θα διαστρεβλωθεί επικίνδυνα και για μένα τον ίδιο, αλλά και για τη χώρα προπαντός.
Υπήρξε εποχή, λοιπόν, που οι ηγέτες μας τιμούσαν τον αντιπολιτευόμενο δημοσιογράφο, όσο και τον συμπολιτευόμενο. Και πρόσεχαν τις επικρίσεις του πρώτου πιο πολύ, συνήθως, από τους εγκωμιασμούς του δεύτερου. Οι λιβανωτοί παρασύρουν, μεθούν έναν πολιτικό, ενώ κατά κανόνα ο αντίλογος, ακόμα κι όταν φθάνει τα όρια της κατάκρισης, τον βοηθά για έναν καρποφόρο αυτοέλεγχο.
[…] Η δημοσιογραφία -η ελεύθερη, φυσικά- βοηθά με τον τρόπο της τους ανθρώπους που κινούνται στο χώρο της πολιτικής να προσανατολίζονται ασφαλέστερα στο σωστό δρόμο που πρέπει, που οφείλουν να ακολουθούν, αν θέλουν να κερδίζουν -προπαντός- και να διατηρούνε την εμπιστοσύνη του λαού…¨.
Γιώργος Ρούσσος
Προβάλλει, διαδίδει και εμφυτεύει ιδέες, αρχές, ιδανικά και πρότυπα. Συντελεί κατ’ αυτόν τον τρόπο σημαντικά στην κοινωνικοποίηση των ατόμων, διευκολύνει την κοινωνική ολοκλήρωσή τους και δίνει ευκαιρίες για συμμετοχή στη συλλογική ζωή.
5. Ο Τύπος είναι και παιδευτικό όργανο προσιτό στους πολλούς. Επιμορφώνει το λαό φέρνοντάς τον σ’ επαφή με την Επιστήμη και την Τέχνη. Αφυπνίζει και διαπαιδαγωγεί τους πολλούς περιορίζοντας την αμάθεια και την άγνοια. Εξαπλώνει τη γνώση και τον πολιτισμό.
«Ένας παλιός και εκλεκτός συνάδελφος, δίνοντας μια συνοπτική ιστορία του Τύπου, έχει γράψει ότι « επιτελεί (ο Τύπος) επί του πνευματικού πεδίου ρόλον ανάλογον με εκείνον τον οποίον επί των οικονομικών επιτελεί το χρήμα, το ψιλόν μάλιστα χρήμα. Θέτει εις κυκλοφορίαν τα πνευματικά κεφάλαια της ανθρωπότητος». Και συμπεραίνει ότι «ρευστοποιεί τας ιδέας, καθιστά εφικτήν την υπό όσον το δυνατόν περισσοτέρων ανθρώπων πρρόσκτησίν των και την καθολικωτέραν συζήτησιν αυτών και επιταχύνει την ομαλήν εξέλιξίν των». Ακριβώς όμως αυτή η «ρευστοποίησις» των ιδεών είναι το μεγάλο κατόρθωμα του Τύπου: η βαθιά και ακατανίκητη επίδρασή του, η διαμόρφωση των συνειδήσεων, η κοινή γνώμη. Τι δύναμη, τι θηρίο θα έλεγα, είναι αυτή η κοινή γνώμη μπορεί να το πει όποιος δοκίμασε να κάνει μια οποιαδήποτε παρουσία: στην πολιτική, στην οικονομική ή στην πνευματική ζωή έστω και σεμνά έστω και αθόρυβα.
[…] Η εφημερίδα έμμεσα διαμορφώνει την κοινή γνώμη των μορφωμένων, των λίγων. Αλλά στον απλό άνθρωπο, στους πολλούς, προσφέρει πολύ περισσότερα: τους αφυπνίζει, τους κάνει συνειδητούς ανθρώπους και πολίτες, αφού τους παίρνει από το σκοτάδι της άγνοιας και τους πλησιάζει στο φως που απλώνει η γνώση, η οποιαδήποτε γνώση, πολλή ή λίγη. Και εδώ, σ’ αυτόν τον πλατιά παιδευτικό προορισμό της η εφημερίδα δεν μπορεί να είναι επαρκής μόνο με την είδηση. Έρχονται οι άλλες δυνάμεις της, που φαίνονται όχι πολύ απαραίτητες, αλλά είναι η κρυφή της επίδραση. Έρχεται στην εφημερίδα ο συντάκτης με την είδηση, αλλά συμπληρώνει τον οπλισμό της με ό,τι συνηθίσαμε να λέμε ύλη γραφείου: με κάθε είδους άρθρα και σχόλια, με έρευνες, με εκλαϊκευμένα επιστημονικά κείμενα και με ό,τι είναι η λογοτεχνία της εφημερίδας: το χρονογράφημα, τη θεατρική κριτική, την κριτική του βιβλίου, των μουσικών εκτελέσεων και των εκθέσεων, τις συζητήσεις γύρω από μεγάλα και επίκαιρα θέματα, το μυθιστόρημα».
Πέτρος Χάρης
6. Εξυπηρετεί ανάγκες της καθημερινής ζωής, δίνοντας πρακτικές πληροφορίες για διάφορα θέματα: προγράμματα για θεάματα και άλλες πολιτιστικές εκδηλώσεις, δημοσίευση αγγελιών, διαφημίσεων, συμβουλών κτλ
Η αρνητική λειτουργία του Τύπου
1. Δεν υπάρχει πλήρης ελευθερία έκφρασης των δημοσιογράφων, αφού ο Τύπος είναι εξαρτημένος οικονομικά από το λαό, τη διαφήμιση και τα συμφέροντα του μεγάλου κεφαλαίου, ενώ πολιτικά είναι εξαρτημένος από τις κυβερνήσεις ή τα κόμματα.
2. Η ανεξαρτησία του Τύπου συχνά υποδαυλίζεται από οικονομικά συμφέροντα, διότι τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, εκτός από υπηρεσίες πληροφόρησης, είναι και κερδοσκοπικές επιχειρήσεις. Το αποτέλεσμα είναι η δημοσιογραφία να υποδουλώνεται στη σκανδαλοθηρία, στον εντυπωσιασμό και στο λαϊκισμό, στις προτιμήσεις δηλαδή του κοινού -οι οποίες άλλωστε καλλιεργούνται. Το κυνήγι του κέρδους χαμηλώνει το επίπεδο της εφημερίδας, κολακεύει ευτελείς συνειδήσεις, διαφθείρει πολιτικά, ηθικά και πνευματικά το αναγνωστικό κοινό.
3. Η ανάγκη της δημοσίευσης διαφημίσεων (οι οποίες αποτελούν απαραίτητο συντελεστή της επιβίωσης του Τύπου) οδηγεί επίσης στην πτώση της ποιότητας των εφημερίδων, γιατί αυτές αναγκάζονται να καταφεύγουν στον εντυπωσιασμό και στο λαϊκισμό, προκειμένου να αυξήσουν την κυκλοφορία τους και να προσελκύσουν, έτσι, περισσότερους διαφημιζόμενους.
4. Ο Τύπος δεν εξαρτάται οικονομικά μόνον από το κοινό και τη διαφήμιση, αλλά και από «κολοσσιαίους ιδιωτικούς μονοπωλιακούς μηχανισμούς», μεγάλα οικονομικά συγκροτήματα. Αναγκάζεται να είναι υποταγμένος στις οικονομικές και πολιτικές σκοπιμότητες του μεγάλου κεφαλαίου και κατ’ αυτόν τον τρόπο περιορίζεται η ελευθερία του και συχνά διαβρώνεται η δημοσιογραφική δεοντολογία.
5. Συχνά οι πληροφορίες μεταδίδονται ανεπεξέργαστες, χωρίς ανάλυση δηλαδή, με μονομέρεια και ανεπάρκεια, κατά τρόπο πρόχειρο και καταιγιστικό. Έτσι, όμως, συμβάλλουν στην αύξηση της γενικής σύγχυσης, αντί να διαφωτίζουν την κοινή γνώμη και ο πολίτης μεταβάλλεται σε «συλλέκτη πληροφοριών», εξωκατευθυνόμενο και παθητικό δέκτη ειδήσεων τις οποίες δεν αναγκάζεται να αντιμετωπίσει κριτικά.
6. Όταν τα μέσα ενημέρωσης μονοπωλούνται από την εκτελεστική εξουσία ( τούτο συμβαίνει στα αυταρχικά καθεστώτα ), ο Τύπος μπορεί να γίνει όργανο δημαγώγησης και αποπροσανατολισμού του λαού, καθώς εξαίρουν την κυβερνητική πολιτική. Ορθά έχει ειπωθεί πως «μόνον η διασφάλιση της ανεξαρτησίας των Μ.Μ.Ε. μπορεί να κατοχυρώσει τη δημοκρατία απέναντι σ’ ένα παμφάγο και πανίσχυρο κράτος, μια παντοδύναμη εκτελεστική εξουσία».
7. Στα δικτατορικά κυρίως καθεστώτα λαμβάνει χώρα το φαινόμενο της λογοκρισίας, που αποτελεί φραγμό για την ελευθεροτυπία. Οι ειδήσεις ελέγχονται από την κυβέρνηση και επιτρέπεται η δημοσίευση εκείνων μόνο των γεγονότων, των απόψεων ή των ιδεών που δεν υπονομεύουν την εξουσία του δικτάτορα. Πολλές φορές για προπαγανδιστικούς σκοπούς αλλοιώνονται και οι ειδήσεις που παρουσιάζονται, δηλαδή διαστρεβλώνεται η αλήθεια. Λογοκρισία μπορεί να επιβληθεί στον Τύπο ακόμη και από κυβέρνηση δημοκρατικά εκλεγμένη, όταν η χώρα βρίσκεται σε εμπόλεμη κατάσταση. Η κατάσταση έκτακτης ανάγκης οδηγεί στην επιβολή στρατιωτικού νόμου και στον κρατικό έλεγχο των ειδήσεων που μεταδίδονται στο λαό για λόγους εθνικής ασφάλειας.
8. Συχνά ο Τύπος στρατεύεται στην υπηρεσία κομματικών μηχανισμών και συρρικνώνονται έτσι τα περιθώρια της αυτονομίας του, αφού οι κομματικές ηγεσίες τον ελέγχουν και τον κατευθύνουν, για να εξυπηρετήσουν στενά κομματικά συμφέροντα. Ο στρατευμένος τύπος συνήθως είναι μονομερής, προάγει το φανατισμό και την εμπάθεια και περιστέλλει την ελεύθερη πολιτική κρίση των αναγνωστών του.
9. Ο Κίτρινος Τύπος: Κίτρινος ονομάζεται ο τύπος που θυσιάζει την ορθή, έντιμη και αντικειμενική πληροφόρηση της κοινής γνώμης στο βωμό της εξυπηρέτησης οικονομικών συμφερόντων ή μικροκομματικών σκοπιμοτήτων. Συχνά εκμεταλλεύεται πτυχές του ιδιωτικού βίου δημόσιων προσώπων ή άλλα γεγονότα και, γενικότερα, παραβιάζει εύκολα τον κώδικα της δημοσιογραφικής δεοντολογίας , αν κάτι τέτοιο υπόσχεται αύξηση της κυκλοφορίας και των κερδών του. Με το λαϊκισμό, τη σκανδαλοθηρία και το λιβελογράφημα προκαλεί το φανατισμό, εξάπτει τα πολιτικά πάθη, εκφυλίζει αρχές και αξίες και σπιλώνει εξέχουσες προσωπικότητες.
Γιατί ονομάστηκε «κίτρινος τύπος»;
α) Κατά μια άποψη, οι πρώτες σκανδαλοθηρικές εφημερίδες , που κυκλοφόρησαν στην Αμερική, ήταν τυπωμένες σε κίτρινο χαρτί.
β) Σύμφωνα με μια δεύτερη εκδοχή, η ονομασία προήλθε από το κίτρινο χρώμα της αγγελίας, όπου με πελώρια γράμματα διαφημιζόταν το περιεχόμενο μιας εφημερίδας. Εισηγητής αυτής της δημοσιογραφίας ήταν ο Ράντολφ Χηρστ, αμερικανός ιδιοκτήτης πολυάριθμων εφημερίδων.
γ) Άλλοι υποστηρίζουν πως πίσω από την ασύδοτη, ύπουλη, σκανδαλοθηρική λειτουργία του τύπου αυτού κρύβονται οικονομικά ανταλλάγματα. Το χρήμα, το κίτρινο χρώμα του χρυσού, έδωσε την ονομασία «κίτρινος τύπος» στον εξαγορασμένο, στον πληρωμένο τύπο
10. Η Παραπληροφόρηση: Παραπληροφόρηση ή κατευθυνόμενη πληροφόρηση είναι η προσχεδιασμένη, υστερόβουλη , σκόπιμη μετάδοση πληροφοριών προς τις μάζες με σκοπό την εξυπηρέτηση ύποπτων συμφερόντων. Η παραπληροφόρηση συντελείται με την αποσιώπηση των γεγονότων (απόκρυψη της αλήθειας), τη διαστροφή-παραποίηση των γεγονότων (διαστρέβλωση της αλήθειας) ή την επιλογή των γεγονότων (παρουσίαση της μισής αλήθειας). Η τελευταία μέθοδος είναι η συχνότερη και η πλέον αποτελεσματική, αφού ο δημοσιογράφος δε διαστρέφει την αλήθεια, απλώς προβάλλει μόνον ένα μέρος της…
11. Η Προπαγάνδα: Ο όρος προέρχεται από τη λατινική φράση «de propaganda fide» που σημαίνει «για τη διάδοση της πίστης». Είναι μια συστηματική προσπάθεια για τη διάδοση ιδεών, αρχών και δογμάτων. Η προπαγάνδα στόχο έχει να πείσει το άτομο με κάθε μέσο να πιστέψει σε μια ιδεολογία, σε μια θρησκεία, σ’ ένα κόμμα, σ’ ένα καθεστώς. Βασίζεται στις ψυχολογικές, ιδεολογικές και πολιτικές ανάγκες ενός λαού και δρα κρυφά και ύπουλα με κύριο όπλο την παραπληροφόρηση. Στα ολοκληρωτικά καθεστώτα η δύναμη της προπαγάνδας είναι μεγάλη. Η λογοκρισία και η κατευθυνόμενη πληροφόρηση αποπροσανατολίζουν το λαό και καλλιεργούν την ακρισία και το φανατισμό. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Χίτλερ είχε ιδρύσει Υπουργείο Προπαγάνδας στη ναζιστική Γερμανία. Υπουργός ήταν ο διαβόητος Γκαίμπελς. Προπαγάνδα υπάρχει και στα δημοκρατικά ακόμη καθεστώτα και διεξάγεται από τις ηγεσίες κάθε είδους, όμως δεν μπορεί να ριζώσει, γιατί η ελεύθερη διακίνηση των ιδεών σε μια δημοκρατική κοινωνία δεν επιτρέπει το φανατισμό και τη χαύνωση των πολιτών.
«Έχουν όμως ένα άλλο μέγα μειονέκτημα οι κάτοχοι των μέσων έκφρασης ιδιώτες: είναι έμποροι. Γι’ αυτούς τα μέσα μετάδοσης είναι κυρίως ή και αποκλειστικώς μέσα χρηματισμού. Θέλουν να μεταδίδουν ό,τι προσπορίζει περισσότερο κέρδος. Και αυτό είναι ό,τι αρέσει στους πολλούς . δηλαδή το χυδαίο, το υπερβολικό, το ψεύτικο, εκείνο που διαφθείρει και δε μορφώνει. Και έτσι διεξάγεται μεταξύ των λίγων αυτών ένας αγώνας ως προς το περιεχόμενο των όσων μεταδίδουν, ένας αγώνας που έχει κατά ένα μικρό ποσοστό κριτήριο την καλή ποιότητα και κατά ένα μέγα ποσοστό κριτήριο το ό,τι αρέσει στους πολλούς. Είναι αναπότρεπτη αυτή η στροφή της πλειοψηφίας προς τα κάτω, όσο η μετάδοση των στοχασμών δεν είναι πολιτικό ή κοινωνικό λειτούργημα, αλλά εμπορία.
Το μειονέκτημα τούτο της εμπορίας επιδεινώνεται από δυο άλλους παράγοντες. Εκτός από την εξάρτηση από το πλήθος των αναγνωστών, υπάρχει και η εξάρτηση από τους διαφημιστές, έναν περιορισμένο κύκλο ανθρώπων, που με στενά εμπορικά κριτήρια, αλλά με τη δυνατότητα να κάνουν μεγάλες παροχές, κρατούν υπό την επιρροή τους ή και ρυθμίζουν την τύχη του οργάνου του τύπου, προσθέτοντας το βάρος τους στην προς τα κάτω πορεία του.
Ακόμη χειρότερη είναι η εξάρτηση εκεί όπου συμβαίνει ο τύπος να βρίσκεται στα χέρια του μεγάλου κεφαλαίου. Αυτό αποτελεί μια πρόσθετη δουλεία, έναν πρόσθετο περιορισμό της ελευθερίας του, προς ορισμένη τουλάχιστον κατεύθυνση…».
Κ. Τσάτσος
«Το γεγονός ότι μια είδηση είναι αληθινή δε σημαίνει ταυτόχρονα ότι έχει χρησιμοποιηθεί κατά τρόπο αληθινό. Κι ας αφήσουμε το ενδεχόμενο, γέννημα της φαντασίας μου, να «κατασκευάσει» ένας διευθυντής εφημερίδας έναν υπεύθυνο για πολιτικούς λόγους. Του φτάνει και μόνο να κάνει φανερή στην πρώτη σελίδα την ύπαρξη ενός υπεύθυνου (και μιας ευθύνης) για να κάνει τους αναγνώστες να ξεχάσουν άλλους υπεύθυνους κι άλλες ευθύνες. Για παράδειγμα, ένας στραγγαλιστής κοριτσιών παραμένει πάντα και αντικειμενικά ένας στραγγαλιστής κοριτσιών, αλλά αν γεμίσει τις πρώτες σελίδες για να μας κάνει να ξεχάσουμε μιαν αεροπορική επίθεση στο Βιετνάμ ή ένα κυβερνητικό σκάνδαλο γίνεται (από δημοσιογραφική σκοπιά) ένας πλαστός στραγγαλιστής.
Σ’ αυτές τις περιπτώσεις υπάρχει ακόμη ένας τρόπος άμυνας που είναι να διερωτάται ο αναγνώστης (σαν η είδηση να ήταν έγκλημα και σύμφωνα με τους κανόνες του καλού αστυνομικού μυθιστορήματος) «τι κέρδος θα είχε απ’ αυτό ο ύποπτος»; Ποιος ωφελείται απ’ το ότι προβάλλεται τόσο βίαια η τάδε είδηση αυτή τη στιγμή, ποιες άλλες ειδήσεις σκεπάζει»;
Umberto Eco
«Άρα λοιπόν το πρόβλημα «αλήθεια ή ψέμα» είναι πολύ πιο σύνθετο. Ψέμα είναι και η επιλογή ορισμένων θεμάτων, γεγονότων, πραγμάτων και η απόκρυψη άλλων. Θα μου πείτε: ποια είναι η αλήθεια; Σ’ αυτήν την ερώτηση ο Πιλάτος δεν απάντησε και φοβάμαι πως κανένας δεν έχει απαντήσει ως τώρα. […].
[…] Γίνονται επεισόδια, ξεκινάει κάπου μια διαδήλωση. Αν ρωτήσετε δυο αυτόπτες μάρτυρες, δυο δημοσιογράφους, ο ένας θα σας πει «φταίει η αστυνομία, η οποία επετέθη χωρίς λόγο εναντίον των διαδηλωτών», ο άλλος θα πει «φταίνε οι διαδηλωτές, οι οποίοι άρχισαν να πετροβολούν την αστυνομία». Πού είναι η αλήθεια; Υπάρχει αντικειμενική αλήθεια; Από τη μεριά που καθόταν ο καθένας μπορεί να είδε άλλη εικόνα. Ο ένας μπορεί να είδε πράγματι διαδηλωτές να πετροβολούν την αστυνομία, ο άλλος από την πλευρά του μπορεί να είδε μια άλλη σκηνή και νόμιζε ότι η αστυνομία κινήθηκε πρώτη εναντίον των διαδηλωτών. Ας αφήσουμε το πόσο επηρεάζει τον καθένα τους αν ήταν ήδη συναισθηματικά τοποθετημένος σε σχέση με τη διαδήλωση.
Υπάρχει ένα πολύ ωραίο φιλμ που δίνει μια απτή εικόνα της σχετικότητας της αλήθειας. Το «Ρασομόν» -όπου επτά αυτόπτες μάρτυρες περιγράφουν μια σκηνή. Ο καθένας τη δίνει εντελώς διαφορετική -και ποτέ δε μαθαίνουμε ποια ήταν η πραγματικότητα.
[…]Όπως είπε και ένας μεγάλος φιλόσοφος, ο Καντ, κάθε ιστορία είναι μια ερμηνεία. Στην πραγματικότητα έχουμε ένα «σωρό από γεγονότα», έχουμε χιλιάδες συμβάντα που συμπίπτουν, τόσα πολλά που κανένας δεν μπορεί όλα μαζί να τα καταλάβει και να τα καταγράψει. Καθένας που θέλει να γράψει είτε για παλιό γεγονός είτε για σύγχρονο, κάνει μια επιλογή γεγονότων. Και το κριτήριο της επιλογής είναι η δική του υποκειμενική αξιολόγηση. «Αντικειμενική» αλήθεια λοιπόν δεν υπάρχει!
Αυτό βέβαια δεν είναι δικαιολογία για το ψέμα. Γιατί είπαμε πριν πως η κατευθυνόμενη πληροφόρηση είναι αυτή που γίνεται «ενσυνείδητη». Όταν ξέρω πως λέω ψέματα. Αν έκανα αυτή τη μεγάλη παρένθεση ήταν μόνο για να σας δείξω πόσο κοντά πέφτουν η αλήθεια και το ψέμα και πόσο συχνά μπορεί κανείς «καλή τη πίστει» να γίνει προπαγανδιστής χωρίς να το ξέρει.
Στη διαφήμιση η κατευθυνόμενη πληροφόρηση είναι λιγότερο επικίνδυνη. Όχι μόνο γιατί η διαφήμιση φαίνεται πως είναι διαφήμιση, αλλά γιατί στη διαφήμιση υπάρχει ανταγωνισμός. Δεν ακούτε μόνο για ένα αυτοκίνητο, ακούτε για πολλά. Ο έξυπνος μπορεί να συγκρίνει να κρίνει και φυσικά μπορεί να επισκεφθεί μερικές εκθέσεις, να δοκιμάσει διάφορα αυτοκίνητα, να ρωτήσει και γνώμες – για να αγοράσει τελικά το αυτοκίνητο που του ταιριάζει.
Υπάρχει ανταγωνισμός, ακούγονται πολλές φωνές και υπάρχει ελευθερία εκλογής. Το ίδιο γίνεται και στον πολιτικό χώρο όσο υπάρχει Δημοκρατία. Ακούγονται πολλές φωνές και υπάρχει κάποια ελευθερία επιλογής. Βέβαια, η ελευθερία της γνώμης στη Δημοκρατία είναι λιγάκι στα χαρτιά, πρώτα γιατί δεν είναι σίγουρο πως έχετε όλες τις πληροφορίες που σας χρειάζονται για να διαμορφώσετε γνώμη. Ύστερα γιατί όσο κι αν μιλάμε για ελεύθερη έκφραση -σκεφθείτε: αν βγείτε στο δρόμο και φωνάξετε τη γνώμη σας πόσοι θα την ακούσουν; Και έχει την ίδια εμβέλεια και βαρύτητα η γνώμη η δική σας και η γνώμη του σχολιαστή της τηλεόρασης, ο οποίος ακούγεται από εκατομμύρια ανθρώπους; Κι αν εσείς θέλατε να πείτε τη γνώμη σας από την τηλεόραση, θα μπορούσατε;
Ας πάρουμε ένα απλούστερο παράδειγμα. Γράφει μια εφημερίδα κάτι. Διαφωνείτε και στέλνετε ένα γράμμα. Η γνώμη της εφημερίδας μπήκε στην πρώτη σελίδα, σαν άρθρο, με πολύ μεγάλα στοιχεία, το δικό σας γράμμα (αν μπει, γιατί πολλές φορές δεν μπαίνει) θα μπει σε μια εσωτερική σελίδα και με ψιλά ψιλά γράμματα και δε θα το προσέξει κανείς.
Δεν είναι λοιπόν ίδια η γνώμη όλων των ανθρώπων στη Δημοκρατία και υπάρχει δυνατότητα να επιβάλλονται μονόπλευρες απόψεις από το κράτος, από δημοσιογραφικά συγκροτήματα ή άλλες ενδιαφέρουσες ομάδες».
Νίκος Δήμου
Πώς θ’ αντισταθεί ο σύγχρονος άνθρωπος στην παραπληροφόρηση;
Πρέπει να διατηρεί το πνεύμα και την κρίση του σε συνεχή εγρήγορση. Να μην αποδέχεται τίποτε ως δεδομένο, να μην αφήνεται στο ρόλο του παθητικού δέκτη, αλλά να ασκεί κριτικό έλεγχο με υπευθυνότητα και αντικειμενικότητα σ’ όλες τις πληροφορίες που δέχεται.
- Οφείλει να κρατά στάση δύσπιστη και σκεπτικιστική απέναντι σ’ όλες τις πληροφορίες που κατευθύνονται προς αυτόν και να βρίσκεται σε συνεχή διάλογο, ακόμη και με την ίδια του τη συνείδηση.
- Είναι αναγκαίο να ενημερώνεται για τις απόψεις όλων των παρατάξεων, να διαβάζει ποικίλες εφημερίδες. Αν λάβουμε υπόψη μας ότι κάθε παράταξη προβάλλει μέρος μόνον της αλήθειας -την πλευρά που εξυπηρετεί τα συμφέροντά της-, όσο περισσότερες πλευρές του γεγονότος ή ερμηνείες του γνωρίζουμε, τόσο περισσότερο προσεγγίζουμε την αλήθεια.
- Η συνεχής πνευματική εγρήγορση και ο κριτικός έλεγχος είναι αποτελέσματα της ουσιαστικής παιδείας. Καλό είναι , επομένως, να πιστέψει ο σύγχρονος άνθρωπος στην ουσιαστική σφαιρική μόρφωση, γιατί μόνο με τη βοήθειά της μπορεί να σκέφτεται ελεύθερα και να διαμορφώνει προσωπική άποψη, αντί να συλλέγει παθητικά γνώσεις και πληροφορίες.
«Μία από τις δυνατότητες κριτικής αντίστασης κατά των μέσων μαζικής ενημέρωσης συνίσταται στο να βάζουμε τα μηνύματα το ένα φάτσα στο άλλο. Ο συνετός αναγνώστης ξέρει ότι μπορεί να πετύχει μιαν ικανοποιητικά ολοκληρωμένη εικόνα ενός γεγονότος συγκρίνοντας τις ειδήσεις και τον τρόπο διατύπωσής τους από μέρους πολλών πηγών πληροφόρησης, ακόμη κι αν όλες αυτές οι πηγές είναι ύποπτες. Σε μιαν αληθινά πολιτισμένη χώρα δε φτάνει να διαβάζουν οι πολίτες εφημερίδα, πρέπει να διαβάζουνε όλοι τουλάχιστον δύο εφημερίδες (ή να διαβάζουν μια εφημερίδα και ν’ ακούν διάφορους ραδιοφωνικούς σταθμούς και τηλεοπτικά προγράμματα). Πρέπει να διασταυρώνουμε τις πληροφορίες, δηλαδή να κάνουμε αυτόν το «διακειμενικό» έλεγχο που ανέφερα παραπάνω. Κι αυτό πρέπει να το διδάξουμε στα παιδιά μας από τη σχολική κιόλας ηλικία.
Τώρα τελευταία που όλο και περισσότερα άτομα μιλάνε για διδασκαλία των mass media στα σχολεία, άρχισε να διαφαίνεται κι ένα παιδαγωγικό πρόβλημα που δεν αφορά μόνο τον τύπο και την τηλεόραση, αλλά και αυτά τα ίδια τα διδακτικά βιβλία. Ένα εγχειρίδιο, όσο καλό κι αν είναι, δεν πρέπει να είναι ποτέ το μοναδικό στα χέρια του μαθητή, αλλά -αν είναι οικονομικά δυνατό- να υπάρχουν δύο διαφορετικά για το κάθε μάθημα. Πρέπει να συνηθίζει κανείς από μικρός ν’ ανακατεύει τις ιδέες, αν θέλει να έχει σαφείς ιδέες».
Umberto Eco
H Δημοσιογραφική δεοντολογία
1. Κάθε δημοσιογράφος που έχει συνείδηση του ρόλου και της ευθύνης του πρέπει να σέβεται τις αρχές της ελευθερίας και της δικαιοσύνης, προκειμένου να επιτελέσει σωστά το έργο του.
2. Για να διασφαλίσει την επαγγελματική και ηθική του ακεραιότητα, οφείλει να σέβεται την ιδιωτική ζωή και την αξιοπρέπεια των συνανθρώπων του, καθώς επίσης και το δημόσιο συμφέρον.
3. Επιβάλλεται να παρέχει τη δυνατότητα στο κοινό να έχει πρόσβαση και συμμετοχή στη λειτουργία των Μέσων Ενημέρωσης, να ενθαρρύνει και να διευκολύνει τη διάδοση των ιδεών και των απόψεων των απλών ανθρώπων.
4. Είναι καθήκον του να μεταδίδει τις πληροφορίες κατά τέτοιον τρόπο, ώστε να γίνονται κατανοητές στο λαό, γιατί δεν πρέπει να ξεχνά ότι ο στόχος του είναι να διαφωτίσει κυρίως το πλήθος.
5. Πρέπει να παρουσιάζει τις ειδήσεις με ακρίβεια και αντικειμενικότητα, χωρίς να δεσμεύεται από μικροπολιτικές και οικονομικές σκοπιμότητες.
6. Είναι αναγκαίο να επεξεργάζεται τα γεγονότα, δηλαδή να τα αναλύει και να τα σχολιάζει, διαχωρίζοντας όμως κατά τρόπο σαφή το γεγονός από το σχόλιο, τη δική του υποκειμενική ερμηνεία.
7. Χρέος του είναι να περιφρουρεί την αλήθεια. Να μην τη διαστρέφει, ούτε να παρουσιάζει ένα μέρος της μόνο, αλλά να παρέχει όσο το δυνατόν πολύπλευρη, ολοκληρωμένη εικόνα της κοινωνικής πραγματικότητας, παρουσιάζοντας και διαφορετικές από τις δικές του απόψεις, ώστε να βοηθά τον αναγνώστη να προσεγγίσει την αλήθεια.
8. Καλό είναι, αν στόχο έχει την ορθή ενημέρωση, να αποδίδει τις επικεφαλίδες των ειδήσεών του κατά τρόπο που να εναρμονίζονται με το περιεχόμενο. Δυστυχώς, δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο επικεφαλίδων που αλλοιώνουν το περιεχόμενο της είδησης και παραπλανούν έτσι το κοινό που ορισμένες φορές περιορίζεται μόνο στην ανάγνωση των τίτλων. Επιπροσθέτως, για να είναι η πληροφόρηση έγκυρη, θα πρέπει ν’ αποφεύγει την υπερβολή και τον εντυπωσιασμό.
9. Είναι υποχρεωμένος να ελέγχει τις πηγές των πληροφοριών του και, όταν είναι δυνατόν, να τις αποκαλύπτει. Η ανώνυμη αναφορά σε «έγκυρες « και «αρμόδιες» πηγές δίνει την εντύπωση της εγκυρότητας και εξαπατά μ’ αυτόν τον τρόπο το κοινό.
10. Σημαντική είναι, τέλος, και η έγκαιρη παρουσίαση των γεγονότων, η άμεση ενημέρωση και ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης για την αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση των κοινωνικών και πολιτικών ζητημάτων.
«…Μιλώντας για «μύθο της αντικειμενικότητας», εννοούσα ότι μια είδηση τη δίνουμε πάντα αφού πρώτα την ερμηνεύσουμε, ακόμη και μόνο εξαιτίας του γεγονότος ότι τη διαλέγουμε ανάμεσα σε πολλές άλλες. Επίσης μια εφημερίδα παίρνει μορφή με τους τίτλους, με το μέγεθός τους και το χαρακτήρα τους, με τη σελιδοποίηση και το μάκρος των άρθρων, με την τοποθέτησή τους σε μια σελίδα μάλλον παρά σε μιαν άλλη, με τα χρώματα, αν υπάρχουν, και με τόσα άλλα πράγματα. Με καθένα από αυτά τα στοιχεία έχουμε και μια επέμβαση του υποκειμενικού παράγοντα. Ο δημοσιογράφος δεν έχει το χρέος να είναι αντικειμενικός. Έχει το χρέος να παίζει το ρόλο του μάρτυρα. Πρέπει να λέει ό,τι ξέρει και πρέπει (αφού, για παράδειγμα, εκθέσει τις απόψεις και των δύο μερών που έχουν εμπλακεί σε μια διαμάχη) να λέει ποια είναι η δική του γνώμη.
Καλή είδηση για μένα είναι αυτή που ξεχωρίζει τα γεγονότα από τις αξίες. Παράδειγμα: «Ένας άνθρωπος χτύπησε ένα σκύλο» (αυτό είναι το γεγονός). Τελεία. «Το συμβάν για μένα είναι δυσάρεστο» (γνώμη που ανήκει στο χώρο των αξιών). Κακή είδηση είναι εκείνη στην οποία γνώμη και έκθεση του γεγονότος μπερδεύονται. Παράδειγμα: «Ένας κακός άνθρωπος χτύπησε έναν κακόμοιρο σκύλο». […].
Όλα αυτά δεν έχουν καμιά σχέση με την αντικειμενικότητα. Γιατί, όταν μιλάμε για αντικειμενικότητα, υπονοούμε ότι η είδηση μας δίνει την εικόνα της πραγματικότητας «έτσι όπως είναι» και ότι η εφημερίδα, που είναι γεμάτη ειδήσεις, είναι η σφαιρική εικόνα της πραγματικότητας στο σύνολό της. Όμως, αν εκείνη την ημέρα δημοσίευσε την είδηση του ανθρώπου που χτύπησε το σκύλο, αλλά αγνόησε την είδηση του παιδιού που έπεσε απ’ το ποδήλατο (και είναι μοιραίο, γιατί μια εφημερίδα δεν μπορεί να περιλάβει το σύμπαν), η εφημερίδα αντικατόπτρισε τον τρόπο επιλογής, μέσα από το σύμπαν, των πραγμάτων που κατά τη γνώμη των δημοσιογράφων της «αποτελούν την πραγματικότητα».Αυτό βέβαια δεν είναι κακό, είναι ανθρώπινο και λογικό. Αρκεί να μην το κρύβουμε απ’ το κοινό. Ο μύθος της αντικειμενικότητας του το κρύβει και καμιά φορά το κρύβει και από το δημοσιογράφο. Από αυτή την άποψη είναι μια εκδήλωση ψευδοϊδεολογίας.
Ενάντια σ’ αυτή την ιδεολογία πρέπει να αγωνιστεί η δημοσιογραφία, αν θέλει να είναι δημοκρατική δημοσιογραφία. Δηλαδή, κατά τη γνώμη μου, το καθήκον του δημοσιογράφου δεν είναι να πείσει τον αναγνώστη ότι αυτός λέει την αλήθεια, αλλά να τον προειδοποιήσει ότι αυτός λέει τη «δική του» αλήθεια. Ότι υπάρχουν όμως κι άλλες.
Ο δημοσιογράφος που σέβεται τον αναγνώστη πρέπει να του αφήνει περιθώρια εξέτασης άλλων απόψεων. Αυτό μπορεί να το κάνει με χίλιους τρόπους: προκαλώντας συζήτηση γύρω από μια είδηση, αναφέροντας όλες τις ερμηνείες και τις ανακοινώσεις των άλλων, τονίζοντας κυρίως την προσωπική γνώμη, όταν είναι προσωπική, έτσι ώστε να το αντιλαμβάνονται όλοι. Υπάρχουν άπειροι τρόποι».
Umberto Eco
Συμπερασματικά: Για την αντιμετώπιση των προβλημάτων του Τύπου χρειάζεται:
1. Ελευθεροτυπία (αυτοέλεγχος και όχι λογοκρισία, ελευθερία και όχι ασυδοσία).
2. Πλουραλισμός στα μέσα ενημέρωσης.
3. Διασφάλιση της Δημοκρατίας, γιατί μόνον αυτή αποτελεί εγγύηση για τις δυο προηγούμενες προϋποθέσεις.
4. Οικονομική αυτονομία και ανεξαρτησία των εφημερίδων.
5. Ανεξαρτησία του δημοσιογράφου από τον εκδότη-εργοδότη.
6. Υψηλό αίσθημα ευθύνης των δημοσιογράφων και των εκδοτών.
7. Υψηλό μορφωτικό επίπεδο των δημοσιογράφων (ειδικευμένες γνώσεις αλλά και σφαιρική καλλιέργεια).
8. Παιδεία στο λαό και καλλιέργεια του αισθήματος της ευθύνης απέναντι στην ενημέρωσή του.
«Ένας ευσυνείδητος δημοσιογράφος οφείλει να συμμορφωθεί στις γενικά παραδεγμένες ιδέες για το δίκαιο και τη δικαιοσύνη καθώς και στις απαιτήσεις του κοινού, το οποίο τον εκτιμά πάρα πολύ. Ο δημοσιογράφος οφείλει να γνωρίζει τη λογοτεχνία της χώρας του και, αν είναι δυνατό, την κλασική λογοτεχνία, μια και στη σύγχρονη λογοτεχνία υπάρχουν, σχεδόν πάντοτε, οι μορφές και τα έργα της κλασικής λογοτεχνίας. Οφείλει να γνωρίζει την ιστορία της χώρας του και της φυλής του, καθώς και την ιστορία των χωρών και των φυλών από τις οποίες αυτός ο ίδιος και η φυλή του κατάγονται. Οφείλει να έχει μια γενική γνώση των πολιτικών και οικονομικών επιστημών. Επίσης πρέπει να μην είναι ανίδεος των τεχνών και των επιστημών γενικότερα. Όσο ευρύτερες είναι οι γνώσεις του, τόσο περισσότερο είναι ικανός ο δημοσιογράφος να εκτελέσει το καθήκον του. Για να γίνει κανείς συντάκτης, πρέπει να εργαστεί σκληρά και έξυπνα ως ρεπόρτερ, οπότε και γίνεται άξιος ν’ ανέβει…».
William Hurst
«Από την άποψη την εσωτερική ή ηθική, τον Τύπο τον κρατά ψηλά το συναίσθημα της ευθύνης. Εφόσον ο Τύπος δεν είναι επάγγελμα, όπως τα άλλα, αλλά είναι αποστολή, οι διευθύνοντες τον Τύπο, οι δημοσιογράφοι, δεν είναι συνηθισμένοι επαγγελματίες, αλλά είναι λειτουργοί. Καθώς ένας λειτουργός έχει την επίγνωση ότι δεν του επιτρέπεται να παρεκκλίνει από το λειτούργημά του, έτσι και ο δημοσιογράφος έχει την ίδια επίγνωση, ότι η αποστολή του είναι ιερή, και ότι κάθε κατάχρηση της δυνάμεως, που έχει στα χέρια του την ώρα που κρατεί την πένα και γράφει, δε βλάπτει μόνο ένα πρόσωπο ή μια ομάδα, αλλά βλάπτει την ίδια τη λειτουργία, και την ίδια την κοινωνική ζωή, μέσα στο μηχανισμό της δημοκρατίας. Αυτό το υψηλό συναίσθημα ευθύνης είναι το ηθικό θεμέλιο του λειτουργήματος του Τύπου. Ο μεγάλος νομικός Jhering είχε πει ότι η αξία ενός λαού είναι ταυτόσημη με το αίσθημα περί δικαίου που έχει αυτός ο λαός. Κατ’ αναλογίαν, το ίδιο ισχύει για κάθε θεσμό: η αξία του εξαρτάται από το συναίσθημα ευθύνης που έχουν οι λειτουργοί του».
Μιχ. Στασινόπουλος
«Η βελτίωση πρέπει να προέλθει μέσα από τις ίδιες τις εφημερίδες, που θα πρέπει να αναπροσαρμοσθούν στις νέες συνθήκες, να τονώσουν την αξιοπιστία τους, να γίνουν πιο χρήσιμες στον αναγνώστη. Ν’ ανταποκριθούν στις ηυξημένες απαιτήσεις της εποχής. Αλλά και πέρα από τις εφημερίδες, η ευθύνη για τη βελτίωση του Τύπου βαρύνει το κοινό. Επειδή σ’ αυτό απευθύνεται και σ’ αυτό τελικά ανήκει ο Τύπος, στην ευθύνη του μεγάλου κοινού είναι να ζητεί αλήθεια και ποιότητα από την εφημερίδα του…».
Παναγιώτης Λαμπρίας
Σοφία Μάνιου