Σοφία Μάνιου
Ο ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Ο επίλογος είναι το τελευταίο σε σειρά –αλλά όχι σε σημασία- μέρος του κειμένου μας. Οι περισσότεροι μαθητές δε δίνουν την πρέπουσα προσοχή σ’αυτήν την τελευταία παράγραφο, είτε γιατί έχουν κουραστεί από την ανάπτυξη είτε γιατί δεν έχουν τον απαιτούμενο χρόνο για την επιμέλεια ενός ικανοποιητικού επιλόγου. Κατά συνέπεια, είτε παραλείπουν τελείως την επιλογική παράγραφο είτε, συνηθέστερα, κλείνουν βιαστικά και πρόχειρα με δυο λιτούς παραινετικούς ή δεοντολογικούς στίχους. Έτσι, όμως, διαπράττουν σφάλμα βαρύνουσας σημασίας για την αξιολόγηση του γραπτού τους. Στην πρώτη περίπτωση, ένα κείμενο χωρίς επίλογο μοιάζει ημιτελές, δίνει την εντύπωση πως ο συγγραφέας του δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει την ανάπτυξη του θέματος. Στη δεύτερη περίπτωση (και ειδικά όταν έχει προηγηθεί εντυπωσιακός πρόλογος που συνοδεύεται από επαρκή ανάπτυξη των ζητουμένων) ο φτωχός, κοινότοπος ή αφελής επίλογος αφήνει μια στυφή αίσθηση απογοήτευσης στο διορθωτή. Κι αν λάβουμε υπόψη πως αμέσως μετά την ανάγνωση του επιλόγου βαθμολογεί το γραπτό μας, μπορούμε να καταλάβουμε σε ποιο βαθμό επηρεάζει την αξιολόγηση αυτή η τελευταία αίσθηση. Είναι πολύ σημαντική, επομένως, η τελευταία εντύπωση που θα δώσουμε στον αναγνώστη για τον πνευματικό μας κόσμο. Ένας καλός επίλογος είναι απαραίτητος σε μια έκθεση, ώστε να είμαστε σε θέση να πούμε, όπως θα έλεγε κι ο Σαίξπηρ, «Τέλος καλό, όλα καλά».
Ο επίλογος πρέπει:
α) Να ανακεφαλαιώνει τα επιχειρήματά μας, να αποτελεί λεκτική και λογική συμπύκνωση των ιδεών που αναπτύχθηκαν στο κύριο μέρος.
β) Να εναρμονίζεται στο περιεχόμενο και στο ύφος με τον πρόλογο και το κύριο μέρος.
γ) Να εκφράζει με δυναμισμό και αυτοπεποίθηση το απόσταγμα των ιδεών μας.
δ) Να αποπνέει συγκρατημένη αισιοδοξία για το μέλλον.
ε) Να είναι σύντομος (όχι όμως φτωχός, υπερβολικά λιτός).
στ) Να εντυπωσιάζει τον αναγνώστη.
Τι πρέπει να αποφεύγουμε:
α) Την απουσία επιλόγου.
β) Τους υπερβολικά λιτούς επιλόγους.
γ) Τους τυποποιημένους, κοινότοπους επιλόγους των εκθεσιολογίων. Κάθε θέμα απαιτεί διαφορετική αντιμετώπιση, χρειάζεται δικό του αποκλειστικά επίλογο, ώστε να εναρμονίζεται πλήρως με τις υπόλοιπες ιδέες που αναπτύχθηκαν.
δ) Το υπερβολικά ευχετικό, παραινετικό ή δεοντολογικό ύφος που προδίδει αφέλεια.
ε) Τον απαισιόδοξο τόνο.
Οι μορφές του επιλόγου
Ορισμένες από τις πιο συχνές μορφές σχηματισμού επιλόγου που συναντάμε σε δόκιμους συγγραφείς είναι οι ακόλουθες:
Αναφορά στην αξία ή στην απαξία της κύριας έννοιας.
- Αναφορά στο χρέος, στην ευθύνη του ανθρώπου.
- Διατύπωση της γενικότερης πρότασης ή των κυριότερων προτάσεων.
- Αναφορά στην αντίθετη έννοια από την κύρια.
- Εντοπισμός της κυριότερης αιτίας του προβλήματος.
- Ερώτηση.
- Αναλογία- Μεταφορά.
- Χρήση τεκμηρίων: απόψεις διανοούμενων, φράσεις λογοτεχνών, στίχοι ποιητών κτλ.
- Συνδυασμός των προηγούμενων οκτώ μορφών.
ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΜΟΡΦΩΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΟΥ ΕΠΙΛΟΓΟΥ
- Αναφορά στην αξία ή στην απαξία της κύριας έννοιας.
Όταν η κύρια έννοια είναι θετική, τονίζουμε την αξία της συμπυκνώνοντας τις θετικές της συνέπειες.
Όταν η κύρια έννοια είναι αρνητική, τονίζουμε την απαξία της με τη συμπύκνωση των αρνητικών συνεπειών της, των κινδύνων που εγκυμονεί για την ανθρωπότητα.
π.χ. «Η κριτική, όπως και η δημοκρατία, δεν είναι στατική και αμετακίνητη αλλά καθολική και διαρκώς ανανεούμενη λειτουργία, που ανάλογα με τα δεδομένα της εποχής συγχρονίζεται και εκσυγχρονίζεται. Το βασικό πάντως είναι ότι δημιουργεί ενεργούς και όχι ληθαργικούς πολίτες· υποκείμενα της ιστορίας και όχι απλά αντικείμενα της ιστορικής εξέλιξης».
Σαράντος Καργάκος, «Κριτική: ένα είδος αυτόνομου νευρικού συστήματος», «Προβληματισμοί»τ. ΣΤ΄, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1989, σελ 12-13.
- Αναφορά στο χρέος, στην ευθύνη του σύγχρονου ανθρώπουγια τη διασφάλιση της έννοιας, όταν είναι θετική, ή για την αντιμετώπισή της, όταν είναι αρνητική.
π.χ. Τα δικαιώματα όμως συνυφαίνονται με ισομεγέθεις ευθύνες. Να λογαριάζεσαι (από τους άλλους και από τον εαυτό σου) σαν άνθρωπος δεν είναι μόνο δικαίωμα, αλλά και ευθύνη. Το πρώτο μας αρέσει, το δεύτερο αποφεύγουμε να το ομολογούμε. Το «ως χαρίεν άνθρωπος» του αρχαίου ποιητή, έχει δύο όψεις, τη μια φανερή, την άλλη αφανή: -Τι χαριτωμένο πράγμα είναι να είσαι άνθρωπος! – Αλλά και τι βαρύ, τι ασήκωτο πράγμα είναι να είσαι άνθρωπος…
Ε. Π. Παπανούτσου, «Ορισμός του Ανθρώπου». «Η κρίση του πολιτισμού μας», σελ.223,εκδ. Φιλιππότη, Αθήνα 1994
3.Διατύπωση της γενικότερης πρότασης ή των κυριότερων προτάσεων(ειδικά όταν αυτές δεν έχουν αναπτυχθεί στο κύριο μέρος).
π.χ. Δε βρίσκω καταλληλότερο αντίδοτο από το άπλωμα σε πλάτος και βάθος του πνευματικού βίου. Όσο περισσότερους αληθινά πνευματικούς ανθρώπους δημιουργούμε (γιατί οι περισσότεροι πνευματικοί άνθρωποι είναι «ψευδεπίγραφοι») τόσο λιπαρότερες δυνατότητες σπέρνουμε για μια, μακρινή έστω, απολύτρωση, αυτή τη βαρύτατη πνευματική και ψυχική αρρώστια του καιρού μας.
Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου, «Η ασταμάτητη αλλοτρίωση», «Οι σκληροί καιροί», σελ 149-150, Οι εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα 1994
4.Αναφορά στην αντίθετη έννοια από την κύρια.Όταν η κύρια έννοια είναι θετική, αναφερόμαστε στους κινδύνους που ελλοχεύουν από την επικράτηση της αντίθετης αρνητικής έννοιας. Όταν η κύρια έννοια είναι αρνητική, τονίζουμε τα οφέλη που θα αποκομίσει ο άνθρωπος από την κατίσχυση της αντίθετης θετικής έννοιας.
π.χ. Τελευταία το επιχείρημά τους είναι ότι όταν στη Μαύρη Ήπειρο λευτερώθηκαν με νόμο της νέας πολιτείας τους οι σκλάβοι, οι περισσότεροι έδραμαν στους πρώην αφέντες τους και τους ικέτεψαν να τους βάλουν πάλι τους χαλκάδες και να τους κρατήσουν- ήσαν τόσο σίγουροι κάτω από τη στέγη τους… Τι αποδείχνει όμως τούτο το αξιοθρήνητο γεγονός; Αναμφισβήτητα, ότι η μακρά δουλεία κάνει ανάπηρη την ψυχή και του νοημονέστερου ακόμη ζώου και το κατεβάζει πιο χαμηλά από το μικρό και αδύνατο πουλί που μόλις βρει την ευκαιρία δραπετεύει από το κλουβί που με όλο τον κίνδυνο που διατρέχει να το καταβροχθίσει σε λίγο ο εχθρός. Μέσα σε «κλουβιά» καμωμένα από ιδέες και από πάθη κλείνουν ανέκαθεν τους ανθρώπους εκείνοι που τους κυβερνούν ∙ στο conditioning τούτο η σημερινή τεχνολογία έχει ανοίξει απέραντες δυνατότητες και η απειλή του εξανδραποδισμού του γένους μας γίνεται κάθε μέρα μεγαλύτερη. Θα μπορέσουν όμως οι βάρβαροι αυτοί τρόποι να σβήσουν μέσα στον άνθρωπο τον πόθο της ελευθερίας;
Ε. Π. Παπανούτσου, « Μορφές της Ελευθερίας». «Η κρίση του πολιτισμού μας», σελ. 271, εκδ. Φιλιππότη, Αθήνα 1994
5.Εντοπισμός της κυριότερης αιτίας του προβλήματος.
π.χ. Χρονοκτόνους ονόμαζαν μερικοί τους ανθρώπους της αγχώδους βιασύνης (νόσου του αιώνα μας). Λάθος. Δεν «σκοτώνεται» ο χρόνος, αυτοί «σκοτώνουν» την ψυχή τους όταν την καταδικάζουν σ’ένα ασταμάτητο κυνηγητό που φέρνει μοιραία τη φθορά. Γιατί άραγε αυτή η φυγή προς τα εμπρός; Οι άνθρωποι της εποχής μας φεύγουν, απλώς φεύγουν. Φεύγουν από ποιόν; Θα αποτολμήσω μιαν απάντηση.
– Από τον εαυτό τους. Όταν αυτός κάποτε τους προλαβαίνει, το βάζουν στα πόδια. Τρέχουν για να μην τον συναντήσουν και αναγκαστούν να λογαριαστούν μαζί του, πράγμα φοβερά δυσάρεστο. Απόδειξη το γεγονός ότι αποστρέφονται την περισυλλογή, τον αργό ρυθμό της ζωής, το διάλογο με αυτόν το σύντροφο που τους καταδιώκει…
Ε. Π. Παπανούτσου « Το πάθος της ταχύτητας», ο.π.
6. Ερώτηση.
Ο επίλογος είναι δυνατόν να καταλήγει σ’ένα ερώτημα που ανέκυψε από την πραγμάτευση του θέματος και τα τελικά συμπεράσματα.
π.χ. « Πολλοί μιλούν για τον «υπερανθρωπισμό», όχι για τον ανθρωπισμό του καιρού μας. Ο νους συλλαμβάνει καταπληκτικά σχέδια και η τεχνική πρόοδος τα πραγματοποιεί. Ο ηλεκτρονικός εγκέφαλος στην τελειότερη σύγχρονη μορφή του, δηλαδή η μηχανή «Γάμμα 60», επιλύει προβλήματα που θα απαιτούσαν ανάλωση ζωής και όχι ενός, πολλών ανθρώπων- και θαυμαστά προικισμένων. Κάθε μέρα εισάγουμε νέα εφευρήματα στην καθημερινή μας ζωή. Και τόσο πια μας φαίνεται το πράγμα φυσικό, ώστε σπανιότατα αποφασίζουμε να συλλογισθούμε, πώς έγιναν, πώς γίνονται όλα αυτά τα θαυμαστά και στην κοινή νόηση απλησίαστα. Ζούμε σ’ένα χώρο τεχνικής μαγείας. Αλλά κάποτε θα πρέπει, νομίζω, να σταθούμε και σε τούτο το απλό ερώτημα: μήπως ζητώντας να γίνουμε υπεράνθρωποι ελησμονήσαμε στο αναμεταξύ να γίνουμε άνθρωποι; Μήπως η ανθρωπιά θα είναι στο μέλλον ο «ελλείπων κρίκος» στην ανέλιξη των ιδιοτήτων μας; Δεν θα το θεωρήσω καθόλου παράδοξο, αν έτσι θα συμβαίνει».
Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος «Η Ανθρωπιά» από τον «Σύγχρονο Άνθρωπο», οι Εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα 1990, σελ. 258.
7. Αναλογία – Μεταφορά
π.χ. «Γονείς και εκπαιδευτικοί, για να ασκήσουν αποτελεσματικά την αγωγή για υπευθυνότητα, πρέπει να απελευθερωθούν από το κύκλωμα της οργανωμένης συνθηματολόγησης. Κι ο μοναδικός τρόπος δεν είναι να αποκοπούν από τις οργανώσεις – αυτό άλλωστε θα αποτελούσε μια ανέφικτη ρομαντική επιστροφή στο παρελθόν-, αλλά να εργαστούν, για να εκδημοκρατικοποιηθούν οι ίδιες οι οργανώσεις. Η λήψη των αποφάσεων δεν πρέπει να στηρίζεται στην προσφώνηση των λίγων και στην οργανωμένη χορωδιακή αντιφώνηση του πλήθους, αλλά στη συμφωνική ενορχήστρωση διαφορετικών φωνών και απόψεων. Για να υπάρξει αγωγή για υπευθυνότητα, πρέπει ο άνθρωπος να παύσει να είναι από φόβο ή συμφέρον ή ανασφάλεια το υποτακτικό μέλος της αγέλης. Πρέπει να γίνει συνυπεύθυνος στη χάραξη της πορείας του και να μη φοβάται να είναι διαφορετικός από τους άλλους. Η παραφωνία του μπορεί να είναι η αρχή μιας νέας μελωδίας».
Μιχαλάκης Ι. Μαραθεύτης «Η μαζοποίηση του σύγχρονου ανθρώπου και αγωγή για υπευθυνότητα», περ. ΕΥΘΥΝΗ, τ. 90
Παρατήρηση:
Όταν χρησιμοποιούμε μια αναλογία στον πρόλογο (καθώς επίσης ένα μύθο, ένα ιστορικό περιστατικό κτλ.), καλό είναι στον επίλογο να υπενθυμίζουμε με τις κατάλληλες λέξεις ή φράσεις το θέμα του προλόγου, ώστε να κλείνει κυκλικά η ανάπτυξη τουν θέματος. Αν δηλαδή στον πρόλογο παρομοιάσουμε την κοινωνικοποίηση του νέου με την γλυπτική, τη «λάξευση» του ατόμου από την κοινωνική «σμίλη», για να υπενθυμίσουμε την αναλογία.
8. Χρήση Τεκμηρίων
Ο επίλογος είναι δυνατόν να καταλήγει σε απόψεις διανοουμένων, φράσεις λογοτεχνών, στίχους ποιητών κτλ. Στην περίπτωση αυτή καλό είναι να σχολιάζουμε σύντομα τις ξένες απόψεις και να τις συσχετίζουμε με το θέμα μας, όπως φαίνεται και από το παράδειγμα που ακολουθεί.
Π.χ. «Η τύχη ενός έθνους εξαρτάται από τις ιδέες που έχουν οι νέοι του», είχε πει ο Γκαίτε. Ειδικά το ελληνικό έθνος, το συγκροτημένο σε κράτος, πρέπει να προσφέρει στους νέους τις ιδέες εκείνες που θα τους κάνουν περήφανους για τον τόπο τους και την παράδοσή του. Και μια υπερήφανη νεολαία είναι η καλύτερη εγγύηση για το μέλλον.
Σ.Καργάκος «Πολιτεία: ένας γερασμένος θεσμός», ό.π. σελ.149.
9. Συνδυασμός των προηγούμενων μορφών
Συχνά καταφεύγουμε σε συνδυασμό των μορφών που υποδείχθηκαν, για να σχηματίσουμε έναν επίλογο μεστό σε ύφος και περιεχόμενο. Στη συνέχεια προτείνονται ενδεικτικά κάποιοι συνδυασμοί για το σχηματισμό του επιλόγου, χωρίς η πορεία που υποδεικνύεται να είναι δεσμευτική. Μπορούμε να παραλείψουμε κάποιο-α από τα στάδια της πορείας ανάπτυξης του επιλόγου ή και να αρκεστούμε σε μια από τις απλές μορφές που υποδείχθηκαν.
α) Θετική έννοια
Όταν το θέμα της έκθεσης πραγματεύεται μια θετική έννοια, μια διαχρονική αξία, όπως είναι η φιλία, η ειρήνη, ο ανθρωπισμός κ. ά.:
- Τονίζουμε την αξία της έννοιας (απόσταγμα των θετικών συνεπειών της στον άνθρωπο, στην κοινωνία, στον πολιτισμό).
- Επισημαίνουμε τους κινδύνους που ελλοχεύουν στην εποχή μας για την ύπαρξή της.
- Υπογραμμίζουμε τις θλιβερές συνέπειες της αντίθετης αρνητικής έννοιας.
- Τονίζουμε το χρέος του ανθρώπου για τη διασφάλιση της θετικής έννοιας.
- Εκφράζουμε ελπίδα/συγκρατημένη αισιοδοξία για το μέλλον.
β) Αρνητική έννοια
Όταν το θέμα της έκθεσης πραγματεύεται μια αρνητική έννοια, μια απαξία ή ένα κοινωνικό πρόβλημα, όπως η χρηματοθηρία, ο καταναλωτισμός, η ανεργία, η εγκληματικότητα κτλ.:
- Επισημαίνουμε τον κίνδυνο (συμπύκνωση των αρνητικών συνεπειών της έννοιας).
- Τονίζουμε την ευθύνη του ανθρώπου για το πρόβλημα.
- Στρεφόμαστε ενάντια στη γενεσιουργό αιτία του προβλήματος.
- Διατυπώνουμε τις κυριότερες προτάσεις ή τη γενικότερη πρόταση για την αντιμετώπισή του (ειδικά όταν δεν έχουν αναπτυχθεί προτάσεις στο κύριο μέρος).
- Τονίζουμε την αναγκαιότητα κατίσχυσης της αντίθετης θετικής έννοιας.
γ) Θετική και Αρνητική έννοια
Όταν η έννοια που πραγματεύεται το θέμα μας έχει ταυτόχρονα θετική και αρνητική λειτουργία (π.χ. ο πόλος της διαφήμισης, των Μ.Μ.Ε., η τεχνολογική ανάπτυξη κ.ά.) ή όταν το θέμα μας διερευνά δύο αντίθετες απόψεις που καταλήγουν συνήθως στη σύνθεση:
- Υπενθυμίζουμε επιγραμματικά τη θετική και αρνητική λειτουργία ή τις δύο αντίθετες απόψεις (συμπύκνωση όσων αναπτύχθηκαν)
- Αναφέρουμε γνωρίσματα της εποχής μας που επιβάλλουν την αναγκαιότητα της ύπαρξης της έννοιας.
- Εκφράζουμε το τελικό συμπέρασμα (σύνθεση της θέσης και της αντίθεσης).
- Τονίζουμε το χρέος/την ευθύνη του ανθρώπου για τη συνετή χρήση ή τη θετική λειτουργία της έννοιας.
- Διαβλέπουμε ευοίωνες προοπτικές για το μέλλον.
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Α. Να εξετάσετε τις μορφές σχηματισμού των ακόλουθων επιλόγων.
1. «Ακόμα κι αν υποθέσουμε πως ο δημόσιος κορβανάς της προσφέρει τις πιο πλούσιες πιστώσεις, η Παιδεία μας θα εξακολουθήσει να σπέρνει απαιδευσία όσο δεν αλλάζει η νοοτροπία κράτους, καθηγητών, φοιτητών… όσο δεν ενστερνίζονται όλοι το αυτονόητο: η Παιδεία δεν είναι βιοτεχνία και σουπερμάρκετ γνώσεων (αμφίβολων ή όχι) και «χαρτιών» (άχρηστων συνήθως), είναι τέχνη, που γεννά γνωστικούς: ανθρώπους που πραγματικά «ορέγονται του ειδέναι», που θέλουν όχι μόνο να μάθουν όσα γνωρίζουν οι άλλοι, αλλά που μπορούν να παραγάγουν δική τους γνώση «μετά κρίσεως», θέτοντας οι ίδιοι «τον δάκτυλον επί τον τύπον των ήλων» και όχι μηρυκάζοντας όσα τους υπαγορεύουν κάποιοι ταχυδακτυλουργοί της «μόρφωσης».
Μάριος Πλωρίτης «Όψεις της κρίσης στην Ανωτάτη Παιδεία», εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ
2. «Υπάρχει τρόπος να γλιτώσει κανείς από την ιδεοληψία και το δογματισμό;
Υπάρχει, νομίζω. Είναι εκείνη η … ενοχλητική και επικίνδυνη μύγα με την οποία παρομοίαζε το διαλεκτικό του δαιμόνιο ο αρχαίος Σωκράτης. Ένα βαρύ και νωθρό άλογο –έλεγε- για να κουνηθεί, χρειάζεται να το τσιμπήσει αυτή η μύγα. Έτσι και ο ευτυχής στη δουλεία του δογματικός που αρνιέται πεισματικά να μετακινηθεί και κλείνει τ’ αυτιά του στον έλεγχο («ου με πείσεις καν με πείσης»), θέλει γερό δάγκωμα από κανένα ακαταμάχητο φιλοσοφικό ζωύφιο, για να αναγκαστεί να κάνει χρήση της μουδιασμένης του διάνοιας. Και να ξαναβρεί την πνευματική του ελευθερία. Αλλά δε φτάνει τούτο μόνο. Πρέπει και να μπορεί να σηκώσει την αλήθεια. Το βάρος της δεν είναι για όλους τους ώμους, ενώ το ψεύδος (οι αβασάνιστες, οι αυθαίρετες ιδέες) είναι ελαφρό και πάει σε πολλούς, παραπολλούς, όπως το έτοιμο φόρεμα. «Η αξία ενός ανθρώπου» έγραψε ο Νίτσε «μετριέται με το πόσην αλήθεια μπορεί να σηκώσει».
Ε.Π.Παπανούτσος «Η δουλεία του δογματισμού», από την «Κρίση του πολιτισμού μας», εκδ. Φιλιππότη, Αθήνα 1994, σελ.80.
3. «Αλλ’ ας έλθουμε ξανά στην ελληνική πραγματικότητα. Το ελληνικό σχολείο είναι αυτό που παρουσιάζει ο «Τοίχος» του συγκροτήματος των Πινκ Φλόιντ. Τα παιδιά ομοιόμορφα –σαν τ’ ανθρωπάκια του Γαΐτη-, προχωρούν το ένα μετά το άλλο να πάρουν την αναγκαία δόση γνώσης και να μετασχηματισθούν σε τούβλα, που θα προστεθούν στον ήδη υπάρχοντα τοίχο, που εμποδίζει το φως. Ο τοίχος αυτός είναι η κοινωνία μας. Χρειαζόμαστε κάποια παράθυρα».
Σ. Καργάκος «Παιδεία και Εκπαίδευση», «Προβληματισμοί», εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1989, τ. Γ΄, σελ. 191-192
4. Και για να τελειώνω. Υποστηρίζοντας αυτή την άποψη που νομίζω, όσο μπορώ να ξέρω πως είναι η σωστή, δεν εννοώ διόλου πως ο ποιητής είναι ανεύθυνος που κατρακυλά στο φύσημα της έμπνευσης ή της ιδιοτροπίας του. Απεναντίας, η ιδέα μου είναι πως ο γερός τεχνίτης είναι από τα πιο υπεύθυνα όντα που γεννιούνται επί γης. Σηκώνει την ευθύνη μιας πάλης ζωής και θανάτου. Από την ανθρωπότητα που μαίνεται ή σωπαίνει τριγύρω του τι θα διασώσει; Τι μπορεί να διασώσει; Τι πρέπει ν’ απαρνηθεί από την άμορφη ανθρώπινη ύλη, που είναι ωστόσο τρομακτικά ζωντανή, που τον παρακολουθεί ως μέσα στα όνειρά του; «Οι ευθύνες αρχίζουν από τα όνειρα…».
Γ. Σεφέρης «Η Τέχνη και η εποχή»
5. «Η ηθική δεν είναι εμπόδιο στην εξέλιξη της επιστήμης, είναι εμπόδιο στην καταστροφή του ανθρώπινου είδους διά της επιστήμης. Ποιο νόημα, άλλωστε, θα έχει η επιστημονική πρόοδος, αν δεν υπάρχουν άνθρωποι να τη γνωρίσουν και να την απολαύσουν; Επομένως, η ηθική δεν είναι μια σειρά από απαγορευτικά ταμπού. Είναι έκφραση σωφροσύνης. «Σωφροσύνη εστίν επιστημών επιστήμη», λέει ο Πλάτων, δίνοντας το πρωτείο όχι στις γνώσεις, αλλά στο ανθρώπινο ήθος. Εξάλλου, ας το σκεφθούμε πιο απλά κι ας θυμηθούμε το σοφό βάτραχο στους μύθους του Αισώπου, που συμβούλευε τους συντρόφους του να σκεφθούν –προτού πέσουν στο πηγάδι- το πώς θα βγουν, όταν στερέψει.
Χρειάζεται σύνεση, λοιπόν, και υπευθυνότητα, για να μην τελειώσει η ιστορία της ανθρωπότητας, όπως άρχισε: μ’ ένα έγκλημα».
Σ. Καργάκος «Επιστήμη και Ηθική», ό.π., τ. ΣΤ΄, σελ. 187.
Β. Να σχηματίσετε επιλόγους με αναφορά στην αξία ή στην απαξία των ακόλουθων εννοιών.
- Η χαρά της δημιουργίας
- Η ψυχαγωγία
- Η φιλομάθεια
- Η αγωνιστικότητα
- Η οικογένεια
- Η πνευματική μονομέρεια
- Ο καταναλωτισμός
- Η χρηματοθηρία
- Η αδιαφορία για τα κοινά
- Ο ρατσισμός
Γ. Να σχηματίσετε επιλόγους στους οποίους θα τονίζετε το χρέος του ανθρώπου απέναντι στις ακόλουθες έννοιες.
- Αυτογνωσία
- Εθνική συνείδηση
- Δημοκρατία
- Πνευματική ελευθερία
- Ειρήνη
- Κοινωνική ανισότητα
- Οικολογικό πρόβλημα
- Αυτοματοποίηση του ανθρώπου
- Εγκληματικότητα
- Αλλοτρίωση από τη φύση
Δ. Να σχηματίσετε επιλόγους στους οποίους θα διατυπώνετε προτάσεις για την αντιμετώπιση των ακόλουθων προβλημάτων.
- Το άγχος
- Η ανεργία
- Η μαζοποίηση
- Η αυτοαλλοτρίωση
- Η μόδα
Ε. Να συντάξετε επιλόγους για τις έννοιες που ακολουθούν με αναφορά στην αντίθετη έννοια.
- Η ειρήνη
- Ο αλτρουισμός
- Η υπευθυνότητα
- Η μισαλλοδοξία
- Ο εθνικισμός
- Ο ατομισμός
ΣΤ. Να συντάξετε επιλόγους στους οποίους θα τονίζετε την κυριότερη αιτία των ακόλουθων προβλημάτων.
- Η ξενομανία
- Η ανισότητα στον πλανήτη
- Η χρησιμοθηρία στη γνώση
- Ο φανατισμός
- Το οικολογικό πρόβλημα
Ζ. Να χρησιμοποιήσετε τα ακόλουθα ζεύγη εννοιών, για να σχηματίσετε επιλόγους με αναλογία για τις αντίστοιχες έννοιες.
1. Αγωγή του ατόμου – Λάξευση πέτρας – Η διάπλαση της προσωπικότητας του νέου από τους φορείς αγωγής.
2. Οι δεσμώτες του σπηλαίου – Το χρέος του πνευματικού ανθρώπου.
(πλατωνική αλληγορία)
3. Κατανάλωση αγαθών – «Κατανάλωση» – Ο ωφελιμισμός στις ανθρώπινες σχέσεις.
ανθρώπων
4. Αγώνας για ιδανικό ή στόχο – Ταξίδι – Η αξία της αγωνιστικότητας.
στην Ιθάκη
5. Διαφήμιση – Οι Σειρήνες στην Οδύσσεια – Ο ρόλος της διαφήμισης.
Η. Να χρησιμοποιήσετε τα ακόλουθα τεκμήρια στο σχηματισμό των επιλόγων των θεμάτων που υποδεικνύονται.
1. «Ας καταλάβουμε ότι δεν υπάρχουν όρια. – Το ιδανικό του διεθνισμού
Τα σύνορα δεν έγιναν από το Θεό. Τα κρά-
τη τα χάραξαν». Μαχάτμα Γκάντι
2. «Όσο σκέφτομαι, δυο πράγματα πλημμυ- – Η ηθική συνείδηση
ρίζουν το πνεύμα μου με θαυμασμό και δέος:
πάνω μου ο έναστρος ουρανός και μέσα μου
ο ηθικός νόμος». Καντ
3. «Η αρετή έχει πολλούς διδασκάλους αλλά – Η υποκρισία του κοινωνικού
ολίγους μάρτυρας». Αδ. Κοραής κατεστημένου
4. «Όσοι το χάλκεον χέρι/ βαρύ του φόβου – Ο αγώνας για την ελευθερία
αισθάνονται/ ζυγόν δουλείας ας έχωσι∙/
θέλει αρετήν και τόλμην/ η ελευθερία.
Ανδρέας Κάλβος
5. «Τη γλώσσα μου έδωσαν ελληνική. Το – Η αξία της γλώσσας μας και η ανάγκη περιφρούρησής της.
σπίτι φτωχικό στις αμμουδιές του Ομήρου.
Μονάχη έγνοια η γλώσσα μου στις αμμου-
διές του Ομήρου». Οδ. Ελύτης
Σοφία Μάνιου