Σοφία Μάνιου
Ο ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Ο πρόλογος είναι το εισαγωγικό μέρος κάθε κειμένου ( η πρώτη ή σπανιότερα οι δύο πρώτες παράγραφοι ), το πρώτο και σπουδαιότερο βήμα της ανάπτυξης του θέματος. Επομένως, θα πρέπει ο κειμενογράφος και ειδικά ο μαθητής να τον επιμεληθεί ιδιαίτερα ,αφού αποτελεί όχι μόνο την πρώτη προσέγγιση του θέματος και το έναυσμα για μια επιτυχημένη ανάπτυξη, αλλά και την πρώτη εντύπωση που θα δοθεί στον αναγνώστη-διορθωτή για τον πνευματικό του κόσμο.
Οι αρετές του προλόγου
1. Ο πρόλογος είναι απαραίτητος σε ένα κείμενο. Ο προπαρασκευαστικός του χαρακτήρας προϊδεάζει τον αναγνώστη και καλλιεργεί το έδαφος για μια αρμονική και αβίαστη μετάβαση στο κύριο μέρος. Ας τεθεί υπόψη ότι τίποτε δεν είναι αρμονικό χωρίς αρχή, μέση και τέλος, επομένως ούτε και το κείμενο χωρίς πρόλογο.
2. Ο πρόλογος πρέπει να είναι περιεκτικός και σαφής. Πρέπει να, εντοπίζει, την κύρια έννοια του θέματος και να αποτελεί μία σύντομη κριτική τοποθέτηση [θετική ή αρνητική] επί της κύριας έννοιας. Η θέση μας επί του θέματος (η αποδεικτέα θέση)είναι η απάντησή μας στα ζητούμενα και θα πρέπει με σαφήνεια να δηλώνεται στον πρόλογο – πριν αρχίσουμε την τεκμηρίωσή της στο κύριο μέρος-, ώστε να προϊδεάζεται ο αναγνώστης για τις απόψεις που ακολούθως θα εκτεθούν.
3. Από τα προηγούμενα προκύπτει ότι ο πρόλογος θα πρέπει να σχετίζεται άμεσα με την κύρια έννοια του θέματος. Άρα καλό θα είναι ειδικά ο μαθητής να αποφεύγει:
α) Γενικές και αόριστες αναφορές, για παράδειγμα, στην προβληματική εποχή μας, όταν αυτές δεν εναρμονίζονται με το θέμα.
β) Τους τυποποιημένους προλόγους των εκθεσιολογίων, αυτούς που υποτίθεται πως «ταιριάζουν σε κάθε θέμα έκθεσης». Οι έτοιμοι πρόλογοι ΄΄πολλαπλών χρήσεων΄΄ είναι μονότονοι, κουραστικοί και απωθούν τον αναγνώστη , γιατί δεν έρχονται σε συνάφεια ούτε με τις έννοιες αλλά ούτε και με το ύφος της προσωπικής ανάπτυξης που ακολουθεί στο κύριο μέρος.
4. Καλός πρόλογος είναι πάντα ο πρωτότυπος πρόλογος. Στόχος του μαθητή είναι να εντυπωσιάσει από την αρχή τον αναγνώστη με την πρωτοτυπία, την ευρηματικότητα και την ευρύτητα του πνεύματός του.
5. Ο πρόλογος πρέπει να είναι σύντομος. Ένας πρόλογος υπερβολικά μεγάλος, σε σχέση με την ανάπτυξη του κύριου μέρους, δημιουργεί μια «υδροκέφαλη» έκθεση. Και, αντίθετα, ένας επιγραμματικός πρόλογος δεν κρίνεται, βέβαια, ικανοποιητικός ·δεν έχει πληρότητα, αφού δεν μπορεί ν’ ανταποκριθεί στις απαιτήσεις που προαναφέρθηκαν . Η «χρυσή τομή», λοιπόν, είναι η σωστή αναλογία ανάμεσα στα τρία μέρη της έκθεσης (προλόγου, κυρίου μέρους, επιλόγου).
ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΠΡΟΛΟΓΟΥ
Ο πρόλογος μπορεί να σχηματίζεται με διάφορες μορφές. Ας μην ξεχνάμε πως αποτελεί κι αυτός μια παράγραφο, επομένως στις μορφές σχηματισμού του θα διακρίνουμε πολλές από τις μεθόδους ανάπτυξης που ήδη έχουμε συναντήσει στις επόμενες σελίδες. Στη συνέχεια σημειώνονται οι συχνότερες μορφές προλόγου που απαντώνται σε δόκιμους συγγραφείς.
1. Προσδιορισμός :
α) Ορισμός της κύριας έννοιας ή διασάφηση εννοιών του θέματος.
β) Αναφορά σε κάποιο ή κάποια από τα γνωρίσματα της κύριας έννοιας.
2. Χρήση Τεκμηρίων: Διαπίστωση-παρατήρηση που πηγάζει από:
α)Παραδείγματα από την καθημερινή ζωή.
β)Επώνυμες απόψεις.
γ)Ρητά, αποφθέγματα, παροιμίες.
δ)Στατιστικές, επιστημονικές έρευνες, πειράματα.
3. Εγχρονισμός της έννοιας: α) Στο παρελθόν.
β) Στο μέλλον.
- Αναφορά σε ιστορικό περιστατικό.
- Αναφορά στην αξία ή στην απαξία της κύριας έννοιας.
- Σύγκριση (ανθρώπινων τύπων, κοινωνιών, εποχών, ανθρώπου-ζώων)
- Αντίθεση : α)Αναφορά στην αντίθετη έννοια από την κύρια.
β)Παρουσίαση της αντίθετης άποψης από την αποδεικτέα θέση.
γ)Παρουσίαση δύο αντίθετων απόψεων και σύνθεσή τους
(Θέση-Αντίθεση -Σύνθεση)
8. Αναλογία (Μεταφορά) : α)Απλή αναλογία
β)Αναλογία με ιστορικό ανέκδοτο, μύθο κτλ.
9. Επεισόδιο από την καθημερινή ζωή.
10. Σκιαγράφηση ευρύτερου πλαισίου στο οποίο εντάσσεται στη συνέχεια η κύρια έννοια:
α)Χαρακτηριστικά ανθρώπινης φύσης.
β)Γνωρίσματα της κοινωνίας μας (θετικά ή αρνητικά).
11. Ερώτηση.
12. Συνδυασμός των προηγούμενων μορφών.
ΠΑΡΑΔΕΊΓΜΑΤΑ ΠΡΟΛΟΓΩΝ
1. ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΕΝΝΟΙΩΝ
α) Ορισμός της κύριας έννοιας ή διασάφηση εννοιών του θέματος.
π.χ. «Υπάρχει στο σύγχρονο κόσμο ένα θέμα λαιμαργίας, εννοημένης από πολλές και κάποτε ολωσδιόλου απίθανες και ιδιόρρυθμες πλευρές. Θα την ονόμαζα «ορμή προς ιδιοποίηση » και «ορμή προς κατάκτηση» και όπως αλλιώς θ’ απαιτούσε η συγκεκριμένη κάθε φορά περίπτωση. Κατά βάθος δεν είναι παρά η εκδήλωση της έμφυτης επιθετικότητας, που ξεκινάει απ’ τα πρώτα χρόνια της ζωής του ανθρώπου, για να φτάσει , αένναα μετασχηματιζόμενη, στα στερνά. Η ρίζα του φαινομένου τούτου βρίσκεται στο δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, το χειρότερο ανάμεσα σ’ όλους. Είναι μια αναβίωση πρωτόγονων ενστίκτων, που είχαν κατά μέρος αυτοδεσμευθεί, δηλαδή εκπολιτισθεί. Άλλωστε από πολλές απόψεις, η προοδευτική αυτοδέσμευση των ενστίκτων είχε θεωρηθεί το χαρακτηριστικό γνώρισμα του πολιτισμού»
Ι.Μ. Παναγιωτοπούλου, «Η λαιμαργία» στο «Οι σκληροί καιροί», Οι εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα 1994, σελ. 75.
Παρατήρηση:
Παρά το ότι η μέθοδος αυτή απαντάται σε δόκιμους συγγραφείς, καλό θα ήταν ο μαθητής να είναι πολύ προσεκτικός στη χρήση της. Η εκφραστική δυσχέρεια πολλών μαθητών οδηγεί στην αποστήθιση του ορισμού των εννοιών, ο οποίος συχνά παρατίθεται «στεγνά», χωρίς πλούτο έκφρασης, χωρίς φαντασία και πρωτοτυπία. Το αποτέλεσμα είναι μια απότομη εισαγωγή στο θέμα, ένας «πρόλογος» τυπικός και ψυχρός που αιφνιδιάζει και σίγουρα δεν εισάγει ομαλά, αρμονικά τον αναγνώστη στο
θέμα.
β) Αναφορά σε κάποιο ή κάποια από τα γνωρίσματα της κύριας έννοιας:
π.χ. Πολύ συχνά, εμείς όλοι που δεν διευθύνουμε την πολιτική ζωή του τόπου μας ή του κόσμου, αλλά που τη ζούμε, στεκόμαστε συνειδητά ή ασύνειδα μπροστά σε ένα φαινόμενο. Βλέπουμε τον Τύπο να καταγγέλλει πράξεις που δείχνουν ασυνέπεια ανάμεσα στην πολιτική πράξη και στον ηθικό κανόνα, ανάμεσα στη συναισθηματική αξίωση ενός λαού και στην πολιτική πραγματικότητα. Κράτη ολόκληρα καταγγέλλονται γι’ ασυνέπεια ανάμεσα στην πολιτική πράξη και στον ηθικό κανόνα, ανάμεσα στη συναισθηματική αξίωση ενός λαού και στην πολιτική πραγματικότητα. Κράτη ολόκληρα καταγγέλλονται γι’ ασυνέπεια, ασυμφωνία κατάφωρη των όσων επαγγέλλονται με τα όσα πράττουν. Το επιχείρημα μοιάζει ακαταμάχητο, γι’ αυτό ακριβώς και προβάλλεται. Ακόμα και το κυνικότερο καθεστώς αν θελήσει ν’ αγνοήσει αυτήν την αξίωση, δε θα διακηρύξει με αναίδεια την αδιαφορία του: θα κοιτάξει να παρακάμψει το σκόπελο, να μεταστρέψει την προσοχή, να δώσει στα πράγματα διαφορετική ερμηνεία, να προβάλει τέλος ένα άλλο, ισχυρότερο τάχα ηθικό επιχείρημα, ας είναι και φτιαχτό ή αυθαίρετο. Ο ηθικός αυτός οπλισμός μοιάζει αναγκαίος.
Ά. Τερζάκη, «Η λογοδοσία της πολιτικής»στο «Προσανατολισμός στον αιώνα», Οι εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα 1993, σ.176.
2. ΧΡΗΣΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΝ
α) Διαπίστωση που πηγάζει από παραδείγματα της καθημερινότητας.
Π.χ. Πάρα πολλοί νέοι αποφεύγουν τις εξωοικιακές μορφές ψυχαγωγίας, κλείνονται στο σπίτι τους και στον εαυτό τους και ζητούν την απόλαυση στην τηλεόραση και στο βίντεο και εντελώς πρόσφατα στα ηλεκτρονικά παιχνίδια, που υποκαθιστούν την ανθρώπινη συντροφιά. Αυτό πέρ’ από το γεγονός ότι αποτελεί τη χειρότερη μορφή παθητικής ψυχαγωγίας, αποξενώνει το νέο από το ευρύτερο περιβάλλον του, τον κάνει κλειστό και εσωστρεφή τύπο, αδιάφορο για τα όσα συμβαίνουν γύρω του. Αυτό συνεπιφέρει μια περαιτέρω καθίζηση και πνευματική αποδυνάμωση της νεολαίας, που έχει σιγά σιγά καταργήσει την αγορά του ποιοτικού εντύπου και περιορίζεται σε περιοδικά προβολής ειδώλων. Δεν είναι απορίας άξιο, λοιπόν, που το μεγαλύτερο μέρος των σημερινών παιδιών αγνοεί το Χριστιανό Μπαχ αλλά ξέρει τα πάντα για τη Μαντόνα.
Σ.Καργάκος, «Νέοι και Ψυχαγωγία», «Προβληματισμοί», εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1989, τ. Γ΄, σ.105-106
β) Επώνυμες απόψεις (φράσεις λογίων, λογοτεχνών, επιστημόνων, φιλοσόφων).
Π.χ. Συχνά διερωτώνται ποια είναι περισσότερο κατάλληλα πρόσωπα, για ν’ ασχολούνται με τα παιδιά. Ένα πράγμα είναι οπωσδήποτε αναμφισβήτητο: «οι λιγότερο κατάλληλοι είναι οι γονείς». Ο Μπέρναρ Σω, ο διάσημος Ιρλανδός συγγραφέας, με τη γνωστή διαβρωτική του ειρωνεία επισημαίνει από την αρχή σχεδόν του αιώνα αυτό που θ’ αποτελέσει ίσως την πιο μεγάλη πληγή του αιώνα μας, την ανεπάρκεια της οικογένειας σ’ ό,τι αφορά στην ανατροφή των παιδιών.
Σ. Καργάκος, «Κάποια προβλήματα αγωγής», ό.π. , σ. 157.
γ) Ρητά, αποφθέγματα, Παροιμίες κ.τ.λ.
π.χ. Όσο προχωρεί ο άνθρωπος στην ηλικία και αποκτά μεγαλύτερη πείρα της ζωής, τόσο τείνει να παραδεχτεί (άλλο θέμα, αν τελικά το καταφέρνει) ότι πρέπει να περιορίζει τις αξιώσεις του και να μην περιμένει από τούτο τον κόσμο περισσότερα από όσα είναι δυνατόν να του παραχωρηθούν. Σ’ αυτή τη δυσάρεστη αλλά σώφρονα παραδοχή έχουν από την ανώνυμη και την επώνυμη θυμοσοφία δοθεί πολλές αποφθεγματικές διατυπώσεις που χάρη στη λακωνικότητά τους μένουν στη μνήμη και εύκολα περνούν από στόμα σε στόμα –απόδειξη ότι εκφράζουν ένα πολύτιμο θησαύρισμα της ανθρώπινης συνείδησης: «Βέλτιον τό μή χεῑρον», «Το καλύτερο είναι εχθρός του καλού», «Στέργε τα παρόντα», «Μηδέν ἄγαν» κτλ. κτλ.
Ε. Παπανούτσος, «Το πάθος της πλεονεξίας», «Οι δρόμοι της ζωής», εκδ. Φιλιππότη, Αθήνα 1993, σ. 235.
δ) Στατιστικές, δεδομένα επιστημονικών ερευνών ή πειραμάτων.
π.χ. Μέσα στην τύρβη των γεγονότων και τις τριβές της καθημερινότητας για μια ακόμη φορά κάτι το βαθύτατα σημαντικό, για να μην πούμε συγκλονιστικό, πέρασε απαρατήρητο και σχεδόν ασχολίαστο από τους ίδιους τους ενδιαφερόμενους, που είναι οι εφημερίδες και οι εκδότες, ο κόσμος του καθημερινού εντύπου κι ο κόσμος του βιβλίου. Μελέτη αποκάλυψε, με αριθμούς πλέον, πόσο λίγο διαβάζει ο Έλληνας και η κοινή γνώμη προσπέρασε αδιάφορη μπροστά σε στοιχεία, που προκαλούν κατάπληξη ακόμα και σ’ εκείνους, που έχουν από καιρό συνείδηση της κάθετης μείωσης του αναγνωστικού κοινού σ’ όλα τα επίπεδα. Εκεί όπου 25 εκατομμύρια Γερμανοί (σε σύνολο 60 εκατομ.) αγοράζουν εφημερίδες, 15 εκατομμύρια Άγγλοι (σε σύνολο 55 εκατομ.) και 700.000 Ιρλανδοί (σε σύνολο 3,5 εκατομ.), εμφανίζονται 900.000 Έλληνες (σε σύνολο 9,5 εκατομ.), δηλαδή 1:11 να ενδιαφέρονται για είδηση, πληροφόρηση και σχολιασμό. Πρόκειται για μια τραγική πραγματικότητα, που διαγράφεται ακόμη τραγικότερη αν σκεφτούμε τους τεράστιους αριθμούς, όχι πλέον εκείνων που αποφοιτούν από τα Γυμνάσια στη χώρα μας, αλλά εκείνων που περνάνε με τον ένα ή τον άλλο τρόπο από ανώτατες σπουδές κάθε χρόνο.
Β. Φίλια, «Γιατί ο Νεοέλληνας δε διαβάζει», στις «Κοινωνιολογικές Προσεγγίσεις», εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1985, σ. 171.
3. ΕΓΧΡΟΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ
α) Στο παρελθόν.
Π.χ. Η χρήση του ναρκωτικού δεν είναι νέα, είναι πανάρχαιη και μάλιστα σε πολλές περιπτώσεις αποτέλεσε υπολογίσιμο στοιχείο της κουλτούρας, άλλοτε συνδεμένο, άλλοτε όχι με τη χρήση οινοπνευματωδών. Λατρευτικά και οργιαστικά έθιμα, ιδιαίτερα στους αγροτικούς, όχι στους ποιμενικούς λαούς είχαν διαπιστωμένα σχέση με τη χρήση ναρκωτικών από χασίς ως τα φύλλα κόκας, το όπιο και άλλα γνωστά ή άγνωστα σήμερα. Άλλωστε και η Πυθία με αναθυμιάσεις που της δημιουργούσαν ένα είδος εκστατικής νάρκωσης, περιερχόταν στην κατάσταση εκείνη, που της επέτρεπε να εκστομίζει χρησμούς.
Β. Φίλιας «Ναρκωτικά: αίτια της χρήσης τους στη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία», ό. π., σ. 142.
β) Στο μέλλον.
Π.χ. Τώρα που έχει πάρει περίπου φανταστικά μεγέθη η αλλοτρίωση αρχίζουμε να παθαίνουμε μιθριδατισμό και σχεδόν να μην τη νιώθουμε πια. Οι άμεσοι απόγονοί μας θα τη θεωρήσουν φυσική κατάσταση. Και οι απόγονοι των απογόνων μας δεν είναι καθόλου απίθανο να μην μπορούν να εννοήσουν διαφορετικά τον κόσμο παρά σαν όργανα μιας εγκόσμιας μοίρας χωρίς προσωπική συμμετοχή σε οτιδήποτε και χωρίς συνείδηση ευθύνης –δηλαδή χωρίς πραγματική ελευθερία, έστω και όση ελευθερία επιτρέπουν τα περιστατικά και οι άλλοι.
Ι.Μ.Παναγιωτόπουλος «Η ασταμάτητη αλλοτρίωση», Οι εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα 1994, σ. 125.
4. Αναφορά σε ιστορικό περιστατικό – γεγονός από το παρελθόν και συσχετισμός του με την κύρια έννοια.
Π.χ. Αν πιστέψουμε τον Βίκτωρα Ουγκό, στην Ευρώπη του 17ου αιώνα, κάποιες μυστικές αδελφότητες που ονομάζονταν comprachicos επιδίδονταν στο εμπόριο παιδιών, προς χρήση των βασιλιάδων, των παπών και των σουλτάνων. Αγόραζαν τα παιδιά από τις πάμφτωχες οικογένειες τους και σύμφωνα με μια φρικιαστική ορθοπεδική μέθοδο τα έκλειναν σε δοχεία για να μπλοκάρουν την ανάπτυξή τους, να τα κάνουν τέρατα, ευνούχους ή γελωτοποιούς ικανούς να διασκεδάζουν τα πλήθη.
Η εποχή μας κατάργησε αυτό το είδος «ανόσιας βιομηχανίας» και κατόρθωσε, στις δημοκρατικές χώρες τουλάχιστον, να περιβάλει τη νεαρή ηλικία με ένα πλέγμα από προστατευτικά δικαιώματα. Εντούτοις, μπορούμε να αναρωτηθούμε μήπως, κατά κάποιον υποχθόνιο τρόπο, επιτελεί άλλες μεταμορφώσεις το ίδιο συγκλονιστικές, μήπως υφιστάμεθα μια μετάλλαξη που μας αλλοιώνει καίρια ως ανθρώπους. Με άλλα λόγια, μήπως μας εξωθεί καταναγκαστικά στην ανωριμότητα, μεταβάλλοντας τους ενηλίκους σε παιδιά και καθηλώνοντας τα παιδιά στην παιδική ηλικία, εμποδίζοντάς τα να μεγαλώσουν.
Πασκάλ Μπρυκνέρ «Οι ενήλικοι μικροί, τόσο δα μικροί», από το «Ο πειρασμός της Αθωότητας»,Αστάρτη,Αθήνα1996,σελ.99-100.
Παρατήρηση
Όπως είναι εμφανές και από το παράδειγμα, στις περιπτώσεις αυτές ο πρόλογος είναι δυνατόν ν’αποτελείται από δυο παραγράφους. Στην πρώτη παράγραφο παρουσιάζεται το ιστορικό περιστατικό, ενώ στη δεύτερη σχετίζεται με την κύρια έννοια. Φυσικά, κάτι τέτοιο δεν είναι πάντοτε απαραίτητο. Θα μπορούσε η προλογική παράγραφος να περιλαμβάνει τόσο το ιστορικό γεγονός όσο και την κεντρική ιδέα του κειμένου.
4. Αναφορά στην αξία ή στην απαξία της κύριας έννοιας.
π.χ. Η φιλία, δώρο ακριβό και ευτύχημα σπάνιο, έχει πανάρχαιους τίτλους ευγένειας. Την εχάρηκαν άνθρωποι εκλεκτοί, σε όλα τα γεωγραφικά και τα ιστορικά πλάτη της οικουμένης, και την εγκωμίασαν ποιητές, σοφοί, πολιτικοί με τον τρόπο του ο καθένας, αλλά όλοι με την ίδια συγκίνηση. Άλλωστε, εκτός από την καταγωγή της λέξης (που είναι κατευθείαν παράγωγο του κύριου για την «αγάπη» ρήματος φιλεῖν, amare), και μόνο το γεγονός ότι για να τονίσουμε την εκτίμηση και την εμπιστοσύνη μας προς τα πιο οικεία μας πρόσωπα ( το γονιό, τον αδελφό, την ερωμένη, τη σύζυγο) δηλώνουμε ότι τους θεωρούμε «φίλους», μαρτυρεί πόσο ψηλά η κοινή συνείδηση τοποθετεί τη φιλία.
Ε. Παπανούτσου, «Η φιλία», στην «Πρακτική Φιλοσοφία», εκδ. Δωδώνη, Αθήνα 1980, σελ 112.
5. ΣΥΓΚΡΙΣΗ
® ανθρώπινων τύπων (π.χ. ελεύθερος-δούλος, υπεύθυνος-ανεύθυνος κτλ. )
® κοινωνιών (π.χ. αναπτυγμένες-υπανάπτυκτες κοινωνίες, μεγαλούπολη-κλειστή επαρχιακή κοινωνία κτλ.)
® ιστορικών εποχών, παρελθόντος-παρόντος
® ανθρώπου- ζώων
π.χ. Προς τον άνθρωπο που ζει και πεθαίνει, δέχεται και προσφέρει, ριζωμένος στερεά σ’έναν ορισμένο γεωγραφικά και ιστορικά χώρο, προΐόν και μαζί φορέας ορισμένου υλικού και πνευματικού πολιτισμού, ανοιχτός προς τα ρεύματα των ιδεών της εποχής του αλλά και προσηλωμένος στη δική του παράδοση, αντιδιαστέλλονται σαν αντίθετες και ακραίες μορφές δύο τύποι: ο μετανάστης από το ένα μέρος και ο τσιγγάνος από το άλλο. Όπως όλοι οι γνήσια αντίθετοι όροι, έχουν και αυτοί μεταξύ τους ένα κοινό γνώρισμα, τους λείπουν οι ρίζες. Ενώ όμως ο πρώτος αποκόβεται από τις δικές του και αποκτά με τον καιρό άλλες (μεταμορφωνόμενος), ο δεύτερος δε ριζώνει πουθενά (και μένει αναλλοίωτος). Ας τους εξετάσουμε από κοντά, παρουσιάζουν πολύ ενδιαφέρον.
Ε. Παπανούτσου, «Οι ρίζες» στην «Πρακτική Φιλοσοφία», σελ. 233
6. ΑΝΤΙΘΕΣΗ
α) Αναφορά στην αντίθετη έννοια από την κύρια.
- Όταν είναι θετική η κύρια έννοια, αναφερόμαστε στους κινδύνους που εγκυμονεί η αντίθετή της αρνητική ή στις ζημιές που προκαλεί και την απορρίπτουμε, για ν’αναδείξουμε την αξία της θετικής μας έννοιας.
- Όταν είναι αρνητική η κύρια έννοια, αναφερόμαστε στα οφέλη της αντίθετής της θετικής και επικυρώνουμε την αξία της.
π.χ. «Η βαθειά αναταραχή που περνάει τούτο τον καιρό η χώρα μας και που είναι, σε τελευταία ανάλυση, κρίση ηθική ολόκληρου του κοινωνικού μας οργανισμού ξαναφέρνει στο νου κάθε στοχαστικού ανθρώπου τις έννοιες της Πολιτικής (τέχνης) και του Πολιτικού (ανδρός) και τον παρακινεί να τις διερευνήσει. Ποιος είναι ο σκοπός (το «τέλος» όπως θα έλεγαν οι Αρχαίοι), δηλαδή ο λόγος υπάρξεως της Πολιτικής, το ουσιαστικό νόημά της; Και τι πρόγραμμα ζωής εκφράζει με τις προθέσεις και τις πράξεις του ο Πολιτικός, ο αυθεντικός, ο άξιος του ονόματος του Πολιτικός;
Ε.Π.Παπανούτσου, «Διδάσκαλοι Αρετής», «Πρακτική Φιλοσοφία», εκδ. Δωδώνη, Αθήνα 1980, σελ310.
β) Παρουσίαση της αντίθετης άποψης από την αποδεικτέα θέση και αναίρεσή της.
π.χ. Σκοπός μιας πραγματικής και σωστής κοινωνικοποίησης δεν μπορεί παρά να είναι η ανάπτυξη ελεύθερων και αυτοδύναμων προσωπικοτήτων. Η κοινωνικοποίηση επομένως και η αγωγή και η παιδεία έχει στον πυρήνα της το αίτημα για ελευθερία, δηλαδή για εξασφάλιση των προϋποθέσεων εκείνων που επιτρέπουν την αυτοπραγμάτωση και την αυτοολοκλήρωση του ατόμου. Λαθεμένα υποστηρίζεται η «αναρχική» άποψη ότι η οποιαδήποτε κοινωνικοποίηση συνεπάγεται ευνουχισμό του ανθρώπου και ότι το πλέγμα των βασικών αναγκών και επιθυμιών του προσώπου έχει μια εξωκοινωνικού χαρακτήρα λειτουργική αυτονομία. Ασφαλώς η παιδεία έχει στον πυρήνα της το αίτημα για ελευθερία, δηλαδή για εξασφάλιση των προϋποθέσεων εκείνων που επιτρέπουν την αυτοπραγμάτωση και την αυτοολοκλήρωση του ατόμου σ’όλη τη γραμμή. Όμως αυτό δε σημαίνει όπως υποστηρίζει η παραπάνω θέση ότι από το ένα μέρος η οποιαδήποτε κοινωνικοποίηση συνεπάγεται ευνουχισμό του ανθρώπου και από το άλλο ότι το πλέγμα των βασικών αναγκών και επιθυμιών του προσώπου έχει μια εξωκοινωνικού χαρακτήρα λειτουργική αυτονομία.
Β.Φίλια, «Κοινωνικοποίηση και συνείδηση», «Κοινωνιολογικές Προσεγγίσεις», Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1985, σ. 71.
γ) Παρουσίαση δύο αντίθετων απόψεων και εξαγωγή συμπεράσματος που αποτελεί ενδιάμεση θέση (σύνθεση των δύο αντίθετων, συνήθως ακραίων, απόψεων) κατά το γνωστό σχήμα: Θέση – Αντίθεση – Σύνθεση.
Π.χ. Διακεκριμένος συνάδελφος, μιλώντας σε δημόσιο χώρο για το έργο ενός από τους πεζογράφους της περασμένης γενιάς, τον εχαρακτήρισε «απροβλημάτιστο». Και τον όρο τον εχρησιμοποίησε με μειωτική σημασία. Σα να ήθελε να πει: «άνθρωπος που δεν προβληματίζεται, βρίσκεται πιο κάτω από τον αληθινό προορισμό του. Και μάλιστα, αν ο άνθρωπος αυτός τυχαίνει να διεκδικεί μια θέση στην πνευματική ηγεσία ενός τόπου». Άλλος, διακεκριμένος επίσης,, ζωγράφος, μιλώντας επίσης σε δημόσιο χώρο, υποστήριξε πως ο προβληματισμός είναι μια μορφή ματαιοδοξίας και πως ο αληθινός ζωγράφος μπορεί να συντελεί το έργο του, χωρίς να ενδιαφέρεται για προβλήματα, ζώντας με απλή καρδιά τα φαινόμενα και τα περιστατικά και αναπτύσσοντας το δώρο που του εδόθηκε, χωρίς αγωνία και χωρίς «βαθυστόχαστη» αλαζονεία. Ένας τρίτος θα μπορούσε να παρατηρήσει πως και βέβαια ο προβληματισμός είναι γνώρισμα του καιρού μας. Χωρίς για τούτο να παύει να είναι κι ένα σκληρό πεπρωμένο.
Ι.Μ.Παναγιωτόπουλου, «Τα προβλήματα», «Ο Σύγχρονος Άνθρωπος», Οι εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα 1990, σ. 318.
8. ΑΝΑΛΟΓΙΑ
α) Απλή αναλογία
π.χ. Είδα να γίνεται και πάλι λόγος για τον καταμερισμό της σύγχρονης ιατρικής από πρόσωπο ειδικότατο, που επισημαίνει πολλούς κινδύνους. Το ανθρώπινο σώμα στους καιρούς μας έχει μεταβληθεί σε μια επικράτεια χωρισμένη σε μικρές ηγεμονίες, καθώς συνέβαινε κατά το Μεσαίωνα και την Αναγέννηση στην ιταλική χερσόνησο ή στην κεντρική Ευρώπη. Με τη διαφορά, πως τώρα πια δεν πρόκειται για τη Φλωρεντία ή τη Βερόνα ή το Μιλάνο ή τη Ρώμη ή τη Νάπολη, αλλά για το μάτι ή το αυτί ή το πόδι ή την καρδιά ή το στομάχι, όπου η ασταμάτητη ειδίκευση έχει δημιουργήσει ξεχωριστές αυθεντίες. Έτσι ο ηγεμόνας του αυτιού αγνοεί οτιδήποτε βρίσκεται έξω από την περιοχή του και, αν παραστεί ανάγκη, παραπέμπει σ’έναν άλλο ηγεμόνα κι εκείνος σ’ άλλον και ούτω καθεξής. Και δεν είναι καθόλου παράδοξο που πολύ συχνά οι διαδοχικές παραπομπές οδηγούν σε πραγματική αμηχανία και, αντί να προκαλέσουν ωφέλεια, βλάπτουν.
Ι.Μ.Παναγιωτόπουλος, «Ο καταμερισμός», «Ο Σύγχρονος Άνθρωπος», Οι εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα 1990, σ. 280.
β) Αναλογία με ιστορικό ανέκδοτο, μύθο, παραβολή κ.τ.ό.
π.χ. Διηγούνται πως ο Μιχαήλ Άγγελος βρήκε στο δρόμο παραπεταμένη μια πέτρα ογκώδη κι ακανόνιστη και ζήτησε να τη μεταφέρουν στο εργαστήρι του.
– Τι τη θέλεις; Τον ρώτησαν.
– Μέσα στην πέτρα αυτή, απάντησε, κρύβεται ένας άγγελος, που πρέπει να ελευθερώσω…
Έπειτα από καιρό κάλεσε τους φίλους του να θαυμάσουν τον κρυμμένο στην πέτρα άγγελο, που η θαυματουργή σμίλη του «αποκάλυψε».
Το ίδιο συμβαίνει και με κάθε παιδική ψυχή, που είναι πολύτιμη, ακατέργαστη πέτρα. Το πώς θα διαμορφωθεί εξαρτάται από τη σμίλη, που θα την αγγίξει στα πρώτα της χρόνια.
Σ. Καργάκος «Παιδί: μια αλάξευτη πέτρα», Προβληματισμοί, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1989, τ. Γ΄ , σ. 179.
Παρατήρηση:
Στην αναλογία με ιστορικό ανέκδοτο -όπως και στον πρόλογο που σχηματίζεται με ιστορικό γεγονός-είναι δυνατόν ο πρόλογος να αποτελείται από δύο παραγράφους.
9.Επεισόδιο από την καθημερινή ζωή και συσχετισμός του με την κύρια έννοια.
Π.χ. Σ’ ένα πρόσφατο κινηματογραφικό έργο, «Πώς να κλέψετε ένα εκατομμύριο δολάρια», η υπόθεση εκτυλίσσεται γύρω από ένα υποθετικό αγαλματίδιο του Τσελίνι που εκτίθεται σε κάποιο μουσείο, πάνω σε ψηλή βάση, φυλαγμένο με φωτοηλεκτρικά κύτταρα. Είναι τόσο απλησίαστο που κανένας δεν μπορεί να το παρατηρήσει αρκετά για να καταλάβει ότι αντί για το πραγματικό βρίσκεται εκεί μια χυδαιότατη απομίμηση. Όμως οι επισκέπτες, και οι κριτικοί, δε θέλουνε να «δούνε» το άγαλμα: θαυμάζουνε την «αξία» που αυτό αντιπροσωπεύει. Πρόκειται για αξία χρηματική, αλλά ταυτόχρονα και για αξία κύρους. Το κύρος ενός έργου τέχνης επηρεάζει την κρίση όλου του κόσμου και τον κάνει να το βλέπει ωραίο, όχι γιατί φαίνεται ωραίο, αλλά γιατί είναι οικουμενικά δηλωμένο ωραίο.
Umberto Eco, «Ο Φετιχισμός στην Τέχνη», «Η Σημειολογία στην καθημερινή ζωή», εκδ. Μαλλιάρης-Παιδεία 1984, σ. 109.
10. Σκιαγράφηση πλαισίου στο οποίο εντάσσεται η κύρια έννοια.
α) Χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσης.
Π.χ. Η εξέλιξη ενός πολιτισμού παρουσιάζει σημαντικές αναλογίες με τη φυλογενετική εξέλιξη ενός είδους. Η συσσωρευμένη παράδοση που βρίσκεται στη βάση της ανάπτυξης του κάθε πολιτισμού, στηρίζεται σε επιτεύγματα ουσιαστικά νέα, που δεν υπάρχουν στα ζώα: στην αφηρημένη σκέψη και στη γλώσσα που επιτρέπει τη δημιουργία συμβόλων και προσφέρει στον άνθρωπο μοναδικές δυνατότητες για τη μετάδοση των γνώσεων που έχουν κτηθεί από κάθε άτομο.
Konrad Lorenz, «Η ρήξη με την Παράδοση», από «Τα οκτώ θανάσιμα αμαρτήματα του πολιτισμού μας», εκδ. Θυμάρι, Αθήνα 1979, σ. 121.
β) Θετικά ή αρνητικά γνωρίσματα της κοινωνίας μας, προβλήματα της εποχής μας ( έννοιες ευρύτερες από την κύρια έννοια ή στενά συνδεόμενες μ’αυτήν).
Π.χ. Λέμε συχνά ότι ζούμε στην εποχή του ατόμου και του ατομισμού. Πιστεύουμε επηρεασμένοι από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα εγωισμού, πως το άτομο αντιστρατεύεται το σύνολο και ότι άτομο και πολιτεία δε βρίσκονται σε διαλεκτική σχέση αλλά σε συνεχή αντιπαράθεση. Σε γενικές γραμμές ο μεταπολεμικός άνθρωπος φαίνεται αποστασιοποιημένος από τις πολιτικές λειτουργίες και αποκλειστικά αφοσιωμένος στις ατομικές του υποθέσεις. Πολλοί μιλούν για έξαρση του ιδιωτισμού, δίνοντας στη λέξη την αρχαία της σημασία. Πραγματικά, η λέξη ιδιώτης, που αρχικά σήμαινε τον ασχολούμενο με τα ίδια, με τα ιδιωτικά του ζητήματα, ξέπεσε σημασιολογικά και σήμαινε τον απαίδευτο, τον ανόητο και τον ηλίθιο, σημασίες που με την ίδια λέξη βρίσκουμε σ’ όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές γλώσσες.
Σ.Καργάκος «Πόσο πολίτες είμαστε;», «Προβληματισμοί»,τ. ΣΤ΄, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1989, σ. 85.
11. ΕΡΩΤΗΣΗ της οποίας απάντηση αποτελεί η αποδεικτέα θέση που δηλώνεται συνήθως στο τέλος του προλόγου.
Π.χ. Προκόβει άραγε ο άνθρωπος σε τούτο τον κόσμο ή παρ’ όλα τα «αγαθά» του πολιτισμού που συσσωρεύει με το μόχθο των εκλεκτών αντιπροσώπων του, παρ’ όλη την πνευματική καλλιέργεια και την ηθική αγωγή που δίνει στα παιδιά του από τα τρυφερά τους χρόνια, παρ’ όλο το θρησκευτικό έλεγχο, το φόβο του Θεού που ανέκαθεν αισθάνεται, και τον άλλο έλεγχο που έχει αναθέσει στους κανόνες του Δικαίου, το φόβο της Εξουσίας, είναι και θα είναι ο ίδιος και απαράλλαχτος, όπως ήταν στην αυγή της ιστορίας του –βίαιος, άπληστος και ακόλαστος, αρπαχτικός, μοχθηρός και χυδαίος, ψεύτης, υποκριτής και αναίσχυντος –θηρίο ανήμερο που το έχει κάνει πιο επικίνδυνο και πιο βάναυσο η δύναμη του «λογικού» του; Συχνά πυκνά έρχεται στη σκέψη και στις συζητήσεις μας το πρόβλημα τούτο. Ιδίως κατά τις ώρες και τις περιστάσεις όπου μια οδυνηρή απογοήτευση κλονίζει μέσα μας την «πίστη στον άνθρωπο» και πληγώνει βαθιά την ανθρώπινή μας «αξιοπρέπεια». Θα επιχειρήσω να δώσω εδώ μιαν απάντηση στην απορία. Και δηλώνω από τώρα ότι θα υποστηρίξω τη θεωρία της προόδου. Όχι μόνο της διανοητικής ή της τεχνικής, αλλά και της ηθικής.
Ε.Π.Παπανούτσος, «Το θέμα της προόδου», «Πρακτική Φιλοσοφία», εκδ. Δωδώνη, Αθήνα 1980, σ. 300.
12. ΣΥΝΔΥΑΣΜΟΣ των προηγούμενων μορφών.
Π.χ. Ένας σοφός της Ανατολής λέγεται ότι διατύπωσε το απόφθεγμα: «Έως τα δεκαπέντε μου χρόνια έπαιξα, έως τα εικοσιπέντε μου αγάπησα, έως τα τριανταπέντε μου πολέμησα, έως τα πενήντα μου κέρδισα, τώρα αρχίζω να μαθαίνω». Μόνο αν δώσομε στο «μαθαίνω» μιαν ειδική σημασία: «θεωρώ από ψηλά τα εγκόσμια», «εισδύω βαθύτερα στα προβλήματα του κόσμου και της ζωής», με μια λέξη: «φιλοσοφώ», μπορούμε –νομίζω- να εξηγήσομε γιατί μέσα στο ρητό τούτο η μάθηση τοποθετείται στις τελευταίες δεκάδες του βίου. Εάν όμως θέλομε να κυριολεκτήσομε και να δώσομε στον όρο το ουσιαστικό και γενικό νόημά του, πρέπει να παραδεχτούμε ότι ο άνθρωπος «μαθαίνει» από την πρώτη έως την τελευταία στιγμή της ζωής του. Όσο είναι πραγματικά ζωντανός μαθαίνει, και όταν πάψει να μαθαίνει είναι ήδη νεκρός, και ας μην έχει ακόμη ταφεί… Τούτο θα φανεί καθαρά από την ανάλυση της έννοιας «μάθηση».
Ε.Π.Παπανούτσος «Η μάθηση», ό.π., σ. 41-42.
Α Σ Κ Η Σ Ε Ι Σ
Α. Να αναγνωρίσετε τις μορφές σχηματισμού των ακόλουθων προλόγων.
1. Αν κάποιος υπολόγιζε τη ζημιά που προξένησε η μεγάλη πολιτική καταστροφή στην ανάπτυξη του ανθρώπινου πολιτισμού, θα έπρεπε να θυμηθεί πως η κουλτούρα στην ύψιστή της μορφή είναι ένα λεπτό φυτό που εξαρτάται από ένα πολύπλοκο σύνολο συνθηκών και είναι συνηθισμένο να ανθίζει μόνο σε ορισμένα μέρη και σε ορισμένες εποχές.
Άλμπερτ Άινστάιν, «Ομιλία για τον αφοπλισμό», «Πώς βλέπω τον κόσμο», εκδ. Νέα Σύνορα-Α.Α.Λιβάνη, Αθήνα 1995, σ. 73.
2. Η έκθεση του ΟΟΣΑ για την κατάσταση της Παιδείας στη χώρα μας, δεν αποτελεί απλά ένα συγκλονιστικό κείμενο, αλλά διαγράφει με τον πιο ήπιο και διπλωματικό τρόπο την οριστική καταδίκη του εκπαιδευτικού μας συστήματος. Του εκπαιδευτικού μας συστήματος, που η αναδιοργάνωσή του –και το ξεκαθαρίζει απόλυτα η έκθεση- στάθηκε ένα από τα κύρια και επίμονα μελήματα όλων των κυβερνήσεων μετά το 1974. Και φυσικά ερωτάται εντελώς πρακτικά: Γιατί επιτέλους η τόση κακοδαιμονία, γιατί στην ουσία δεν προχωρήσαμε βήμα, παρά τα άριστα και φιλόδοξα σχέδια, τις καλές προθέσεις, τις τόσες και τόσες προσπάθειες; Η απάντηση είναι μία και μόνη, που αναλύεται –και θα την αναλύσουμε χωρίς φόβο και πάθος- σε πολλά επίπεδα: στην Παιδεία υπάρχουν τεράστια επενδυμένα συμφέροντα και καμιά κυβέρνηση δεν ήταν διατεθειμένη να τα θίξει αποφασιστικά, πληρώνοντας το σημαντικό πολιτικό κόστος, που κάτι τέτοιο συνεπάγεται.
Β.Φίλιας «Προλεγόμενα και Παραλειπόμενα στο πρόβλημα της Παιδείας στην Ελλάδα», «Κοινωνιολογικές Προσεγγίσεις», Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1985, σ. 201.
3. Τώρα τελευταία είχα την ευκαιρία (την πιο δυσάρεστη ίσως της ζωής μου) να γνωρίσω από κοντά έναν από τους αποτρόπαιους τόπους πόνου και μαρτυρίου, απανθρωπίας και καταισχύνης: το Άουσβιτς, στην Πολωνία. Εκεί θανατώθηκαν κατά τον τελευταίο πόλεμο από τις ορδές του Χίτλερ τέσσερα(;) περίπου εκατομμύρια δύστυχων πλασμάτων, ανδρών, γυναικών και παιδιών, που το έγκλημά τους ήταν που γεννήθηκαν Εβραίοι ή Τσιγγάνοι. Να μην περιμένει ο αναγνώστης ότι θα εκθέσω τις εντυπώσεις μου από τα οικτρά απομεινάρια αυτής της Κόλασης. Δεν είμαι ικανός να περιγράψω το τι ένιωσα όταν με συντρόφους του ταξιδιού περιηγηθήκαμε τις στοές και τα κελλιά, τους θαλάμους του θανατερού αερίου, όπου σκότωναν οι δεσμοφύλακες τα θύματα, και τους φούρνους του στρατοπέδου, όπου γινότανε έπειτα κατά μάζες η αποτέφρωση των πτωμάτων. Το ρίγος που μας διαπερνούσε δεν ήταν από το σκληρό ψύχος της ημέρας εκείνης, όσο από τον ψυχικό μας κλονισμό, από τις εικόνες της φρίκης που ζωντάνευαν απειλητικά με την ερεθισμένη από το θέαμα φαντασία μας. Σε μια στιγμή, την ώρα που βγαίναμε από κάποιο μπουντρούμι ετοιμοθανάτων, ένα μέλος της συντροφιάς με ρώτησε:
– Μπορείτε να διατυπώσετε με λίγα λόγια το τι σκέπτεσθε;
– Ντρέπομαι που είμαι άνθρωπος, του απάντησα. Αυτό αισθάνομαι…
Ε.Π.Παπανούτσος « Εξουσία και Υποταγή», «Η κρίση του πολιτισμού μας», εκδ. Φιλιππότη, Αθήνα 1994, σ. 236.
4. Κατά τον Ηρόδοτο, όταν ο Σόλων επισκέφθηκε τις Σάρδεις, ο Κροίσος του είπε: «Ώς φιλοσοφέων γῆν πολλήν θεωρίης εἴνεκεν ἐπελήλυθας», ότι δηλαδή, επειδή θέλεις να φιλοσοφείς γύρισες και γνώρισες πολλά μέρη. Από αυτή και μόνο τη φράση καταλαβαίνουμε ότι οι Αρχαίοι θεωρούσαν την περιήγηση και τη γνωριμία με άλλους λαούς ως εξαιρετικό μορφωτικό στοιχείο.
Σ. Καργάκος « Τουρισμός: ευλογία ή ευλογιά;», «Προβληματισμοί», εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1989, τ. ΣΤ΄, σ. 216.
5. Η αναζήτηση της αλήθειας είναι προσπάθεια από τις αρχαιότερες και σημαντικότερες των ανθρώπων. Ίσως η σημαντικότερη ανάμεσα σ’ όλες. Αλλά η αλήθεια είναι καθώς η Ίσιδα: κρατεί πάντα σκεπασμένο το πρόσωπό της. Και πίσω από το μαγνάδι τούτο κανείς δεν μπορεί με απαρασάλευτη βεβαιότητα να μαντέψει τι υπάρχει: το παν ή και το τίποτε. Ωστόσο, από τη στιγμή που όρθρισε μέσα σ’ αυτήν την παράξενη πυξίδα, που είναι το κρανίο του ανθρώπου, ο στοχασμός, από τη στιγμή που ο άνθρωπος έγινε υποκείμενο και ο κόσμος αντικείμενο, η «ἔφεσις τοῦ εἰδέναι» καταταλαιπώρησε τη φυλή των ανθρώπων.
Ι.Μ.Παναγιωτόπουλος «Θέματα Προοπτικής», «Ο Σύγχρονος Άνθρωπος», Οι εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα 1990, σ. 385.
6. Υπάρχουν δυο τρόποι να μυήσει κανείς τους νέους στα θέματα της πολιτικής ζωής και να διαμορφώσει την πολιτική σκέψη και συμπεριφορά τους: Ο δογματισμός του μονολόγου και ο κριτικός του διαλόγου. Τον πρώτο τον μεταχειρίζονται ανέκαθεν τα ανελεύθερα ή ψευδελεύθερα καθεστώτα ∙ ο δεύτερος ταιριάζει στη δημοκρατία. Μια μικρή ανάλυση θα δείξει του καθενός τα φωτεινά σημεία και τις σκιές.
Ε.Π.Παπανούτσος, «Εθισμός και Επίγνωση», «Πρακτική Φιλοσοφία», εκδ. Δωδώνη, Αθήνα 1980, σ. 197.
Β. Να σχηματίσετε προλόγους με προσδιορισμό των εννοιών των ακόλουθων θεμάτων.
1. Η στάση των νέων απέναντι στο κατεστημένο.
2. Τα ιδανικά φωτίζουν τη ζωή των ανθρώπων.
3. Το πρόβλημα της κρίσης των θεσμών στην εποχή μας.
4. Οι συνέπειες της κοινωνικής ανισότητας.
5. Η σημασία του Ανθρωπισμού στην εποχή μας.
6. Η αξία της Ηθικής.
7. Σκοπός των ατόμων και των κοινωνιών είναι η πρόοδος.
8. Ένα από τα προβλήματα των νέων είναι το Χάσμα των γενεών.
9. Η υπευθυνότητα χαρακτηρίζει τον άνθρωπο της εποχής μας;
10. Ο αποπροσανατολισμός της κοινής γνώμης ως αρνητικό κοινωνικό φαινόμενο.
Γ. Να σχηματίσετε προλόγους με τα ακόλουθα τεκμήρια για τα αντίστοιχα θέματα.
1. «Οὐ με πείσεις κἄν με πείσῃς» (δε θα με πείσεις, ακόμη – Δογματισμός
κι αν με πείσεις).
2. «Εἷς οἰωνός ἄριστος ἀμύνεσθαι περί πάτρης» (ένας εί-
ναι ο καλύτερος οιωνός, να υπερασπιζόμαστε την πατρίδα). – Η αξία της πατρίδας
Τη φράση είπε ο Έκτορας στον Πολυδάμαντα.
3. «Οὐκ ἐπ’ ἄρτῳ μόνο ζήσεται ἄνθρωπος» (εκτός από την – Η αδιαφορία για τον πνευματικό πο-
υλική είναι απαραίτητη και η πνευματική τροφή). λιτισμό
4. Το’ να χέρι νίβει τα’ άλλο και τα δυο το πρόσωπο. – Η σημασία της αλληλεγγύης
5. «Αν τα σχέδιά σου είναι για ένα χρόνο, σπείρε σιτάρι. – Ο ρόλος της παιδείας στην κοινωνική
Αν είναι για δέκα χρόνια, φύτεψε ένα δέντρο. Αν είναι πρόοδο
Για εκατό χρόνια, μόρφωσε το λαό». (ανατολική παροιμία)
6. «΄Οποιος άνθρωπος κάτω των τριάντα ετών και γνώστης – Η αμφισβήτηση του κατεστημένου
της κοινωνικής τάξης δεν είναι επαναστάτης, είναι ένας μέ- από τους νέους
τριος άνθρωπος». Μπέρναρ Σω
7. «Πρέπει να χρησιμοποιούμε τις γροθιές των νέων, όχι το – Ο χουλιγκανισμός
μυαλό τους». Αδόλφος Χίτλερ
8. Το ¼ του παγκόσμιου πληθυσμού καταναλώνει τα ¾ της – Η ανισότητα στον πλανήτη
παγκόσμιας παραγωγής.
9. «Πρέπει να συγκλονίζει τη συνείδησή μας το γεγονός ότι – Η ηθική πρόοδος της ανθρωπότητας
στην προσπάθειά μας να γίνουμε υπεράνθρωποι, γινόμαστε
όλο και πιο απάνθρωποι…». Άλμπερτ Σβάιτσερ
10. «Σε τι θα ωφεληθεί ο άνθρωπος που θα κερδίσει τον – Ο υλικός ευδαιμονισμός
κόσμο ολόκληρο, αν χάσει τον ίδιο του τον εαυτό;»
Χριστός
Δ. Να σχηματίσετε προλόγους με εγχρονισμό της κύριας έννοιας στο παρελθόν ή στο μέλλον για τα ακόλουθα θέματα.
- Το δικαίωμα στον ελεύθερο χρόνο.
- Η ηθική συνείδηση του ανθρώπου.
- Η πίστη στη δύναμη της λογικής.
- Η επαφή του ανθρώπου με τη φύση.
- Η επικοινωνία των λαών.
Ε. Ποια ιστορικά γεγονότα θα μπορούσατε να αξιοποιήσετε στον πρόλογο των ακόλουθων θεμάτων; Αναπτύξτε τους ανάλογους προλόγους.
- Η διχόνοια μεταξύ ατόμων και λαών.
- Το μέγεθος της ευθύνης του επιστήμονα για τη χρήση των επιτευγμάτων του από τη βιομηχανία και την πολιτική.
- Η απεμπόληση των εθνικών ιδανικών.
- Η αξία της μόρφωσης.
- Χρέος όσων υπερέχουν πνευματικά είναι η αφύπνιση του πλήθους. Συχνά, όμως, τιμωρούνται από το πλήθος που αρνείται να ξυπνήσει από το λήθαργό του.
ΣΤ. Σε ποια θέματα θα μπορούσατε να χρησιμοποιήσετε στον πρόλογο τα ακόλουθα ιστορικά περιστατικά; Να σχηματίσετε κάποιους προλόγους.
- Κάποτε ο Σωκράτης στάθηκε μπροστά σ’ ένα μαγαζάκι που πουλούσε του κόσμου τα πράγματα. Αφού έμεινε έτσι να κοιτάζει για λίγη ώρα, τελικά είπε: «Για δες πόσα πράγματα χρειάζονται οι Αθηναίοι για να ζήσουν!». Κι εννοούσε, φυσικά, ότι ο ίδιος δε χρειαζόταν τίποτε απ’ όλα αυτά.
- Ο Περίανδρος, ο τύραννος της Κορίνθου, έστειλε δικούς του ανθρώπους στον τύραννο της Σάμου Πολυκράτη να τον ρωτήσουν με ποιο τρόπο κατάφερνε να βασιλεύει ανενόχλητος τόσα πολλά χρόνια. Όταν γύρισαν οι απεσταλμένοι στον Περίανδρο, του είπαν ότι ο Πολυκράτης δεν καταδέχτηκε να δώσει σαφή απάντηση, αλλά την τελευταία μέρα τους πήρε μαζί του για περίπατο στους αγρούς. «Ο τύραννος κρατούσε στα χέρια του ένα ραβδί και όποιο στάχυ έβλεπε ζωντανό, ακμαίο, όμορφο να εξέχει πάνω από τα άλλα, του’ δινε μια με το ραβδί του και το τσάκιζε».
- Οι Εστιάδες παρθένες ήταν ιέρειες στο ναό της Εστίας στη Ρώμη. Χρέος τους ήταν να διατηρούν άσβεστη την ιερή φωτιά του ναού. Σε περίπτωση που αμελούσαν τα καθήκοντά τους, θάβονταν ζωντανές, γιατί το σβήσιμο της φωτιάς εθεωρείτο κακό σημάδι για την πόλη.
- Κάποτε είπαν στο Διογένη, τον κυνικό φιλόσοφο: «Γέρασες πια, ξεκουράσου λίγο». Κι εκείνος απάντησε: «Γιατί; Αν έτρεχα σε αγώνα δρόμου, στο τέλος της διαδρομής θα έπρεπε να χαλαρώσω και όχι να προσπαθήσω ακόμη περισσότερο;».
- Κάποτε που ο Διογένης λιαζόταν στο Κράνειο, στάθηκε μπροστά του ο Αλέξανδρος και του είπε: «Ζήτησέ μου ό,τι θέλεις». Ο Διογένης του ζήτησε μόνο να παραμερίσει, γιατί του έκρυβε τον ήλιο.
- Ο Κωστής Παλαμάς πέθανε στην καρδιά της γερμανικής κατοχής. Στην κηδεία του έστειλε στεφάνι και ο Αδόλφος Χίτλερ. Όταν ο Γερμανός εκπρόσωπος κατέθεσε το στεφάνι στον τάφο του ποιητή, ο Άγγελος Σικελιανός, τόσο συγκλονίστηκε από την ιεροσυλία, που το άρπαξε και το πέταξε μακριά από τον τάφο, αψηφώντας τις στρατιωτικές δυνάμεις των ναζί.
Ζ. Να αναπτύξετε τους προλόγους των ακόλουθων θεμάτων με το σχήμα της σύγκρισης-αντίθεσης.
- Ο ρατσισμός απέναντι στην τρίτη ηλικία.
- Η ευμάρεια ως ποσότητα και η ποιότητα της ζωής..
- Η αλλοτρίωση του σύγχρονου εργάτη από το αντικείμενο της δημιουργίας του.
- Η αποξένωση του ανθρώπου από το φυσικό περιβάλλον.
- Τα είδωλα στη ζωή των σύγχρονων νέων.
Η. Να σχηματίσετε προλόγους με αναφορά στην αντίθετη έννοια, για τις ακόλουθες έννοιες.
- Ελευθεροτυπία.
- Ειλικρίνεια.
- Πνευματική ελευθερία.
- Αυτοπειθαρχία.
- Δημοκρατία.
- Ανεργία.
- Πόλεμος.
- Αμοραλισμός.
- Ξενομανία.
- Διεθνισμός.
Θ. Σχηματίστε προλόγους στους οποίους θα παρουσιάζετε αρχικά την αντίθετη από τη δική σας άποψη (αποδεικτέα θέση) για τα θέματα που ακολουθούν.
- Στην εποχή μας πιστεύετε πως αυξάνεται ή μειώνεται το χάσμα των γενεών;
- Νομίζετε πως η επιτυχημένη σταδιοδρομία είναι αποτέλεσμα προσωπικής προσπάθειας ή εύνοιας της τύχης;
- Πιστεύετε στην αποτελεσματικότητα της θανατικής ποινής;
- Έχει, κατά την κρίση σας, προοδεύσει ηθικά η ανθρωπότητα παράλληλα με την υλική της πρόοδο;
- Είναι ευρύτερα ή στενότερα, κατά τη γνώμη σας, τα περιθώρια ελευθερίας του νέου της εποχής μας συγκριτικά με το νέο παλαιότερων εποχών;
Ι. Να σχηματίσετε προλόγους βασισμένους στο σχήμα: Θέση-Αντίθεση-Σύνθεση για τα ακόλουθα θέματα.
- Η τεχνική εξέλιξη έβλαψε ή ωφέλησε την ανθρωπότητα;
- Η λειτουργία των Μ.Μ.Ε. στην κοινωνία μας.
- Κάποιοι ισχυρίζονται πως η ατομική πρόοδος είναι αποτέλεσμα προσωπικού μόχθου. Άλλοι, όμως, πιστεύουν πως εξαρτάται από τις ευνοϊκές κοινωνικές συνθήκες.
- Ο ρόλος της διαφήμισης.
- Η επιστημονική εξειδίκευση.
ΙΑ. Να χρησιμοποιήσετε τα ακόλουθα ζεύγη εννοιών, για να σχηματίσετε τους προλόγους των αντίστοιχων θεμάτων με το σχήμα της αναλογίας.
1. Τύπος – Καθρέφτης του λαού – Η λειτουργία του Τύπου
2. Τηλεόραση – Όπιο – Ο ρόλος της τηλεόρασης
(Το όπιο είναι ναρκωτικό, μέσο αποχαύνωσης
αλλά χρησιμοποιείται και ως αναλγητικό)
3. Προσήλωση στα υλικά αγαθά – Ειδωλολατρία – Ο υλικός ευδαιμονισμός
4. Παιδεία – Δέντρο (που για να αποδώσει καρπούς – Η εκπαίδευση
χρειάζεται γόνιμο έδαφος και καλλιέργεια).
5. Άρνηση της παράδοσης – Αμνησία – Η αξία της παράδοσης
(απώλεια της εθνικής ταυτότητας – απώλεια
της προσωπικότητας του ατόμου)
ΙΒ. Σχηματίστε προλόγους με αναλογία χρησιμοποιώντας τους ακόλουθους μύθους για τα αντίστοιχα θέματα.
Δαίδαλος και Ίκαρος – Αρνητικές Συνέπειες Τεχνολογίας
Ο Ίκαρος καταποντίστηκε, γιατί δε χρη- Ο σύγχρονος άνθρωπος με την α-
σιμοποίησε με σύνεση τα κέρινα φτερά. σύνετη χρήση των επιτευγμάτων
του καταστρέφεται, δεν απελευθερώνεται.
2. Ιάσονας –Αργοναυτική εκστρατεία – Υλικός ευδαιμονισμός
Για το χρυσόμαλλο δέρας ο Ιάσονας Ο σύγχρονος άνθρωπος, για να α-
αντιμετώπισε πολλούς κινδύνους, έ- ποκτήσει το δικό του «χρυσόμαλ-
κανε άθλους, κατάφερε να περάσει λο δέρας» (το χρήμα, τα αγαθά),
από τις Συμπληγάδες πέτρες. συχνά συνθλίβεται στις «Συμπλη-
γάδες» του καταναλωτισμού.
3. Ο Κρόνος τρώει τα παιδιά του – Δυσλειτουργία της Δημοκρατίας
Η πατρίδα/η Πολιτεία αδιαφορεί
για τους πολίτες.
4. Άλωση της Τροίας – Η κυριαρχία του αρριβισμού
Οι Έλληνες πολιορκούσαν την Τροία
επί μια δεκαετία. Ωστόσο, κατάφεραν να
την κυριεύσουν μόνο με το Δούρειο Ίππο,
δηλαδή με την πανουργία, με μέσα ανήθικα.
5. Ο Ηρακλής σκοτώνει τη Λερναία Ύδρα – Προτάσεις για την εγκληματικότητα
Μάταια προσπαθούσε να εξοντώσει το Η κοινωνική παθογένεια αντιμε-
τέρας κόβοντας τα μικρότερα κεφάλια του. τωπίζεται με ημίμετρα, βραχυ-
Έπρεπε να ταφεί το μεγάλο, αθάνατο κεφά- πρόθεσμα και επιφανειακά. Το
λι. κακό πρέπει να χτυπηθεί στη ρίζα του.
ΙΓ. Αν οι κύριες έννοιες του θέματός σας ήταν οι ακόλουθες, σε ποιες ευρύτερες έννοιες θα μπορούσατε να τις εντάξετε;
- Η ιδιοτέλεια.
- Η υπευθυνότητα.
- Ο ρατσισμός.
- Η κρίση του θεσμού της οικογένειας..
- Η αναξιοκρατία.
- Η λειτουργία των θεσμών.
- Η ελευθερία σκέψης και έκφρασης.
- Η ανάγκη προστασίας της εθνικής μας γλώσσας.
- Η ξενομανία.
Σοφία Μάνιου