Αποστόλου Μαριάννα, Καθηγήτρια Γαλλικών, Διευθύντρια του 1ου Γυμνασίου Τρικάλων
Κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος του ΤΕΦΑΑ Κομοτηνής – Θεσσαλίας με κατεύθυνση «Παιδαγωγική και Δημιουργική μάθηση» email: mapostol59@yahoo.com
- Εισαγωγή
Η μετανάστευση είναι ένα φαινόμενο που χαρακτηρίζει τον 21ο αιώνα και παρατηρείται παγκοσμίως. Όπως έδειξαν τα ερευνητικά δεδομένα, αιτίες που σχετίζονται με την μετανάστευση[1] είναι: η ανεργία, οι ένοπλες συγκρούσεις, τα απολυταρχικά καθεστώτα, η καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και η φτώχεια. Το φαινόμενο της μετανάστευσης παρατηρείται και στην Ελλάδα με αποτέλεσμα η χώρα μας να έχει αρκετά υψηλό ποσοστό μεταναστών, σε σύγκριση με τον πληθυσμό της αλλά και συγκριτικά με το ποσοστό μεταναστών που έχουν καταγραφεί στην Ευρωπαϊκή Ένωση[2].
Το φαινόμενο της πολυπολιτισμικότητας χαρακτηρίζει πλέον την ελληνική κοινωνία, και τούτο καθιστά επιτατική την ανάγκη υιοθέτησης νέων πρακτικών τόσο στην εκπαίδευση όσο και ευρύτερα στην κοινωνία. Η πολιτεία οφείλει να διαχειριστεί αποτελεσματικά την εκπαίδευση των παιδιών άλλων εθνικοτήτων και επιβάλλεται να εφαρμόσει συγκεκριμένη πολιτική προς όφελος των αλλοδαπών αλλά και των γηγενών μαθητών. Συμπερασματικά το ελληνικό σχολείο καλείται να αντιμετωπίσει με σοβαρότητα το θέμα της εκπαίδευσης των παιδιών άλλων εθνικοτήτων, έτσι ώστε να θέσει τα θεμέλια αμοιβαίου σεβασμού και αποδοχής της ετερότητας, στα πλαίσια της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης.
Αποσαφήνιση όρων
2.1. Ο όρος «διαπολιτισμικότητα»
Για να γίνει σαφέστερο το νόημα του όρου «διαπολιτισμικότητα», πρέπει να τον αντιπαραθέσουμε με τον όρο «πολυπολιτισμικότητα», ο οποίος χρησιμοποιείται για να περιγράψει μια κοινωνική πραγματικότητα και πώς αυτή εξελίσσεται. O όρος «διαπολιτισμικότητα» φανερώνει μια διαλεκτική σχέση, η οποία προϋποθέτει αλληλόδραση, αλληλεπίδραση, αμοιβαία αναγνώριση και συνεργασία ανάμεσα σε άτομα διαφόρων εθνικών μεταναστευτικών ομάδων[3]. Σύμφωνα με τον Χατζησαββίδη[4] «η έννοια της διαπολιτισμικότητας δηλώνει το χαρακτηριστικό του συγκερασμού δύο πολιτισμών στο ίδιο το άτομο ή στο ίδιο σύνολο ατόμων. Ως έννοια εκπορεύεται από την απλοϊκή άποψη ότι ο πολιτισμός είναι το σύνολο των πνευματικών και υλικών προϊόντων, που έχει να επιδείξει μια δεδομένη στιγμή ένα
σύνολο ανθρώπων, που ανήκει διαχρονικά και συγχρονικά σε ένα έθνος και ότι τα στοιχεία που συγκροτούν τον κάθε πολιτισμό δομούνται με διαφορετικό τρόπο, όπως για παράδειγμα τα στοιχεία που συγκροτούν μια γλώσσα Με την έννοια αυτή η διαπολιτισμικότητα συνενώνει στην ίδια ατομική ή συλλογική συνείδηση μέρος ή το σύνολο των δομικών στοιχείων που συγκροτούν δύο διαφορετικούς πολιτισμούς». Η Αραμπατζή[5] προσεγγίζοντας τη διαπολιτισμικότητα σαν μια «διαδικασία συνάντησης, αμοιβαίας αλληλεπίδρασης, αμοιβαίας συνεργασίας και παραπέρα ανάπτυξης των πολιτισμών», αναγνωρίζει αλληλεπίδραση μεταξύ πολιτισμών η οποία οδηγεί σε εξέλιξη.
Η διαπολιτισμικότητα έχει ουμανιστικό χαρακτήρα. Στηρίζεται στις βασικές αρχές της ισοτιμίας των πολιτισμών και των ατόμων-φορέων τους και της δυνατότητας ίσων ευκαιριών, οφείλει να είναι διάχυτη στην εκπαιδευτική διαδικασία και να εμπνέει[6]. Το εκπαιδευτικό σύστημα δεν πρέπει να αγνοεί την πολυμορφία, αλλά οφείλει να ενθαρρύνει τους μαθητές/ριες να κατανοήσουν το πνεύμα της ώστε να μπορέσουν να εκτιμήσουν άλλες κουλτούρες, θρησκείες, τρόπους ζωής, πολιτισμούς και κοινωνίες[7].
2.2. Ο όρος «διαπολιτισμική εκπαίδευση» (Δ. Ε.)
Σύμφωνα με τις Ταρατόρη και Μάσαλη[8], Διαπολιτισμική είναι η εκπαίδευση που προσφέρεται σε άτομα με διαφορετική εθνοπολιτισμική ταυτότητα στην προσπάθεια να ανταποκριθεί στις ανάγκες και υποχρεώσεις που επέφερε η πολιτισμική ανομοιογένεια σε επίπεδο γλωσσικό, θρησκευτικό και εθνικής ιδιαιτερότητας. Η εκπαίδευση καλείται να παίξει ουσιαστικό ρόλο στην καταπολέμηση των διακρίσεων και στην αρμονική ένταξη των αλλοδαπών μαθητών.
Με τη Δ. Ε. επαναπροσδιορίζεται ο ρόλος της εκπαίδευσης και ανοίγονται νέοι δρόμοι για την αρμονική συμβίωση των λαών και την εξέλιξη των πολιτισμών. Σύμφωνα με το Συμβούλιο της Ευρώπης, η Δ. Ε. αναφέρεται σε εμπειρίες παιδιών στις χώρες υποδοχής, δημιουργεί αμοιβαιότητα και σεβασμό στους αλληλεπιδρώντες πολιτισμούς και οδηγεί σε επανεξέταση και αναθεώρηση του σχολείου σχετικά με θέματα κοινωνικής και εθνικοκεντρικής σημασίας[9].
Σύμφωνα με τον Helmut Essinger, τέσσερις είναι οι βασικές αρχές της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης: α) Εκπαίδευση για ενσυναίσθηση, β) Εκπαίδευση για αλληλεγγύη, γ) Εκπαίδευση για διαπολιτισμικό σεβασμό, δ) Εκπαίδευση για σεβασμό στην ετερότητα[10] . Η Δ. Ε. δεν είναι εύκολη υπόθεση αλλά ένα πολύπλοκο πρόβλημα. Σχετικά με την παιδαγωγική της διάσταση
οφείλει να απευθύνεται σε όλους τους μαθητές/ριες, ώστε να τους εκπαιδεύσει να μπορέσουν να συνυπάρξουν αρμονικά σε μια πολυπολιτισμική κοινωνία. Για το σκοπό αυτό απαιτείται να προσπαθήσουν και να συμβάλλουν όλοι οι άμεσα εμπλεκόμενοι (διευθυντές, εκπαιδευτικοί, μαθητές, γονείς, τοπική κοινωνία). Το σχολείο οφείλει να στηρίζεται σε τέτοιες αξίες και αρχές, ώστε να διαμορφώνει σταδιακά αποδεκτές στάσεις και συμπεριφορές για αποδοχή της ισότητας και το σεβασμό της διαφορετικότητας[11].
Η Δ. Ε. σύμφωνα με τον Παπά (1998)[12] έχει ως στόχο να βοηθήσει τα μέλη μιας κοινωνίας ώστε να διέπονται από πνεύμα αμοιβαιότητας και ισότητας, να αποδέχονται εκατέρωθεν αξίες, σύμφωνα με τα βασικά δικαιώματα που έχουν τα κοινωνικά όντα βάσει του χάρτη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Με την πεποίθηση, ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι, οι πολιτισμικές – γλωσσικές διαφορές οφείλουν να θεωρούνται και να εκτιμώνται ως εμπλουτισμοί στα εκπαιδευτικά προγράμματα για να παρέχονται ίσες ευκαιρίες σε όλους. Συμπερασματικά απαιτείται άμεση λήψη μέτρων που θα βοηθήσουν «στην αποφυγή των ακραίων ρατσιστικών φαινομένων και εκδηλώσεων ξενοφοβίας, στην άμβλυνση των υφισταμένων διαφορών και στη σφυρηλάτηση και παγίωση μιας κοινωνικής ενσωμάτωσης, με την εξάλειψη κάθε πολιτισμικής παθογένειας»[13].
2.3. Ο όρος «ενσυναίσθηση»
Στη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση ο Γκόβαρης ορίζει την ενσυναίσθηση ως «ικανότητα γνωστικής και συναισθηματικής τοποθέτησης του εγώ στη θέση του άλλου, με τη σημασία της αποδοχής και ένταξης των προσδοκιών του στη συμπεριφορά μου απέναντι σε αυτόν[14] ».
Ο Essinger θεωρεί ότι η εκπαίδευση για ενσυναίσθηση αποτελεί έναν από τους βασικούς προσανατολισμούς της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης. Βασικότερο χαρακτηριστικό της ενσυναισθητικής επικοινωνίας είναι η κατανόηση και ο σεβασμός απέναντι στο διαφορετικό καθώς το άγνωστο δημιουργεί φοβίες και οδηγεί σε ακραίες αρνητικές στάσεις και αντιδράσεις, η ενσυναίσθηση αποτελεί κίνητρο, ώστε να βελτιωθούν κοινωνικές δομές και αλληλεπιδράσεις[15]. Η ενσυναίσθηση, σύμφωνα με τον Goleman[16] είναι η επίγνωση των συναισθημάτων, των αναγκών και των ανησυχιών των άλλων. Αναλυτικότερα, ο όρος αυτός ανάλογα με το πλαίσιο στο οποίο αναφέρεται, μπορεί να σημαίνει: κατανόηση των συναισθημάτων και της άποψης των άλλων και ενεργό ενδιαφέρον για τις ανησυχίες τους,
πρόβλεψη, αναγνώριση των αναγκών τους και ικανοποίηση αυτών των αναγκών, αίσθηση του τι έχουν οι άλλοι ανάγκη για να αναπτυχθούν και ενίσχυση των δυνατοτήτων τους, δημιουργία και καλλιέργεια ευκαιριών σε διαφορετικά είδη ανθρώπων, αναγνώριση των συναισθηματικών τάσεων μιας ομάδας και ενδυνάμωση των σχέσεων.
Η ενσυναίσθηση μετατρέπει τη διαφορετικότητα από αρνητικό στοιχείο, σε θετικό καθώς αποτελεί τη μαγιά για κοινωνικές μεταβολές και ζυμώσεις που θα οδηγήσουν στην εξέλιξη της κοινωνίας και όχι στη διάλυσή της. Για να κατανοήσουμε τον «άλλο», και να ενεργήσουμε ανάλογα οφείλουμε ως παιδαγωγοί μέσω της εκπαιδευτικής διαδικασίας να ενδυναμώσουμε
και να καλλιεργήσουμε την ενσυναίσθηση, διότι η ικανότητα αυτή μαθαίνεται και ενδυναμώνεται μέσω της εκπαιδευτικής διαδικασίας[17]. Τέλος, η ενσυναίσθηση παίζει ουσιαστικό ρόλο στην εκπαίδευση, διότι αποτελεί συναισθηματικό και διανοητικό κίνητρο που θα βοηθήσει στη μεταβολή απόψεων, στάσεων και συμπεριφορών. Οι εκπαιδευτικοί και οι μαθητές με αναπτυγμένη ενσυναίσθηση επιτυγχάνουν όχι μόνο καλύτερη γνώση και κατανόηση των άλλων, αλλά κατανοούν καλύτερα τον εαυτό τους και οδηγούνται στη συνεχόμενη αυτοβελτίωσή τους[18] .
3. Ο ρόλος της ενσυναίσθησης στη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση
3.1. Η διαπολιτισμική επάρκεια του/της εκπαιδευτικού
Οι γνώσεις για πολλά γνωστικά αντικείμενα που έχει ένας εκπαιδευτικός, οι γνώσεις που αφορούν τα κατά καιρούς μοντέλα εκπαίδευσης, τις διδακτικές μεθόδους, το διδακτικό υλικό, τα αποτελέσματα αυτών και την κριτική που τους έχει ασκηθεί συνιστούν τη διαπολιτισμική επάρκεια. Επί πλέον η διαπολιτισμική επάρκεια ενός εκπαιδευτικού αναφέρεται σε γνώσεις για τα διεθνή μεταναστευτικά ρεύματα, σε γνώσεις που σχετίζονται με τη διγλωσσία και τη δίγλωσση εκπαίδευση. Ένας εκπαιδευτικός που έχει επάρκεια επιστημονικών γνώσεων αυξάνει τις πιθανότητες ώστε να επιτύχει διαπολιτισμική επικοινωνία σε άριστο βαθμό[19]. Η διδασκαλία έχει σχέση με την ικανότητα μετουσίωσης των γνώσεων σε διδακτική πράξη στα πλαίσια μίας διδακτικής διαδικασίας.
3.2. Η διαπολιτισμική ετοιμότητα του/της εκπαιδευτικού
Ετοιμότητα σημαίνει, μεταξύ άλλων, ικανότητα άμεσης αντίληψης ερεθισμάτων και ευχέρεια αντίδρασης σε αυτά[20]. Ειδικότερα η διαπολιτισμική ετοιμότητα αφορά τη μετουσίωση και πρακτική εφαρμογή των θεωρητικών γνώσεων στη σχολική πραγματικότητα. Όταν ένας/μια εκπαιδευτικός διαθέτει διαπολιτισμική επάρκεια, ουσιαστικά έχει τις βάσεις πάνω στις οποίες μπορεί με κατάλληλες παιδαγωγικές πρακτικές να στηρίξει το παιδαγωγικό του οικοδόμημα. Για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο απαραίτητη θεωρείται η διαπολιτισμική ετοιμότητά του, δηλαδή το πώς θα εφαρμοστούν οι γνώσεις του/της στη σχολική πράξη.
Αποτελεσματικές πρακτικές θεωρούνται η ενθάρρυνση των μαθητών/ριών να μιλούν τις γλώσσες τους, να αναφέρονται σε πολιτισμικά στοιχεία της χώρας καταγωγής τους, να προβάλουν στοιχεία του πολιτισμού τους (τραγούδια, ήθη και έθιμα, γιορτές), να συζητούν μεταξύ τους σε μεικτές ομάδες και να αναπτύσσουν διαπολιτισμικές δράσεις που θα συμπληρώνουν τις δράσεις του σχολείου και αυτές της τοπικής κοινωνίας[21]. Όλα αυτά όμως απαιτούν τόσο από τον /την εκπαιδευτικό, όσο και από όλους τους άμεσα εμπλεκόμενους, να αξιοποιούν την ενσυναίσθηση.
3.3. Ο ρόλος της ενσυναίσθησης του/της εκπαιδευτικού
Η ενσυναίσθηση διευκολύνει τον /την εκπαιδευτικό να προβλέψει και να αναγνωρίσει τις ανάγκες των μαθητών/ριών μίας διαφορετικής εθνικής και πολιτισμικής ομάδας, να ικανοποιήσει τις ανάγκες αυτές και επιπλέον να τους βοηθήσει να αναπτύξουν τις δυνατότητές τους. Αυτό θα το πετύχει αν διαχειριστεί σωστά τη διαφορετικότητα ώστε να δημιουργήσει ευκαιρίες για μάθηση τόσο σε γηγενείς όσο και σε αλλοδαπούς μαθητές[22].
Η ενσυναίσθηση αποτελεί μία από τις πιο θεμελιώδεις αρχές της διαπολιτισμικότητας. Εμπλέκεται στην εκπαιδευτική πρακτική και αποτελεί βασικό συστατικό μίας επιτυχούς διαπολιτισμικής προσέγγισης.
Τα συμπεράσματα στα οποία κατέληξε η Διαμαντοπούλου σε μια μελέτη επισκόπησης για το ρόλο της ενσυναίσθησης είναι τα ακόλουθα:
Η ενσυναίσθηση αποτελεί βασική αρχή της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης.
Η ενσυναίσθηση αποτελεί βασική προϋπόθεση για το σύγχρονο ελληνικό σχολείο και τις πολυπολιτισμικές τάξεις.
Η ενσυναίσθηση αποτελεί απαραίτητη ικανότητα για κάθε εκπαιδευτικό αλλά και για όλους τους εμπλεκόμενους στην εκπαιδευτική διαδικασία.
Η ενσυναίσθηση συμβάλλει στη δημιουργία θετικού κλίματος στην τάξη.
Η ενσυναίσθηση συμβάλλει στην αποτελεσματικότητα της εκπαιδευτικής διαδικασίας.
Η ενσυναίσθηση διευκολύνει την επικοινωνία μεταξύ των εμπλεκόμενων στην εκπαιδευτική διαδικασία.
Η ενσυναίσθηση βοηθά τους/τις εκπαιδευτικούς να προσεγγίζουν και να κατανοούν καλύτερα τους πολιτισμικά διαφορετικούς μαθητές τους.
Η ενσυναίσθηση διευκολύνει την επίλυση των προβλημάτων και τη διευθέτηση των διαφορών που παρουσιάζονται στη σχολική τάξη[23].
Για μια αποτελεσματική διαπολιτισμική προσσέγγιση ο/η εκπαιδευτικός πρέπει να είναι υπεύθυνος/η, αφοσιωμένος/η στην εργασία του/της και να διαθέτει ενσυναίσθηση. Ο/Η στοχαζόμενος/η εκπαιδευτικός αναπτύσσει θετική στάση και συμπεριφορά βασιζόμενος πάνω στην κατανόηση των ιστορικο-οικονομικών, πολιτισμικών και κοινωνικών ‘διαφορών’ των διαπολιτισμικών αυτών ομάδων[24]. Η ενσυναισθητική επικοινωνία οδηγεί σε κατανόηση και σεβασμό απέναντι στο διαφορετικό. Η διαπολιτισμική επάρκεια θα αποτελέσει τη γνωστική βάση πάνω στην οποία θα μπορέσει να δομήσει τις πρακτικές, ώστε με αναπτυγμένη διαπολιτισμική ετοιμότητα να μπορέσει να εφαρμόσει τις επαρκείς γνώσεις του/της στη σχολική πράξη. Η άμεση λήψη ερεθισμάτων θα τον/την οδηγήσει στην αντιμετώπιση των τυχόν προβλημάτων που θα ανακύψουν και στην αποτελεσματικότερη επίλυσή τους. Θα εμπλουτίσουν τους πνευματικούς τους ορίζοντες με πληροφορίες για τα ήθη και έθιμα άλλων λαών, θα απαλλαγούν σιγά-σιγά από τα στερεότυπα και τις ρατσιστικές αντιλήψεις τους και θα αποκτήσουν σταδιακά τις ικανότητες που οφείλει να έχει ο πολίτης ενός πολυπολιτισμικού Ο/Η εκπαιδευτικός, με τη βοήθεια της ενσυναίσθησης, θα μπορέσει να κατανοήσει βαθύτερα τα προβλήματα των πολιτισμικά διαφορετικών υποκειμένων, ώστε να γίνει βαθύτερη γνωστική προσέγγιση του τρόπου ζωής, του πολιτισμού και της κουλτούρας τους και να αναδείξει τη διαφορετικότητα[25]. Έτσι γηγενείς και αλλοδαποί μαθητές/ριες θα διευρύνουν συστήματος αξιών. Άρα ο ρόλος της ενσυναίσθησης είναι καθοριστικής σημασίας καθώς καθοδηγεί τον εκπαιδευτικό στην επιλογή, κάθε φορά, της καταλληλότερης παιδαγωγικής προσέγγισης[26].
3.4. Ενσυναίσθηση και γονείς
Το σχολείο αποτελεί ένα αναπόσπαστο κομμάτι της κοινωνίας, μέσα στην οποία εντάσσεται. Είναι ευρέως αποδεκτό ότι στάσεις και συμπεριφορές που αντικατοπτρίζουν το κοινωνικό σύνολο αναπαράγονται και στο σχολικό περιβάλλον. Το σημείο συνάντησης σχολείου και κοινωνίας είναι οι γονείς και οι μαθητές. Σύμφωνα με τον Cummins ο ρόλος των γονέων είναι αρκετά σημαντικός στις αντιλήψεις και στην ερμηνεία που αποδίδουν οι μαθητές/ριες για το κοινωνικό περιβάλλον και τις αλληλοεξαρτώμενες σχέσεις που αναπτύσσονται σε αυτό. Το σημείο στο οποίο συναντώνται σχολείο και κοινωνία, και το οποίο μπορεί και πρέπει να αξιολογηθεί ως προς τις ενσυναισθητικές συμπεριφορές είναι το σώμα των γονέων των μαθητών.
Οι γονείς παίζουν σημαντικό ρόλο στην αναπαραγωγή στάσεων, προκαταλήψεων και συμπεριφορών στα πλαίσια της σχολικής τάξης[27]. Οι γονείς, μέσα από το θεσμό της οικογένειας, δίνουν στα παιδιά τους ένα πρώτο πρότυπο αντίληψης και ερμηνείας του κοινωνικού περιβάλλοντος και των σχέσεων που αναπτύσσονται μέσα σε αυτό. Αρκετοί γονείς συμπαρίστανται στο έργο των εκπαιδευτικών. Αυτοί οι γονείς, είναι απαλλαγμένοι από προκαταλήψεις και στερεότυπα και μπορούν να στηρίξουν έμμεσα τους/τις εκπαιδευτικούς να επιτελέσουν την εκπαιδευτική τους αποστολή με μεγαλύτερη ευκολία στα πλαίσια μιας διαπολιτισμικής εκπαίδευσης. Μέσα από την αλλαγή στάσεων τόσο των εκπαιδευτικών όσο και των γονέων, σταδιακά αμφισβητούνται τα υπάρχοντα κοινωνικά πρότυπα και επιτυγχάνονται έτσι οι σκοποί της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης για μετεξέλιξη της κοινωνίας[28] σε κοινωνία δικαιοσύνης και ισότητας.
- Συμπεράσματα
Εκτός από την διαπολιτισμική επάρκεια και ετοιμότητα, η ενσυναίσθηση διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην απαλλαγή από εθνικά στερεότυπα και προκαταλήψεις. Η προκατάληψη αφορά τις γνώμες ή στάσεις που έχουν τα μέλη μιας ομάδας απέναντι σε κάποια άλλη ομάδα.
Η ικανότητα της ενσυναίσθησης οδηγεί στην εξάλειψη των προκαταλήψεων, εφόσον απορρίπτονται οι εικασίες και οι φήμες για τη διαφορετική πολιτισμική ομάδα. Ο/Η εκπαιδευτικός ερμηνεύει κριτικά πλέον και αμφισβητεί την αρνητική συμπεριφορά και γνώμη απέναντι σε άτομα ή ομάδες ατόμων. Δεν απλοποιεί, ούτε γενικεύει την πραγματικότητα αλλά δρα αμερόληπτα. Η γνώση και κατανόηση των προβλημάτων των διαφορετικών πολιτισμικών ομάδων βοηθά τους εκπαιδευτικούς να προχωρήσουν στην υιοθέτηση βαθύτερων πανανθρώπινων αξιών.
Αλλά και η ενσυναίσθηση των γονέων καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την αντίληψή των μαθητών/ριών για τους αλλοδαπούς συμμαθητές τους καθώς και τις ενέργειές τους απέναντι σε αυτούς. Αποτελεί μια δύναμη συνοχής μεταξύ των μελών μιας κοινωνίας και δύναται να αποτελέσει ένα ουσιαστικό στοιχείο της εξελισσόμενης παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας. Μόνο με αναπτυγμένη ενσυναίσθηση εκπαιδευτικοί, μαθητές και γονείς θα μπορέσουν να συνυπάρξουν και να συμβιώσουν αρμονικά με άτομα διαφορετικής πολιτισμικής ταυτότητας χωρίς προστριβές και προβλήματα. Συμπεραίνεται, λοιπόν, ότι η ενσυναίσθηση τόσο των εκπαιδευτικών όσο και των γονέων είναι σημαντική για την αντιμετώπιση και την εξάλειψη φυλετικών, εθνικιστικών συγκρούσεων και διαφορών. Ο/Η εκπαιδευτικός μπορεί να αναπτύξει με κατάλληλες διδακτικές παιδαγωγικές προσεγγίσεις σταδιακά την ενσυναίσθηση και τοιουτοτρόπως να επιφέρει καλύτερη επικοινωνία ανάμεσα στα μέλη της σχολικής τάξης[29].
Εν κατακλείδι, όταν ο/η εκπαιδευτικός βοηθήσει τους μαθητές/ριες να δημιουργήσουν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας και αλληλεπίδρασης θα είναι έτοιμοι όχι μόνο να δεχτούν να γνωρίσουν το διαφορετικό αλλά και να θέλουν να το αποδεχτούν, αν και διαφορετικό[30].
Βιβλιογραφία
Ελληνόγλωσση
Αθανασούλα – Ρέππα, A., Λαζαρίδου, A., Lyman, L. (2006), Συναισθηματική νοημοσύνη και Διαπολιτισμική Παιδαγωγική: ένα υπόδειγμα για την προσέγγιση της πολυπολιτισμικής τάξης. Στο: Γεωργογιάννης, Π. (2006) (επιμ.), Διαπολιτισμική Εκπαίδευση – Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα, Πρακτικά 8ου Διεθνούς Συνεδρίου, Τόμος IV, Πάτρα 8-10 Ιουλίου 2005, σ.σ. 191-202.
Αντωνοπούλου, Ν. (2008-2010), Η ενσυναίσθηση και ο ρόλος της στη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση. Εργασία στο πλαίσιο του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών 2008-2010 του Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Πατρών στην ειδίκευση “Διαπολιτισμική Εκπαίδευση και Διδακτική της Ελληνικής ως δεύτερης ή ξένης γλώσσας”.
Αρκαδιανός, Δ. (2008-2010), Η ενσυναίσθηση και ο ρόλος της στη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση Εργασία στο πλαίσιο του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών 2008-2010 του Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Πατρών στην ειδίκευση “Διαπολιτισμική Εκπαίδευση και Διδακτική της Ελληνικής ως δεύτερης ή ξένης γλώσσας”.
Γεωργογιάννης, Π. (1999), Θέματα διαπολιτισμικής εκπαίδευσης, Αθήνα: Gutenberg
Γεωργογιάννης, Π. (2006), Εκπαιδευτική διαπολιτισμική επάρκεια και ετοιμότητα των εκπαιδευτικών της Α/βάθμιας και Δ/βάθμιας εκπαίδευσης, Πάτρα, σελ.33
Γεωργογιάννης, Π.(2006), 9ο Διεθνές συνέδριο: Διαπολιτισμική Εκπαίδευση Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα, Πανεπιστήμιο Πατρών – Π.Τ.Δ.Ε. – Κέντρο Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης, τόμος Ι, Πάτρα, 2006,σελ. 352.
Γεωργογιάννης, Π. (2006), Διαπολιτισμική Εκπαίδευση, Πάτρα: Αχαϊκές Εκδόσεις
Γκόβαρης, Χ. (2004), Εισαγωγή στη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση, Αθήνα , σ. 178.
Cummins, J. (1999), Ταυτότητες υπό Διαπραγμάτευση. Εκπαίδευση με σκοπό την Ενδυνάμωση σε μια κοινωνία της Ετερότητας, μτφ. Σουζάνα Αργύρη, Αθήνα: Gutenberg
Δαμανάκης, Μ. (1997), Η Εκπαίδευση των παλλινοστούντων και των αλλοδαπών μαθητών στην Ελλάδα: διαπολιτισμική προσσέγγιση. σ. 99-103. Αθήνα: Gutenberg.
Διαμαντοπούλου, Α. (2008-2010), Η ενσυναίσθηση και ο ρόλος της στη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση. Εργασία στο πλαίσιο του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών 2008-2010 του Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Πατρών στην ειδίκευση “Διαπολιτισμική Εκπαίδευση και Διδακτική της Ελληνικής ως δεύτερης ή ξένης γλώσσας”.
Goleman, D. (2000), Η Συναισθηματική Νοημοσύνη στο Χώρο της Εργασίας, ε’ έκδοση, Μτφρ. Μεγαλούδη, Φ., Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σ. 55.
Κοσμόπουλος, Α. (2004), Σχεσιοδυναμική Παιδαγωγική του προσώπου, Αθήνα: Γρηγόρη.
Λυκίδη Σταυρούλα – Φωτεινή (2008-2010), Η ενσυναίσθηση και ο ρόλος της στη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση Εργασία στο πλαίσιο του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών 2008-2010 του Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Πατρών στην ειδίκευση “Διαπολιτισμική Εκπαίδευση και Διδακτική της Ελληνικής ως δεύτερης ή ξένης γλώσσας”.
Μάρκου, Γ. (1996), Προσεγγίσεις της Πολυπολιτισμικότητας και η Διαπολιτισμική Εκπαίδευση-Επιμόρφωση των Εκπαιδευτικών, Αθήνα: Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων – Γενική Γραμματεία Λαϊκής Επιμόρφωσης, σ.σ. 24-25 & 26-27.
Παπάς, Αθ. (1998), Διαπολιτισμική Παιδαγωγική και Διδακτική, τόμος Α΄, 1998.
Σάλμοντ, Ε. (2007) Η διαπολιτισμική εκπαίδευση ως πλαίσιο αποδοχής και ενσωμάτωσης στο σύγχρονο σχολείο. Στο: Γεωργογιάννης, Π. (2007) (επιμ.), Διαπολιτισμική Εκπαίδευση, Μετανάστευση και Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα, Πρακτικά 10ου Διεθνούς Συνεδρίου, Πάτρα 6-8 Ιουλίου 2007, σ.σ. 118-123.
Ταρατόρη Ε. & Μασάλη Ζ. (2006), «Ο δάσκαλος απέναντι στους “άλλους” μαθητές», στο: Δ. Χατζηδήμου, Χρ. Βιτσιλάκη (επιμ.), Πρακτικά ΙΑ Διεθνούς Συνεδρίου της Παιδαγωγικής Εταιρείας Ελλάδος σε συνεργασία με τη Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγαίου Το σχολείο στην κοινωνία της πληροφορίας και της πολυπολιτισμικότητας, Θεσσαλονίκη: Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη, σσ. 585-593.
Ξενόγλωσση
Council of Europe: The CDCC’s Project No7: The Education and Cultural Development of Migrants (final Report), Strasbourg 1986.
Dewey, J. (1910), How we think. New York: 1910 σ. 72
Lyman, L. & Villani, C. (2004), Best Leadership practices for High –Poverty Schools. Scarecrow Education Maryland.
Ιστοσελίδες
Αραμπατζή, Χ. (2008). Διαχείριση της πολυπολιτισμικής τάξης. Διδακτική προσέγγιση στην Ιστορία της Γ΄ Γυμνασίου μέσα από τα νέα εγχειρίδια. on-line στο:
http://www.inpatras.com/praktika/arta2008/eisigiseis/arampantzi.php
Γενική Γραμματεία Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας Ελλάδος. (ΕΣΥΕ)
http://www.statistics.gr/gr_tables/S806_SED_2D1_TB_AN_05_2_E_Y.pdf
Χατζησαββίδης, Σ. Γραμματισμός, Διαπολιτισμικότητα και Επικοινωνία στη Διδασκαλία της Ελληνικής ως Δεύτερης Γλώσσας σε αρχάριους μαθητές. on-line στο: http://users.auth.gr/
[1] Σάλμοντ, Ε., (2007), Η διαπολιτισμική εκπαίδευση ως πλαίσιο αποδοχής και ενσωμάτωσης στο σύγχρονο σχολείο. Στο: Γεωργογιάννης, Π. (2007) (επιμ.), Διαπολιτισμική Εκπαίδευση, Μετανάστευση και Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα, Πρακτικά 10ου Διεθνούς Συνεδρίου, Πάτρα 6-8 Ιουλίου 2007, σ.σ. 118-123.
[2] Γενική Γραμματεία Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας Ελλάδος. (ΕΣΥΕ)
http://www.statistics.gr/gr_tables/S806_SED_2D1_TB_AN_05_2_E_Y.pdf
[3] Μάρκου, Γ. (1996), Προσεγγίσεις της Πολυπολιτισμικότητας και η Διαπολιτισμική Εκπαίδευση – Επιμόρφωση των Εκπαιδευτικών, Αθήνα: Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων – Γενική Γραμματεία Λαϊκής Επιμόρφωσης, σ.σ. 24-25.
[4] Χατζησαββίδης, Σ. Γραμματισμός, Διαπολιτισμικότητα και Επικοινωνία στη Διδασκαλία της Ελληνικής ως Δεύτερης Γλώσσας σε αρχάριους μαθητές. on-line στο: http://users.auth.gr/~sofronis/75%20ar.htm.
[5]Αραμπατζή, Χ. (2008), Διαχείριση της πολυπολιτισμικής τάξης. Διδακτική προσέγγιση στην Ιστορία της Γ΄ Γυμνασίου μέσα από τα νέα εγχειρίδια. on-line στο:
http://www.inpatras.com/praktika/arta2008/eisigiseis/arampantzi.php
[6] Δαμανάκης, Μ. (1997), Η Εκπαίδευση των παλλινοστούντων και των αλλοδαπών μαθητών στην Ελλάδα: διαπολιτισμική προσσέγγιση. σ. 99-103. Αθήνα: Gutenberg.
[7] Μάρκου, Γ. (1996), Προσεγγίσεις της Πολυπολιτισμικότητας και η Διαπολιτισμική Εκπαίδευση – Επιμόρφωση των Εκπαιδευτικών, Αθήνα: Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων – Γενική Γραμματεία Λαϊκής Επιμόρφωσης, σ.σ. 26-27.
[8] Ταρατόρη, Ε. & Μασάλη, Ζ. (2006), «Ο δάσκαλος απέναντι στους “άλλους” μαθητές», στο: Δ. Χατζηδήμου, Χρ. Βιτσιλάκη (επιμ.), Πρακτικά ΙΑ Διεθνούς Συνεδρίου της Παιδαγωγικής Εταιρείας Ελλάδος σε συνεργασία με τη Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγαίου Το σχολείο στην κοινωνία της πληροφορίας και της πολυπολιτισμικότητας, Θεσσαλονίκη: Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη, σσ. 585-593.
[9] Council of Europe: The CDCC’s Project No7: The Education and Cultural Development of Migrants (final Report), Strasbourg 1986
[10]Μάρκου, Γ. (1996), Προσεγγίσεις της Πολυπολιτισμικότητας και η Διαπολιτισμική Εκπαίδευση – Επιμόρφωση των Εκπαιδευτικών, Αθήνα: Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων – Γενική Γραμματεία Λαϊκής Επιμόρφωσης, σ.σ. 26-27.
[11] Αθανασούλα – Ρέππα, A., Λαζαρίδου, A., Lyman, L. (2006), Συναισθηματική νοημοσύνη και Διαπολιτισμική Παιδαγωγική: ένα υπόδειγμα για την προσέγγιση της πολυπολιτισμικής τάξης. Στο: Γεωργογιάννης, Π. (2006) (επιμ.), Διαπολιτισμική Εκπαίδευση – Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα, Πρακτικά 8ου Διεθνούς Συνεδρίου, Τόμος IV, Πάτρα 8-10 Ιουλίου 2005, σ.σ. 191-202
[12] Παπάς, Αθ. (1998), Διαπολιτισμική Παιδαγωγική και Διδακτική, τόμος Α΄.
[13] Γεωργογιάννης, Π. (2006), 9ο Διεθνές συνέδριο: Διαπολιτισμική Εκπαίδευση Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα, Πανεπιστήμιο Πατρών – Π.Τ.Δ.Ε. – Κέντρο Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης, τόμος Ι, Πάτρα, 2006, σελ. 352.
[14] Γκόβαρης, Χ.(2004), Εισαγωγή στη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση, Αθήνα 2004, σ. 178.
[15] Γεωργογιάννης, Π. (1999), Θέματα διαπολιτισμικής εκπαίδευσης, Αθήνα: Gutenberg
[16] Goleman, D. (2000), Η Συναισθηματική Νοημοσύνη στο Χώρο της Εργασίας, ε’ έκδοση, Μτφρ. Μεγαλούδη, Φ., Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σ. 55.
[17] Αρκαδιανός, Δ. (2008-2010), Η ενσυναίσθηση και ο ρόλος της στη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση Εργασία στο πλαίσιο του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών 2008-2010 του Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Πατρών στην ειδίκευση “Διαπολιτισμική Εκπαίδευση και Διδακτική της Ελληνικής ως δεύτερης ή ξένης γλώσσας”.
[18] Γεωργογιάννης, Π. (1999), Θέματα διαπολιτισμικής εκπαίδευσης, Αθήνα: Gutenberg
[19] Αντωνοπούλου, Ν. (2008-2010), Η ενσυναίσθηση και ο ρόλος της στη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση. Εργασία στο πλαίσιο του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών 2008-2010 του Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Πατρών στην ειδίκευση “Διαπολιτισμική Εκπαίδευση και Διδακτική της Ελληνικής ως δεύτερης ή ξένης γλώσσας”
[20]Γεωργογιάννης, Π. (2006), Εκπαιδευτική διαπολιτισμική επάρκεια και ετοιμότητα των εκπαιδευτικών της Α/βάθμιας και Δ/βάθμιας εκπαίδευσης, Πάτρα, σελ.33
[21] Αθανασούλα – Ρέππα Α. (2005), Συναισθηματική Νοημοσύνη και Διαπολιτισμική Παιδαγωγική: ένα υπόδειγμα για την προσέγγιση της πολυπολιτισμικής τάξης, on-line στο: http://www.inpatras.com/praktika/synedrio2005/eisigiseis/athanasoulalazaridou.php
[22] Lyman, L. & Villani, C. (2004), Best Leadership practicew for High –Poverty Schools. Scarecrow Education Maryland.
[23] Διαμαντοπούλου, Α. (2008-2010), Η ενσυναίσθηση και ο ρόλος της στη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση. Εργασία στο πλαίσιο του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών 2008-2010 του Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Πατρών στην ειδίκευση “Διαπολιτισμική Εκπαίδευση και Διδακτική της Ελληνικής ως δεύτερης ή ξένης γλώσσας”.
[24] Dewey, J. (1910), How we think. New York: 1910 σ. 72
[25] Κοσμόπουλος, Α., Σχεσιοδυναμική Παιδαγωγική του προσώπου, Γρηγόρη, Αθήνα 2004.
[26] Αντωνοπούλου, Ν.(2008-2010), Η ενσυναίσθηση και ο ρόλος της στη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση. Εργασία στο πλαίσιο του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών 2008-2010 του Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Πατρών στην ειδίκευση “Διαπολιτισμική Εκπαίδευση και Διδακτική της Ελληνικής ως δεύτερης ή ξένης γλώσσας”.
[27] Cummins, J. (1999), Ταυτότητες υπό Διαπραγμάτευση. Εκπαίδευση με σκοπό την Ενδυνάμωση σε μια κοινωνία της Ετερότητας, μτφ. Σουζάνα Αργύρη, Αθήνα: Gutenberg
[28] Αρκαδιανός, Δ. (2008-2010), Η ενσυναίσθηση και ο ρόλος της στη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση Εργασία στο πλαίσιο του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών 2008-2010 του Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Πατρών στην ειδίκευση “Διαπολιτισμική Εκπαίδευση και Διδακτική της Ελληνικής ως δεύτερης ή ξένης γλώσσας”.
[29] Αντωνοπούλου, Ν.(2008-2010), Η ενσυναίσθηση και ο ρόλος της στη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση. Εργασία στο πλαίσιο του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών 2008-2010 του Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Πατρών στην ειδίκευση “Διαπολιτισμική Εκπαίδευση και Διδακτική της Ελληνικής ως δεύτερης ή ξένης γλώσσας”.
[30] Λυκίδη Σταυρούλα – Φωτεινή. Η ενσυναίσθηση και ο ρόλος της στη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση Εργασία στο πλαίσιο του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών 2008-2010 του Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Πατρών στην ειδίκευση “Διαπολιτισμική Εκπαίδευση και Διδακτική της Ελληνικής ως δεύτερης ή ξένης γλώσσας”.
