αφορμή ο θάνατος του 18χρονου που δεν είχε εισιτήριο….
«Εγώ τη δουλειά μου κάνω…»
Και να που μέσα στον Αύγουστο, που κανονικά δεν υπάρχουν ειδήσεις σύμφωνα με τον Έκο, όλη η Ελλάδα πάγωσε μαθαίνοντας ότι ένας 19χρονος έχασε τη ζωή του επειδή δεν ακύρωσε εισιτήριο αξίας 1,20 ευρώ. Να δηλώσω εξ αρχής ότι οι λεπτομέρειες του συμβάντος και τα παρελκόμενα του αστυνομικού ρεπορτάζ λίγη σημασία έχουν για μένα. Άλλωστεστο δικό μου αξιακό σύστημα δε χωράνε κυνηγοί κεφαλών σε ένα αγαθό όπως η συγκοινωνία που θα έπρεπε να είναι πραγματικά δημόσιο και δωρεάν, ιδιαίτερα για ανέργους, μαθητές, φοιτητές και χαμηλόμισθους. Επιπλέον η επιθετική στάση όσων έζησαν το συμβάν απέναντι στον οδηγό και τον ελεγκτή, όπως αποτυπώνεται στο βίντεο που τραβήχτηκε λίγα λεπτά μετά, δεν αφήνει περιθώρια αμφιβολίας για τις ευθύνες τους[i].
Περισσότερο όμως και από το ίδιο το περιστατικό αυτό που με σοκάρει είναι η στάση του ελεγκτή στο συγκεκριμένο βίντεο. Με τρομάζει πραγματικά η απάθεια και η ψυχραμία ενός ανθρώπου ο οποίος έχει συμβάλει στο να χάσει τη ζωή του ένα 19χρονο παιδί με το οποίο έχει έρθει σε συμπλοκή λίγο πριν και το έχει δει να ξεψυχάει μπροστά του. Δεν τρέμει, δεν είναι σοκαρισμένος, είναι σίγουρος ότι έχει κάνει το σωστό. Δε φαίνεται να τον απασχολεί το «πως θα κοιμάται τα βράδια» και αποχωρεί μονολογώντας ότι το παιδί «μπορεί να ήταν αναρχικός» – άρα πιθανότατα άξιζε ό,τι έπαθε . Η οργισμένη αντίδραση μιας κοπέλας τον κάνει να αντιδράσει με ακόμα μεγαλύτερη κυνικότητα. «Η κυρία στο αυτόφωρο. Ξέρω το νόμο εγώ». Ακόμα και αν δεχθώ την εκδοχή της κακιάς στιγμής και του υπερβάλλοντα ζήλου, δε μπορώ να συμβιβαστώ με την εικόνα ενός αποκτηνωμένου ανθρώπου που δεν τον σοκάρει η ανθρώπινη απώλεια για την οποία φέρει (άμεση ή έμμεση μένει να αποδειχτεί) ευθύνη.
Θυμήθηκα ότι το ίδιο συναίσθημα το είχα νιώσει βλέποντας ένα άλλο βίντεο στο παρελθόν, το οποίο μάλιστα έχω προβάλει αρκετές φορές στους μαθητές μου. Το πείραμα του Milgram εξετάζει τους μηχανισμούς μέσα από τους οποίους ένας φαινομενικά φιλήσυχος «άνθρωπος της διπλανής πόρτας» μπορεί να μετατραπεί σε ένα αδίστακτο εκτελεστή εντολών αδιαφορώντας για τις συνέπειες των πράξεών του. Αρκούν μία θετική αξία ως αντιστάθμισμα, η αποπροσωποποίηση και μετατόπιση των ευθυνών και η ενοχοποίηση του θύματος[ii].
Ο ελεγκτής, που αρνείται την προσφορά των άλλων επιβατών να πληρώσουν το εισιτήριο και φτάνει στο σημείο να σκίσει τη μπλούζα του «θηράματός του» για να μην του ξεφύγει, δεν κάνει απλά τη δουλειά του. Ούτε η συμπεριφορά του μπορεί να ερμηνευτεί αποκλειστικά ως συνέπεια του μπόνους του 10% από την επιβολή του προστίμου. Αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως ένα στρατιώτη στον πόλεμο κατά των τζαμπατζήδων. Όλων αυτών που με την ανεύθυνη στάση τους βάζουν σε κίνδυνο τη δημοσιονομική εξυγίανση της χώρας, ναρκοθετούν την επίτευξη του πρωτογενούς πλεονάσματος, διασπείρουν στην κοινωνία τον ιό της ανομίας. Και ως στρατιώτης μπορεί να φτάσει στα άκρα γιατί ότι γίνεται γίνεται για καλό σκοπό. Με το ίδιο σκεπτικό που ο συμμετέχων στο πείραμα του Milgram πατάει το κουμπί για το καλό της επιστήμης, ενώ ξέρει ότι μπορεί να προκαλέσει θάνατο.
Το θύμα απο την άλλη δεν έχει ανθρώπινη υπόσταση, δε δικαιούται να αντιδράσει, να πανικοβληθεί, να κάνει κάποιο λάθος. Είναι πάνω απ’ όλα παράνομος, τζαμπατζής, λαθραίος. Και σε τελική ανάλυση ήξερε ότι αν δεν έχεις εισιτήριο πληρώνεις πρόστιμο και ανέβηκε στο λεωφορείο αντί να πάει με τα πόδια. Άρα γνώριζε τις συνέπειες των πράξεων του και έπρεπε να πληρώσει. Ακόμα και με την ίδια του τη ζωή. Είναι η ίδια επίγνωση του κινδύνου από το θύμα που αθωώνει συνειδησιακά αυτόν που πατάει το κουμπί του ηλεκτροσόκ. «Ήξερε ότι μπορεί να πεθάνει από ηλεκτροπληξία και έχει υπογράψει και σχετική υπεύθυνη δήλωση».
Σίγουρα οι ηθικοί αυτουργοί πρέπει να αναζητηθούν σε όσους εξαθλίωσαν τον ελληνικό λαό με τις αποφάσεις τους τα τελευταία χρόνια. Σε αυτούς που σε μια περίοδο μαζικής ανεργίας και φτώχειας σχεδόν διπλασίασαν το εισιτήριο στα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς, κάνοντάς τα απρόσιτα σε μια μεγάλη μάζα του λαού. Στο Χατζηδάκη που κήρυξε τον πόλεμο κατά των τζαμπατζήδων και στο Δένδια που καλεί τους πάντες σε συστράτευση για να παταχθούν οι εστίες ανομίας. Κάπου όμως σταματάει η συλλογική ευθύνη του συστήματος και ξεκινάει η προσωπική ευθύνη του εκτελεστικού του βραχίωνα. Η ανθρώπινη ιστορία είναι γεμάτη από φρικαλεότητες οι οποίες δε θα είχαν συμβεί αν κάποιοι δεν έκαναν απλά τη δουλίτσα τους και κάποιοι άλλοι δεν κοιτούσαν αδιάφορα αποκλειστικά τη δική τους.
Ο ελεγκτής δεν κάνει απλά τη δουλειά του. Διάλεξε να κάνει μια δουλειά η οποία εκ των πραγμάτων στρέφεται ενάντια στο πιο αδύναμο κομμάτι της κοινωνίας. Σε αυτόν τον κόσμο ο οποίος δεν έχει δικό του μεταφορικό μέσο και που το κόστος της μετακίνησης από και προς το σπίτι του ενδεχομένως να ισοδυναμεί με το μπάτζετ μιας ολόκληρης ημέρας. Οι λοιδορίες περί τζαμπατζήδων ταιριάζουν μόνο σε ανθρώπους που έχουν λυμένο το οικονομικό τους πρόβλημα και που, όπως πολύ σωστά σχολιάστηκε από πολλούς, δεν έχουν πάρει ή δε θα αναγκαστούν ποτέ στη ζωή τους να πάρουν λεωφορείο. Γιατί όποιος έχει βιώσει την αγωνία στην είσοδο του ελεγκτή, τον εξευτελισμό της αρνητικής απάντησης στην ερώτηση «έχετε εισιτήριο;» και τα υποτιμητικά βλέμματα των συνεπιβατών, καταλαβαίνει ότι δεν υποβάλεις εύκολα τον εαυτό σου σε τέτοια διαδικασία. Αν δεν έχεις πραγματικό οικονομικό πρόβλημα το χτυπάς το εισιτήριο.Και ότι δεν πανικοβάλλεσαι, ούτε αντιδράς αψυχολόγητα στο ενδεχόμενο του προστίμου αν ύψος του ποσού δε σου προκαλεί τρόμο. Γιατί με τα 70 ευρώ μπορεί να βγάζεις μισό μήνα. Τόσο απλά.
Ο ελεγκτής όμως, σε αντίθεση με τους διάφορους εστέτ διανοούμενους τύπου Διβάνη και ταλιμπάν νεοφιλελεύθερους των βορείων προαστίων τύπου Τζήμερου, τα γνωρίζει όλα αυτά γιατί είναι κομμάτι της δουλειάς του. Άσχετα από το αν την κάνει ευσυνείδητα ή ασυνείδητα, αν είναι ευγενικός ή ερειστικός, αν τηρεί τους κανονισμούς ή όχι. Αντιλαμβάνεται (ή έστω οφείλει να αντιληφθεί) ότι είναι κομμάτι ενός βαθιά ταξικού μηχανισμού που ασκεί βία στους αδύναμους. Λεκτική, ψυχολογική και ενίοτε, όπως στη συγκεκριμένη περίπτωση, σωματική βία.
Στο ξέσπασμα της κοπέλας που επιτίθεται στον ελεγκτή συμπυκνώνεται η σύγκρουση δύο κόσμων: Του κόσμου αυτών που κάνουν απλά τη δουλίτσα τους και του κόσμου των ανθρώπων που ξεσπάνε απέναντι στη βαρβαρότητα. Η οργή είναι ανθρώπινο συναίσθημα και ως τέτοιο πρέπει να παταχθεί. «Η κυρία στο αυτόφωρο, ξέρω το νόμο εγώ». Δεν έχει σημασία αν ο ίδιος έχει παραβιάσει ένα σωρό νόμους πιο πριν κρατώντας παράνομα το νεαρό στο λεωφορείο, εξυβρίζοντάς τον και χειροδικώντας εναντίον του. Αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως ένα κομμάτι της εξουσίας και σαν τέτοιο του επιτρέπεται να αυθαιρετεί.
Γιατί η κοινωνία στην οποία ζούμε είναι ταξική και οι νόμοι είναι για το λαό, όχι για τους ισχυρούς. Όχι για την ίδια την εξουσία, μικρή ή μεγάλη. Η τελευταία μπορεί να παραβιάζει το Σύνταγμα όποτε θέλει και να στέλνει ανθρώπους στην ανεργία με Προεδρικά Διατάγματα και Πράξεις Νομοθετικού Περιεχομένου χωρίς να δίνει λογαριασμό πουθενά. Μπορεί να βασανίζει με ηλεκτροσόκ συλληφθέντες και να μην τους αφήνει να δουν δικηγόρο. Μπορεί να κρατάει προφυλακισμένο κάποιον για 30 μήνες χωρίς δίκη και να τον αφήνει ελεύθερο μόνο όταν αυτός διεκδικεί τα δικαιώματά του με τρόπο οριακό για την ίδια του τη ζωή. Μπορεί να εφαρμόζει νόμους πριν καν τους ψηφίσει. Μπορεί να κάνει με λίγα λόγια ότι θέλει αν το επιβάλλουν τα συμφέροντα που τη στηρίζουν.
«Η κυρία στο αυτόφωρο. Είμαι η εξουσία εγώ και όποιος τα βάζει μαζί μου πρέπει να το πληρώνει. Η κυρία στο αυτόφωρο και ο νεαρός Θανάσης στον τάφο. Εγώ πάντως θα κοιμηθώ ήσυχος το βράδυ. Έκανα απλά τη δουλειά μου» θα μπορούσε να σκέφτεται ο ελεγκτής.
Μόνο που καμία βαρβαρότητα δε θα μπορούσε να ριζώσει αν δεν υπήρχαν άνθρωποι που κάνουν απλά τη δουλειά τους αδιαφορώντας για το κοινωνικό πρόσημο που αυτή έχει.Αν δεν υπήρχαν αστυνομικοί που κάνουν δουλειά τους ξυλοκοπώντας ανθρώπους που αντιδρούν στην εξαθλίωσή τους. Εργολάβοι που κάνουν τη δουλειά τους κόβοντας το ρεύμα σε οικογένειες που δεν έχουν να πληρώσουν το παράνομο χαράτσι. Υπάλληλοι εισπρακτικών που για λίγα ψίχουλα κάνουν τη δουλειά τους απειλώντας και εκβιάζοντας δανειολήπτες που δεν έχουν να πληρώσουν τη δόση τους. Ή ακόμα-ακόμα εκπαιδευτικοί που κοιτούν απλά τη δουλειά τους αδιαφορώντας για την καταστροφή της Παιδείας, για το τι περνάν οι μαθητές και οι συνάδελφοι τους.
Σε συνθήκες σαν αυτές που ζούμε τα τελευταία χρόνια οφείλουμε όλοι να μετρηθούμε και να κοιταχτούμε στον καθρέπτη. Γιατί κοιτώντας ο καθένας τη δουλίτσα του σε μερικά χρόνια θα μείνουμε όλοι χωρίς δουλειά και η ανθρωποφαγία θα γίνει οριστικά ο κανόνας και όχι η εξαίρεση. Και να παλέψουμε για να έχει όλος ο κόσμος πρόσβαση στα δημόσια αγαθά όπως η υγεία, η παιδεία και η συγκοινωνία. Για να μην είναι αναγκασμένα τα παιδιά των φτωχών οικογενειών να παίζουν κρυφτούλι με τους ελεγκτές για να μπορέσουν να ξεμυτίσουν από το σπίτι τους. Για να μην αποκλείονται από την περίθαλψη οι ανασφάλιστοι που δεν έχουν να πληρώσουν την είσοδο στο νοσοκομείο. Για να μην στενάζουν οικονομικά οι οικογένειες για να έχουν πρόσβαση σε μία μόνο κατ΄όνομα Δημόσια Δωρεάν Παιδεία. Και αν δεν μπορεί να μας τα εξασφαλίσει αυτή η κοινωνία, ας παλέψουμε για μια άλλη…
Γιάννης Βαρδαλαχάκης
Εκπαιδευτικός
