ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ   ΠΟΙΗΣΗ

ΤΡΑΓΩΔΙΑ

ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ

Διθύραμβος:

• Θρησκευτικό και λα­τρευτικό άσμα που τραγουδούσε ο ιερός θίασος των πιστών του Διονύσου, με συ­νοδεία αυλού, χορεύοντας γύρω από το βωμό του θεού.
• Πολύ πιθανό  περιείχε επιπρόσθετα μια αφή­γηση σχετική με τη ζωή και τα παθήματα του θεού.
• Την απόδοση της αφήγησης αναλάμβανε ο πρώτος των χορευτών, ο έξάρχων, που έκανε την αρχή στο τρα­γούδι,
• Χορός 50 χορευτών, μεταμφιε­σμένων ίσως σε τράγους, εκτελούσε κυ­κλικά (κύκλιοι χοροί) το διθύραμβο.
• Στην αρχή ο διθύραμβος ήταν αυτοσχέδιος και άτεχνος.
• Από την αυτοσχέδια αυτή μορ­φή των λαϊκών λατρευτικών εκδηλώσεων παράγονται τα τρία είδη της δραματικής ποίησης:

– η τραγωδία,

– η κωμωδία και

– το σατυρικό δράμα.

ΑΠΟ ΤΗ ΔΙΟΝΥΣΙΑΚΗ ΛΑΤΡΕΙΑ ΣΤΟ ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΙΔΟΣ

Αριστοτέλης:  η τραγωδία γεννήθηκε από τους αυτοσχεδιασμούς των πρω-τοτραγουδιστών, «των έξαρχόντων τον διθύραμβον», και το διθύραμβο (Περί Ποιητικής, IV, 1449α).

→              η τραγωδία συνδέεται με το διθύραμβο

→              εκδοχές ονόματος: ωδἠ τράγων / βραβείο τράγου για διαγωνισμού χορικού άσματος

Αρίων :τεχνική μορφή στο διθύραμβο

• Ποιητής και μουσικός.  Καταγόταν από τη Μήθυμνα της Λέσβου (6ος αι. π.Χ.). Εγκαταστάθηκε στην Κόρινθο (τύραννος Περίανδρος).
• Συνέβαλε στην εξέλιξη του διθυράμβου από τον αρχέγονο αυτοσχεδιασμό σε έντεχνη μορφή :

–    Πρώτος συνέθεσε διθύραμβο,

–    Του έδωσε λυρική μορφή και αφηγηματικό περιεχόμενο

–    Ασκεί χορό 50 ανδρών. Άδει και ορχείται (=χορεύει)με συγκεκριμένο τρόπο

–    Παρουσίασε τους χορευτές μεταμφιεσμένους σε Σάτυ­ρους, δηλαδή με χαρακτηριστικά τράγων :  ονομάστηκε «ευρετής του τραγικού τρόπου»

–    Πρόσθεσε μυθικά πρόσωπα και ήρωες εκτός Διονύσου.

Θέσπης: μετάβαση από το διθύραμβο στην τραγωδία

• Μέσα του 6ου αι. π.Χ., Ποιητής από την Ικαρία
• στάθηκε απέναντι από το Χορό και συνδιαλέχθηκε με στίχους, δηλαδή αντί να τραγουδήσει μια ιστορία άρχισε να την αφηγείται.
• Στη θέση του εξάρχοντος ο Θέσπης εισήγαγε άλλο πρόσωπο, εκτός Χο­ρού, τον   υποκριτή (υποκρίνομαι = αποκρίνομαι) ηθοποιό, ο οποίος έκανε διάλογο με το Χορό,

-συνδυασμός  επικού στοιχείου (λόγος) με το αντίστοιχο λυρικό (μουσική)
συνέ­πεια αυτής της καινοτομίας ήταν η γέννηση της τραγωδίας στην Αττική.

• Η πρώτη επίσημη «διδασκαλία» (παράσταση) τραγωδίας έγινε από το Θέσπη το 534 π. Χ., στα Μεγάλα Διονύσια. Ήταν η εποχή που την Αθήνα κυβερνούσε ο τύραννος Πεισί­στρατος, ο οποίος καθιέρωσε τα «Μεγάλα ή έν άστει Διονυσία» και η τραγωδία εντάχθηκε στο επίσημο πλαί­σιο της διονυσιακής γιορτής.

 Γιατί  η διαμόρφωση της τραγωδίας στην Αττική:

•  μιμικές λατρευτικές τελετές απομίμηση σκηνών καθημερινής ζωής
•  κλιματολογικές συνθήκες, αλλά, κυρίως,
•  κοινωνικές συνθήκες (άμβλυνση συγκρού­σεων)
•  πολιτειακή οργάνωση με  δημοκρατικούς θεσμούς

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ (ΔΙΟΝΥΣΙΑΚΑ) ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

Τα θέματα της  τραγωδίας δεν είχαν σχέση με το Διόνυσο [το «ουδέν προς τον Διόνυσον» (= κα­μιά σχέση με το Διόνυσο) ήταν ήδη από την αρχαιότητα παροιμιακή φράση].
όμως:
στην πορεία της η τραγωδία δια­τήρησε πολλά διονυσιακά στοιχεία

• χορός,
• μεταμφίεση, σκευή (= ενδυμασία) ηθοποιών
• αποτελούσε μέρος της λατρείας του θεού, κατά τη διάρκεια των εορτών του,
• οι παραστάσεις γίνονταν στον ιερό χώρο του Ελευθερέως Διονύσου,
• οι ιερείς του κατείχαν τιμητική θέση στην πρώτη σειρά των επισήμων,
• οι νικητές των δραματικών αγώνων στε­φανώνονταν με κισσό, ιερό φυτό του Διονύσου.
• το θέατρο προς τιμήν του Διονύσου (Διονυσιακό), στη νότια πλευρά της Ακρόπολης, που σώζεται μέχρι σήμερα δομή του αποτέλεσε το πρότυπο για όλα τα μεταγενέστερα αρχαία θέατρα. 

-με την οργά­νωση της πολιτικής ζωής και την ανάπτυξη

-της δράσης του πο­λίτη.

• Οι διδασκαλίες δραμάτων στην Αθήνα, όπως και οι αθλητικοί αγώνες, απέκτησαν μεγαλύτερη σημασία για τους θεατές, γιατί ήταν διαγωνισμοί κατορθωμάτων μπροστά στα μάτια της κοινότητας ð εξέφραζαν το αγωνιστικό πνεύμα της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας και τον πολιτικό χαρακτήρα της δημοκρατικής πόλης των Αθηνών.
• το είδος ανθεί ταυτόχρονα με τη δημοκρατική οργάνωση της πόλης-κράτους της Αθήνας (άμεση συμμετοχή των πολιτών στα κοινά ζητήματα – Εκκλησία του Δήμου, όπου γίνεται αντιπαράθεση απόψεων, διάλογος, σε κλίμα ελευθερίας, ισο­τιμίας και ισηγορίας).
• αναπτύσσεται κυρίως κατά τη διάρκεια του χρυσού αιώνα, όταν η Αθήνα, μετά τη νικηφόρα έκβαση των Μηδικών πολέμων, διαθέτει μεγάλη ισχύ και δό­ξα και συγχρόνως αποτελεί σπουδαίο πνευματικό και πολιτιστικό κέντρο.

ΘΕΜΑΤΑ

• Στην Αθήνα της κλασικής εποχής, που χαρακτηρίζεται από έξαρση ηρωικού πνεύματος, οι τραγωδίες είναι σκηνικές παραστάσεις όπου εξυμνείται ο ηρωικός άνθρωπος, που συγκρούεται με τη Μοίρα, την Ανάγκη, τη θεία δι­καιοσύνη.
• ηθικό υπόβαθρο της τραγωδίας :το τριαδικό σχήμα (ϋβρις – άτη – δίκη): Σύμφωνα με αυτό, η ύβρη, που οδηγεί στον όλεθρο, προκαλεί τη θεϊκή τιμωρία (τίσις) και έτσι επα­νέρχεται η τάξη με το θρίαμβο της δικαιοσύνης.
•  Οι συγγραφείς τραγωδιών αντλούν τα θέματα τους συνήθως από την ανεξάντλητη πη­γή των μύθων —μοναδική εξαίρεση (από τα σωζόμενα έργα) οι Πέρσαι του Αισχύλου και οι Βάκχαι του Ευριπίδη—, τους οποίους όμως συνδέουν με τη σύγχρονη επικαιρότητα και τους καθιστούν φορείς των προβληματισμών τους

Οι ποιητές απευθύνονται σε ένα ευρύ κοινό που συγκεντρωνόταν στο χώρο του θεάτρου για μια επίσημη εκδήλωση και προσπαθούσαν να προσελκύσουν το ενδιαφέρον του πολίτη, ενός πολίτη συν-μέτοχου που βίωνε

• τις περίλαμπρες νίκες κατά των Περσών,
• την αμφισβήτηση και τις νέες ιδέες των σοφιστών,
• την οδύνη ενός μακρόχρονου πολέμου
          >>Κλίμα γόνιμο σε έργα και στοχασμούς. Το κλίμα αυτό αντανακλάται στην τραγωδία, η οποία επηρεάζεται από τις καταστάσεις και τρέφεται με τις μεταβολές

Στις ελληνικές τραγωδίες σημαντική θέση κατέχουν τα μεγάλα ανθρωπολογικά προβλήματα του πο­λέμου και της ειρήνης, της δικαιοσύνης και της φιλοπατρίας.

ΣΩΖΟΜΕΝΑ ΕΡΓΑ

         32 σωζό­μενα έργα των τριών μεγάλων τραγικών

• 7 του Αισχύλου,
• 7 του Σοφοκλή και
• 18 του Ευριπίδη.

Έχουν διασωθεί, δυστυχώς, ελάχιστα έργα, ενώ είχαν γραφτεί περισσό­τερα από 1.000, από270 περίπου δραματουργούς, των οποίων ξέρουμε τα ονόμα­τα μόνο ή τους τίτλους των έργων τους.

Οπωσδήποτε, θα είχαν γραφτεί και τρα­γωδίες ενδεχομένως ανώτερες από αυτές που διασώθηκαν. Είναι, άλλωστε, γνω­στό ότι ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης δεν ήταν πάντοτε οι νικητές στους ετήσιους δραματικούς αγώνες.

Στις τραγωδίες όμως που σώθηκαν οι συλλογισμοί για τον άνθρωπο ξεχωρίζουν με την πρωταρχική τους δύναμη και τροφοδοτούν δυ­ναμικά την ευαισθησία και τη σκέψη κάθε αναγνώστη σε κάθε εποχή.

 ΔΡΑΜΑΤΙΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ

1. ΠΟΤΕ
Παραστάσεις τραγωδιών

• στα Μεγάλα ή εν άστει Διονύσια το μήνα Ελαφηβολιώνα (τέλη Μαρτίου έως μέ­σα Απριλίου), όπου διαγωνίζονταν οι τραγικοί ποιητές (νέες τραγωδίες από το 534 π. Χ. )
• στα Λήναια,το μήνα Γαμηλιώνα (τέλη Ιανουαρίου-αρχές Φεβρουα­ρίου), γίνονταν κυρίως τραγικοί και κωμικοί αγώνες, (νέες τραγωδίες από το 433 π. Χ. )
• Στα Μικρά ή κατ’ αγρούς Διονύ­σια, κατά το μήνα Ποσειδεώνα (τέλη Δεκεμβρίου έως αρχές Ιανουαρίου), γίνονταν μόνο επαναλήψεις έργων,
• ενώ στα Ανθεστήρια, το μήνα Ανθεστηριώνα (τέλη Φεβρουαρίου-αρχές Μαρτίου), αρχικά δε διδάσκονταν δράματα, αλλά αργότερα προστέθηκαν δραματικοί αγώνες

2. ΠΩΣ

Οι δραματικοί αγώνες αποτελούσαν υπόθεση της πόλης-κράτους και οργανώνονταν με κρατική φροντίδα, υπό την επίβλεψη του «επωνύμου άρχοντος»
Η κρατική αυτή μέριμνα, εκτός από τη διοργάνωση των δραματικών αγώνων, περι­λάμβανε:

• Επιλογή των ποιητών από τον άρχοντα, από τον κατάλογο εκείνων που είχαν υποβά­λει αίτηση (διαγωνίζονταν τελικά τρεις ποιητές με μια τετραλογία ο καθένας: τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα). Πριν από τις ημέρες των παραστάσεων, ο ποιητής «ἤτει χορόν» (έκανε αίτηση) από τον επώνυμο άρχοντα, ο οποίος «ἐδίδου (= έδι­νε) χορόν» και του υποδείκνυε το χορηγό που είχε ορίσει η φυλή.
• Επιλογή των χορηγών, πλουσίων πολιτών που αναλάμβαναν τα έξοδα της παράστα­σης : για το Χορό, το χοροδιδάσκαλο, τον αυλητή, τη σκευή (= μάσκες, ενδυμασία).
• Επιλογή των δέκα κριτών (ένας από κάθε φυλή) με κλήρωση. Οι κριτές των έργων έγραφαν σε πινακίδα την κρίση τους. Οι πινακίδες ρίχνονταν σε κάλπη, από την οποία ανασύρονταν πέντε και από αυτές προέκυ­πτε, ανάλογα με τις ψήφους, το τελικό αποτέ­λεσμα. Πριν από τη διδασκαλία της τραγω­δίας, γινόταν στο Ωδείο (στεγασμένο θέατρο) ό προαγών (προ τού αγώνος = δοκιμή), κατά τον οποίο ο ποιητής παρουσίαζε τους χορευτές και τους υποκριτές στους θεατές χωρίς προ­σωπεία.
• Απονομή από την Εκκλησία του Δήμου, σε πανηγυρική τελετή, των βραβείων (στέφανος κισσού) στους νικητές ποιητές (πρωτεία, δευτερεία, τριτεία) και στους χορηγούς (χάλκινος τρίπους).
• Αναγραφή των ονομάτων των ποιητών, χορη­γών και πρωταγωνιστών σε πλάκες και κατά­θεση τους στο δημόσιο αρχείο (διδασκαλίαι).

Το  θέαμα στο θέατρο είχε χαρακτήρα παλλαϊκής γιορτής και ήταν υπόθεση συλλογικήΧιλιάδες Αθηναίοι, μέτοικοι και ξένοι, (συμπεριλαμβάνονταν και οι γυναίκες) κατέκλυζαν κάθε χρόνο το θέα­τρο του Διονύσου και ζούσαν, επί τρεις μέρες, την ένταση των δραμα­τικών αγώνων.

Η παροχή χρηματικού βοηθήματος, των θεωρικών (από τον Περικλή), στους άπορους πολίτες,για να παρακολουθήσουν δωρεάν τις παραστάσεις, χωρίς εισιτήριο (σύμβολον) διευκόλυνε την ακώλυτη προσέλευση του κόσμου.

ΤΟ  ΘΕΑΤΡΟ

• Θέατρο:   χώρος του θεάσθαι (θεάομαι, -ώμαι = βλέπω)∙ ονομαζόταν και κοίλον, εξαιτίας του σχήματος του. Εκεί κάθονταν οι θεατές ημικυκλικά, απέναντι από τη σκηνή.
• εδώλια =Τα καθίσματα των θεατών, που ήταν κτισμένα αμφιθεατρικά Οι θέσεις των θεατών ήταν αριθμημένες
• βαθμίδες: κλίμακες που διέκοπταν τα εδώλια ∙ απ αυτές οι θεατές ανέβαιναν στις υψηλότερες θέσεις
• διαζώματα: δυο μεγάλοι διάδρομοι που χώριζαν το κοίλον σε τρεις ζώνες, για να διευκολύνουν την κυκλοφορία των θεατών.
  • κερκίδες: τα σφηνοειδή τμήματα των εδωλίων, ανά­μεσα στις κλίμακες.
  • Ορχήστρα (ορχέομαι, -ουμαι = χορεύω): κυκλικό ή ημικυκλικό μέρος για το Χο­ρό, με τη θυμέλη (θύω), είδος βωμού, στο κέντρο∙  το κυκλικό σχήμα σχετίζεται με τους κυκλικούς χορούς των λαϊκών γιορτών.
  • Σκηνή: ξύλινη επιμήκης κατασκευή προς την ελεύθερη πλευρά της ορχήστρας, με ει­δικό χώρο στο πίσω μέρος για τη σκηνογραφία και την αλλαγή ενδυμασίας των υπο­κριτών.

Η πλευρά της σκηνής προς τους θεατές εικόνιζε συνήθως την πρόσοψη ανα­κτόρου ή ναού, με τρεις θύρες· η μεσαία (βασίλειος θύρα) χρησίμευε για την έξοδο του βασιλιά.

• Λογείον:  ο στενός χώρος ανάμεσα στη σκηνή και την ορχήστρα∙  ένα υπερυψωμένο δάπεδο ξύλινο και αργό­τερα πέτρινο ή μαρμάρινο∙  αποτελούσε τον κύριο χώρο δράσης των υποκριτών, το χώρο των ομιλητών.
  • Θεολογείον:  υπερυψωμένη εξέδρα για την εμφάνιση (επιφάνεια) των θεών
  • Πάροδοι: δυο διάδρομοι δεξιά και αριστερά της σκηνής
  • δεξιά (για τους θεατές) πάροδος∙  από αυτή  έμπαιναν όσα πρόσωπα του έργου έρχονταν (υποτίθεται) από την πόλη ή από το λιμάνι.
  • αριστερή (για τους θεατές) πάροδος∙  από αυτή  έμπαιναν όσα πρόσωπα του έργου  έρχονταν από τους αγρούς ή από άλλη πόλη.

Κατά τη διάρκεια της παράστασης έμπαινε από την πάροδο ο Χορός, γι’ αυτό και το πρώτο τραγούδι ονομαζόταν επίσης πάροδος.

Σκηνογραφικά και μηχανικά μέσα : θεατρικά μηχανήματα: συνεπικουρούσαν το έργο των ηθοποιών και την απρόσκοπτη εξέλιξη της δραματικής πλοκής.

• εκκύκλημα  (έκ-κυκλέω): τροχοφόρο δάπεδο πάνω στο οποίο παρουσίαζαν στους θεατές ομοιώματα νεκρών.
• γερανός ή αιώρημα ( αιωρέω) ανυψωτική μηχανή για τον «από μηχανής θεό».
• βροντείον και κεραυνοσκοπείον:  για τη μηχανική αναπαραγωγή της βροντής και της αστραπής
• περίακτοι (περί + άγω), δύο ξύλινοι στύλοι για εναλλαγή του σκηνικού.

Ι.  Ο ΧΟΡΟΣ

ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

ΔΟΜΗ ΤΗΣ

 Αριστοτέλης, στο έργο του Περί Ποιητικής (VI, 1449 β), «Ἐστίν οὖν τραγωδία μίμησις πράξεως σπουδαίας καὶ τελείας, μέγε­θος ἐχούσης, ἡδυσμένω λόγω, χωρίς ἑκάστω τῶν είδῶν έν τοῖς μορίοις, δρώντων και οὐ δι’ άπαγγελίας, δι’ έλέου καὶ φόβου περαίνουσα τὴν τῶν τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν».