Η αρχαία Ελλάδα θεωρείται ως η γενέτειρα της δυτικής φιλοσοφίας. Άλλωστε, η ίδια η λέξη φιλοσοφία προέρχεται από τις αρχαιοελληνικές λέξεις “φίλος” και “σοφός”. Πράγματι, η αρχαία Ελλάδα παρήγαγε τα μεγάλα μυαλά του Σωκράτη, του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Ωστόσο, το μονοπάτι της κλασικής φιλοσοφίας ξεκινά από την Ελλάδα και τη Ρώμη, διασχίζει τη Μεσόγειο και εκτείνεται από την Περσία στην Ισπανία πριν αναδυθεί για να υποστηρίξει αυτό που συχνά αποκαλείται γέννηση της νεότερης φιλοσοφίας .
Η κλασική φιλοσοφία εμφανίστηκε στην αρχαία Ελλάδα, μέσα από μια διαδρομή εκκινώντας από τους λεγόμενους Προσωκρατικούς, προς τους τρεις μεγάλους φιλοσόφους, τον Σωκράτη (470-399 π.Χ.), τον Πλάτωνα (περίπου 428 έως το 347 π.Χ.) και τον Αριστοτέλη (384-322 π.Χ.). , και στη συνέχεια σε μεταγενέστερες σχολές σκέψης, συμπεριλαμβανομένων των Επικούρειων και των Στωικών. Όπως συμβαίνει με όλες τις αρχαίες κοινωνίες, η γνώση αυτών των στοχαστών περιορίζεται από τα σωζόμενα που την τεκμηριώνουν. Ο Σωκράτης, για παράδειγμα, δεν έγραψε τίποτα. Αντίθετα, ο Πλάτων έγραψε διαλόγους με τον μέντορά του Σωκράτη να συμμετέχει σε φιλοσοφικές συζητήσεις με διάφορους ανθρώπους στην Αθήνα, συμπεριλαμβανομένων ορισμένων συμπολιτών του και άλλων επιφανών επισκεπτών της πόλης. Το υλικό που έχει διασωθεί από την αρχαία Ελλάδα έχει τροφοδοτήσει τον φιλοσοφικό λόγο για δύο χιλιετίες.
Οι Προσωκρατικοί
Ο όρος «Προσωκρατικός» είναι κάπως προβληματικός. Τουλάχιστον ορισμένοι από τους στοχαστές που θεωρούνται μέρος αυτής της σχολής ήταν σύγχρονοι του Σωκράτη και αναφέρονται στους διαλόγους του Πλάτωνα. Κυρίαρχη θέση ανάμεσά τους κατέχουν οι σοφιστές, πλανόδιοι καθηγητές ρητορικής που χρησιμεύουν ως “κάλπικα νομίσματα” για τους φιλοσόφους του Πλάτωνα. Ο Πλάτων προσπάθησε να διακρίνει τους φιλοσόφους, τους αναζητητές της αλήθειας, από τους σοφιστές, τους οποίους έβλεπε ότι αναζητούσαν πλούτο και φήμη και διαπραγματεύονταν ψεύτικα επιχειρήματα. Πράγματι, ένας από τους επιφανέστερους σοφιστές, ο Πρωταγόρας, είναι ένα από τα βασικά πρόσωπα του διαλόγου που φέρει το όνομά του.
Είναι δύσκολο να ερευνήσει κανείς τους Προσωκρατικούς γιατί πολύ λίγο από το έργο τους έχει διασωθεί. Αυτό που έχουμε είναι αποσπασματικό και συχνά βασίζεται σε αφηγήσεις μεταγενέστερων φιλοσόφων. Ωστόσο, με βάση τα διαθέσιμα έργα, μπορούμε να χαρακτηρίσουμε τους Προσωκρατικούς ως ενδιαφερόμενους για ζητήματα μεταφυσικής και φυσικής φιλοσοφίας, με πολλούς από αυτούς να προτείνουν ότι η φύση αποτελείται από μία ή περισσότερες βασικές ουσίες.
Τα σωζόμενα θραύσματα των έργων αυτών των πρώιμων φιλοσόφων αφορούν μεταφυσικά ζητήματα. Μία από τις κύριες συζητήσεις των Προσωκρατικών αφορά τον μονισμό και τον πλουραλισμό. Όσοι πιστεύουν ότι η φύση αποτελείται από μια ενιαία ουσία ονομάζονται μονιστές, σε αντίθεση με τους πλουραλιστές, που τη θεωρούν ως αποτελούμενη από πολλές ουσίες. Για παράδειγμα, ο (μονιστής) Θαλής ο Μιλήσιος πίστευε ότι το βασικό στοιχείο που συνέθετε τα πάντα ήταν το νερό, ενώ ο Εμπεδοκλής, (πλουραλιστής), πιστεύει στη διαμάχη μέσ’ απ’ την οποία αναδύθηκαν τα 4 βασικά στοιχεία Γη Φωτιά Αέρας και Νερό. Στο Περί Φύσεως προσπαθεί να δώσει τις βασικές αρχές της φυσικής φιλοσοφίας του, όπως αυτή εκφράζεται μέσα από την εναλλασσόμενη κυριαρχία της Φιλίας (=Φιλότης) και της Διαμάχης (=Νείκος) πάνω στα τέσσερα ριζώματα (=πυρ, αήρ, ύδωρ, γη). Η ουσία του σύμπαντος νοείται από τον Εμπεδοκλή σε μια δίχως τέλος μεταλλαγή καταστάσεων από το ένα στα πολλά και από τα πολλά στο ένα.
Εικόνα: Μια κεντρική συζήτηση μεταξύ των προσωκρατικών Ελλήνων φιλοσόφων ήταν αν η φύση αποτελείται από μια ενιαία ουσία (μονιστές) ή εάν αποτελείται από πολλές ουσίες, τη θέση που υιοθετούν οι πλουραλιστές. Ένας κορυφαίος μονιστής, ο Θαλής ο Μιλήσιος, ισχυρίστηκε ότι όλη η φύση ήταν φτιαγμένη από νερό. Ο Εμπεδοκλής, ένας πλουραλιστής, υποστήριξε ότι τα τέσσερα στοιχεία της γης, του αέρα, της φωτιάς και του νερού αποτελούσαν τη βάση του φυσικού κόσμου.
Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι ήταν αυτοί που προσπάθησαν να παρουσιάσουν μια ενοποιημένη αντίληψη της φύσης, υποστήριξαν ότι η φύση αποτελείται τελικά από μια ενιαία ουσία. Αυτή η πρόταση μπορεί να ερμηνευτεί με διαφορετικούς τρόπους. Ο ισχυρισμός που διατύπωσε ο Θαλής ο Μιλήσιος (620-546 π.Χ.) ότι η βασική ουσία του σύμπαντος ήταν το νερό είναι κάπως διφορούμενος. Μπορεί να σημαίνει ότι όλα είναι τελικά φτιαγμένα από νερό ή μπορεί να σημαίνει ότι το νερό είναι η προέλευση όλων των πραγμάτων. Ο Θαλής και δύο από τους μαθητές του, ο Αναξίμανδρος και ο Αναξιμένης, σχημάτισαν τη Μιλήσια μονιστική σχολή. Ο Αναξίμανδρος πίστευε ότι το νερό ήταν πολύ εξειδικευμένη ουσία για να είναι η βάση όλων των υπαρχόντων. Αντίθετα, πίστευε ότι η βασική ουσία του σύμπαντος ήταν το άπειρον, το αόριστο ή απέραντο. Οι Αναξιμένιοι υποστήριξαν ότι ο αέρας ήταν η βασική ουσία του σύμπαντος.
Ο Παρμενίδης, ένας από τους πιο σημαντικούς προσωκρατικούς μονιστές, έφτασε στο σημείο να αρνηθεί την πραγματικότητα της αλλαγής. Παρουσίασε τις μεταφυσικές του ιδέες σε ένα ποίημα που τον δείχνει να τον επιβιβάζουν σε άρμα για να επισκεφτούν μια θεά που ισχυρίζεται ότι του αποκαλύπτει τις αλήθειες του σύμπαντος. Το ποίημα έχει δύο μέρη, «Ο δρόμος της αλήθειας», που εξηγεί πως, ό,τι υπάρχει είναι ενιαίο, πλήρες και αμετάβλητο και «Ο τρόπος της γνώμης», που υποστηρίζει ότι η αντίληψη της αλλαγής στον φυσικό κόσμο είναι εσφαλμένη. Οι αισθήσεις μας μας παραπλανούν. Αν και ο ισχυρισμός του Παρμενίδη ότι η αλλαγή δεν είναι πραγματική μπορεί να μας φαίνεται παράλογος, αυτός και ο μαθητής του Ζήνων προέβαλαν ισχυρά επιχειρήματα. Ο Παρμενίδης ήταν ο πρώτος που πρότεινε ότι το φως της σελήνης προέρχεται από τον ήλιο και εξήγησε τις φάσεις της σελήνης. Έδειξε ότι ακόμα κι αν δούμε τη σελήνη ως ημισέληνο, ημικύκλιο ή πλήρη κύκλο, η ίδια η σελήνη δεν αλλάζει (Graham 2013). Η αντίληψη ότι το φεγγάρι αλλάζει είναι μια ψευδαίσθηση.
Ο Ζήνων πρότεινε παράδοξα, γνωστά ως παράδοξα του Ζήνωνος, τα οποία αποδεικνύουν ότι αυτό που θεωρούμε ως πολλαπλότητα και κίνηση απλά δεν είναι δυνατό. Υποθέτουμε για παράδειγμα, ότι θέλετε να περπατήσετε από τη βιβλιοθήκη στο πάρκο. Για να φτάσετε εκεί, πρέπει πρώτα να περπατήσετε τη μισή απόσταση -τα μισά του δρόμου. Για να ολοκληρώσετε το ταξίδι σας, πρέπει να διανύσετε τη μισή απόσταση, και απομένει το ένα τέταρτο. Για να καλύψετε το τελευταίο τέταρτο της απόστασης, πρέπει πρώτα να καλύψετε το μισό αυτής της απόστασης (το ένα όγδοο της συνολικής απόστασης). Αυτή η διαδικασία μπορεί να συνεχιστεί για πάντα, δημιουργώντας έναν άπειρο αριθμό διακριτών αποστάσεων που πρέπει να διανύσετε. Είναι λοιπόν αδύνατο να φτάσετε στο πάρκο. Ένας πιο συνηθισμένος τρόπος παρουσίασης αυτού του παραδόξου σήμερα είναι ως ασύμπτωτο ή μαθηματικό όριο, όπως φαίνεται στην παρακάτω εικόνα. Από αυτή την άποψη, δεν μπορείτε ποτέ να φτάσετε στο σημείο α από το σημείο β, γιατί ανεξάρτητα από το πού βρίσκεστε στο μονοπάτι, θα υπάρχει πάντα μια απόσταση μεταξύ του σημείου που βρίσκεστε και του σημείου που θέλετε να βρίσκεστε.
Επιφανείς πλουραλιστές
Ο Παρμενίδης και ο Ηράκλειτος (525-475 π.Χ.) είχαν εκ διαμέτρου αντίθετες απόψεις για τη φύση του σύμπαντος. Εκεί που ο Παρμενίδης είδε την ενότητα, ο Ηράκλειτος είδε τη διαφορετικότητα. Ο Ηράκλειτος υποστήριξε ότι τίποτα δεν μένει ίδιο και όλα βρίσκονται σε κίνηση. Ένα από τα πιο γνωστά ρητά του είναι το: «[Δεν είναι δυνατό να μπεις στο ίδιο ποτάμι δύο φορές]… Διασκορπίζεται και μαζεύεται ξανά, πλησιάζει και υποχωρεί».
Ο Αναξαγόρας (500-428 π.Χ.) και ο Εμπεδοκλής (494-434 π.Χ.) ήταν πλουραλιστές ουσιών που πίστευαν ότι το σύμπαν αποτελούνταν από περισσότερα από ένα είδη βασικών εναλλακτικών «πράξεων». Ο Αναξαγόρας πίστευε ότι είναι ο νους, ή εμείς, που ελέγχει το σύμπαν αναμιγνύοντας και ξεμπερδεύοντας πράγματα σε μια ποικιλία διαφορετικών συνδυασμών. Ο Εμπεδοκλής υποστήριξε ότι τέσσερις βασικές ουσίες (τα τέσσερα στοιχεία του αέρα, της γης, της φωτιάς και του νερού) συνδυάστηκαν και ανασυνδυάστηκαν από τις αντίπαλες δυνάμεις της φιλότητας και του νείκους (διαμάχης).
Τέλος, υπάρχουν οι σχολές των ατομιστών, που πίστευαν ότι η βασική ουσία του σύμπαντος αποτελείται από μικροσκοπικά, αδιαίρετα άτομα. Για τους ατομιστές, όλα ήταν απλά άτομα ή κενό. Όλα όσα βιώνουμε είναι το αποτέλεσμα των ατόμων που συνδυάζονται μεταξύ τους.
ΣΥΝΔΕΣΕΙΣ
Ο φιλοσοφικός τομέας της μεταφυσική καλύπτει τις μονισμικές και τον πλουραλικές αντιλήψεις μεταξύ των φιλοσόφων.
Προσωκρατική θεολογία
Ο προσωκρατικός φιλόσοφος Πυθαγόρας (570-490 π.Χ.) και οι μαθητές του, γνωστοί ως Πυθαγόρειοι, σχημάτισαν μια λογική αλλά μυστικιστική αίρεση λόγιων ανθρώπων. Οι Πυθαγόρειοι είχαν τη φήμη της μάθησης και ήταν θρυλικοί για τις γνώσεις τους στα μαθηματικά, τη μουσική και την αστρονομία, καθώς και για τις διατροφικές τους πρακτικές και άλλα έθιμα (Curd 2011). Όπως ο Σωκράτης, ο Πυθαγόρας δεν έγραψε τίποτα, έτσι οι μελετητές συνεχίζουν να αναρωτιούνται ποιες ιδέες προήλθαν από τον Πυθαγόρα και ποιες συνελήφθησαν από τους μαθητές του.
Μεταξύ των βασικών πεποιθήσεων των Πυθαγορείων κυρίαρχη ήταν η ιδέα ότι η λύση στα μυστήρια του σύμπαντος ήταν αριθμούς και ότι αυτά τα μυστήρια των αριθμών μπορούσαν να αποκαλυφθούν μέσω της μουσικής. Μια υπενθύμιση της μαθηματικής τους κληρονομιάς βρίσκεται στο Πυθαγόρειο θεώρημα, το οποίο οι μαθητές συνεχίζουν να μαθαίνουν στο σχολείο. Οι Πυθαγόρειοι πίστευαν επίσης στη μετεμψύχωση των ψυχών, μια ιδέα που θα υιοθετούσε ο Πλάτων. Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη, η ψυχή επιζεί από το σώμα και τα άτομα ξαναγεννιούνται μετά τον θάνατο σε άλλο ανθρώπινο σώμα ή ακόμα και σε σώμα μη ανθρώπινου ζώου.
Ο Ξενοφάνης (περ. 570-478 π.Χ.) ήταν ένας άλλος σημαντικός προσωκρατικός φιλόσοφος που παρήγαγε νέες θεολογικές ιδέες. Ο Ξενοφάνης, γοητευμένος από τη θρησκεία, απέρριψε τις παραδοσιακές αφηγήσεις για τους θεούς του Ολύμπου. Αναζήτησε μια λογική θρησκευτική βάση και ήταν από τους πρώτους που υποστήριξαν ότι οι θεοί είναι στην πραγματικότητα προβολές του ανθρώπινου νου. Υποστήριξε ότι οι Έλληνες μορφοποίησαν ανθρώπινα τη θεότητα, και όπως πολλοί μεταγενέστεροι θεολόγοι, υποστήριξε ότι υπάρχει ένας Θεός του οποίου τη φύση δεν μπορούμε να συλλάβουμε.