Η Πενταβρύσο ή Πεντάβρυσος βρίσκεται στο νομό Κοζάνης σε υψόμετρο 600 μέτρων. Υπάγεται διοικητικά στον Δήμο Εορδαίας. Η προγενέστερη ονομασία του οικισμού ήταν Κουτλάρ (τούρκικα: Koytlar) και μετονομάστηκε το 1927 σε Πεντάβρυσο. Η Πεντάβρυσος βρίσκεται 7 χιλιόμετρα βόρεια της Πτολεμαΐδας. Ακολουθούμε τον επαρχιακό δρόμο Πτολεμαΐδας – Φλώρινας και με το που εισέλθουμε στο χωριό Περδίκκας στρίβουμε δεξιά (υπάρχει ανάλογη σήμανση). Η Πεντάβρυσος βρίσκεται στα 2 χιλιόμετρα και η πλατεία του χωριού ακριβώς πάνω στον κεντρικό δρόμο.(Συντεταγμένες: 40°33’19″N 21°43’17″E)
Πολλά νερά από τις πέντε πηγές και τον ποταμό Σολό αρδεύουν την περιοχή του χωρίου. Χάρη σ’ αυτά αφθονεί η βλάστηση. Περιβόλια γεμάτα από οποροφόρα δένδρα (μηλιές και αχλαδιές), αγροί φιτεμένοι με δένδρα λεύκης και λαχανόκηποι κάνουν το χωριό να πλέει στο πράσινο. Εδώ την πρωτομαγιά οι κάτοικοι της Πτολεμαΐδας γλεντούν ομαδικά.

Ευρήματα: Ν.Α. του χωρίου υπάρχουν μεγάλα αμμωρυχεία. Σε ένα από αυτά το έτος 1968 βρέθηκε ολόκληρος σκελετός απολιθωμένου ελέφαντα, πού ανήκει στον Παλαιοζωικό αιώνα. Ο σκελετός μεταφέρθηκε στο Μουσείο Κοζάνης, οπού φυλάσσεται. Το κεφάλι και μικρό τμήμα παραδόθηκε προς μελέτη στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Στους αγρούς της περιοχής βρίσκονται νομίσματα εποχής Μ. Αλεξάνδρου, πιθάρια και τάφοι κιβωτιόσχημοι με πήλινα αγγεία. Υπήρχε και εδώ αρχαίος οικισμός. Η εκκλησία του Αγίου Ιωάννου, πού ανεγέρθη, το έτος 1954 κοσμεί το κέντρο του χωριού.

Τον Οκτώβριο του 1977, ο ιδιοκτήτης του αμμόλοφου Πενταβρύσου Πτολεμαΐδας κ. Ισαάκ Πασαλίδης και ενώ ασχολούνταν με την αμμοληψία στην περιοχή εκείνη, βρήκε έναν σχεδόν πλήρη σκελετό προϊστορικού ελέφαντα, από τον οποίο, όμως, δεν κατέστη δυνατόν να βρεθεί το ζεύγος των χαυλιοδόντων. Είχε την προνοητικότητα να σταματήσει, τότε, την αμμοληψία χωρίς να πειράξει τίποτα και να ειδοποιήσει την Ανθρωπολογική Εταιρία Ελλάδος για να επιληφθεί του θέματος. Πράγματι, η Ανθρωπολογική Εταιρία Ελλάδος έστειλε αμέσως συνεργείο από ειδικούς. Τα συμπεράσματα της επιστημονικής αυτής ομάδας με επικεφαλής τους κ. Άρη και Νικόλαο Πουλιανό δημοσιεύθηκαν.

Ως προς τον ίδιο τον «Πρωτελέφα» όπως οι ίδιοι οι προαναφερόμενοι τον χαρακτηρίζουν (βλ. παρακάτω), τα συμπεράσματά τους ήταν τα εξής:
«Το σχήμα και οι διάμετροι των φρονιμιτών του Πρωτελέφαντα, δείχνουν πως ανήκει στο είδος Archidiskodon Meridionalis (ελεφαντοειδές το οποίο χαρακτηρίζει την περίοδο του Άνω Πλειόκαινου δηλαδή περίπου μεταξύ 1,8 και 3,2 εκατομμυρίων ετών από σήμερα και ευδοκιμούσε σε ικανούς πληθυσμούς ιδιαίτερα στην Δυτική Μακεδονία). Οι διαστάσεις του είναι, σύμφωνα με τους υπολογισμούς μας, 5 περίπου μέτρα μήκος και 4 ύψος, στην όρθια, βέβαια, στάση. Άλλοι παρόμοιοι ελέφαντες που βρέθηκαν στο λεκανοπέδιο της Πτολεμαΐδας, είχαν χαυλιόδοντες που έφθαναν τα 2,5 μέτρα μήκος. Έτσι , από τον συνολικό όγκο, τείνουμε να σχηματίσουμε τη γνώμη, ότι ο Ελέφας αυτός ήταν πιο μεγαλόσωμος από τον μέσο Archidiskodon Meridionalis. Προκειμένου, όμως, να αποφανθεί κάποιος οριστικά, χρειάζεται να έχει μελετηθεί το είδος αυτό πολύ περισσότερο, σε όλη την περιοχή της Δ. Μακεδονίας.

Τον αποκαλούμε «Πρωτελέφαντα», γιατί μοιάζει πολύ μ΄αυτόν που έζησε κατά το Ανώτερο Πλειόκαινο από τις Βόρειες Ινδίες έως τη Δυτική Ευρώπη. Στη Ρωσία δε, τον συναντά κανείς και στην αρχή, ακόμη, του Πλειστοκαίνου.
Για την καλύτερη χρονολόγησή του, πήραμε με παλαιομαγνητικές μετρήσεις, μαζί με τον Δρα Ταγιέμπ του Εθνικού Κέντρου Ερευνών της Γαλλίας, δείγματα εδάφους από πολλά σημεία της Πενταβρύσου, καθώς και από το αμμώδες στρώμα στο οποίο βρέθηκε ο ελέφας και που είναι το 9ο.
Τα δείγματα, ύστερα από την ανάλυση που έγινε από τον Alain Nair στις Η.Π.Α. (Εργαστήριο Παλαιομαγνητισμού της Γης), έδειξαν ότι το 7ο στρώμα(πάνω από τον ελέφαντα), μπορεί να χρονολογηθεί όπως και τα παλαιομαγνητικά «Συμβάντα του Kaena και Mammoth» που βρέθηκαν, να είναι τα ίδια στην περιοχή Χαντάρ της Αιθιοπίας (βλ. Dr. M. Taleb, προσωπική ανακοίνωση).

Η χρονολόγηση των στρωμάτων του Χαντάρ, κυμαίνεται από 2,9 έως 3,3 εκατομμύρια χρόνια.
Εάν πράγματι επιβεβαιωθεί και από άλλες μεθόδους (που αναμένουμε), ότι το 7ο στρώμα στον Περδίκκα αντιστοιχεί στα στρώματα του Χαντάρ, τότε τα εργαλεία που βρήκαμε στο 9ο στρώμα είναι τα αρχαιότερα μέχρι τώρα που βρέθηκαν ποτέ(βλ. και Ersi Gawarecki et al, 1983)».
Ένα από τα συμπεράσματα των κ. Πουλιανών είναι αναμφίβολα ιδιαιτέρως ριζοσπαστικό. Αναφέρονταν στην ερμηνεία της υπάρξεως μεταξύ άλλων σημαντικού αριθμού λιθίνων στοιχείων. Υπό των προαναφερομένων το γεγονός αυτός ερμηνεύθηκε ως αριθμός στοιχείων προϊστορικών εργαλείων και άρα προέβησαν στο παρακάτω συμπέρασμα το οποίο και παραθέτουμε αυτούσιο: «Πιστεύουμε ότι ο «Πρωτελέφας» εκείνος είχε διαμελισθεί από άνθρωπο, γιατί βρήκαμε πληθώρα εργαλείων (πάνω από 30) ανάμεσα στα οστά του. Τα εργαλεία βρέθηκαν πιο πολύ στις περιοχές του σκελετού, που αντιστοιχούν σε μέρη του κορμού όπου υπήρχε άφθονη σάρκα. Ιδιαίτερα αισθητή ήταν η παρουσία τους ανάμεσα στα πλευρά. Τα λίθινα τεχνουργήματα, ήταν φτιαγμένα κυρίως από χαλαζία. Ανάμεσά τους ήταν και δύο κοπανιστήρια. Το χαλαζιακό υλικό που βρήκαμε, δεν αποτελεί συστατικό υλικό του γεωλογικού στρώματος του αμμολόφου όπου βρέθηκε ο ελέφας.

Μια δεύτερη απόδειξη ότι τα εργαλεία είναι φερτά στο χώρο όπου έγινε ο διαμελισμός, είναι ότι όλα είναι κοφτερά και τραχιά. Δεν κύλησαν καθόλου από μακριά.
Αναζητήσαμε την πηγή της προέλευσης αυτού του χαλαζία και παρατηρήσαμε ότι προέρχεται από το κοντινό Όρος Άσκιον–Σινιάτσκο, που απέχει περίπου 10 χλμ., από το σημείο όπου βρέθηκε ο σκελετός.
Εκτός από τα λίθινα τεχνουργήματα, βρήκαμε και δύο οστέινα εργαλεία, που οι πρωτόγονοι κυνηγοί είχαν χώσει στο αριστερό μάτι του ελέφαντα, προφανώς για να το εξορύξουν. Το ένα από τα οστέινα είναι φτιαγμένο από την περόνη(ή είναι η ίδια η περόνη που είναι μυτερή) Πλειόϊππου. Το μυτερό άκρο της είχε χωθεί στην κόγχη του ματιού. Και τα δύο οστέινα είχαν σπάσει σε τεμάχια, προφανώς από τη πίεση του χεριού.

Ένα δόντι ρινόκερου (ίσως Μεγάρρινου;), ήταν ανάμεσα στα υπολείμματα του Ελέφαντα. Ο σκελετός βρέθηκε ολόκληρος, αλλά τα οστά δεν έχουν την σωστή ανατομική θέση, επειδή προφανώς έχουν μετακινηθεί προτού αποσυντεθούν οι σάρκες του ζώου που τα συνέδεαν. Μόνο οι χαυλιόδοντες έχουν αποσπασθεί από το κρανίο την εποχή εκείνη(προδήλως μετά το θάνατο του ζώου) και έχουν μεταφερθεί σε άγνωστη για την ώρα θέση.
Όλες αυτές οι παρατηρήσεις, επιβεβαιώνουν την υπόθεση ότι ο Ελέφας είχε διαμελισθεί από ανθρώπους ή ανθρωποειδή. Τα αρχαιότερα εργαλεία που βρέθηκαν μέχρι σήμερα στη Γη, είναι εκείνα της Αφρικής και χρονολογούνται γύρω στα 2,5 εκατομμύρια χρόνια».

Φυσικά εάν επιβεβαιωθεί αυτή η θεωρία, αυτόματα θα σήμαινε την έμμεση, πλην αδιαμφισβήτητη, παρουσία ανθρώπων εκατομμυρίων ετών. Συνεπώς θα ήταν μια ανακάλυψη που θα έστρεφε τα φώτα της παγκόσμιας επιστημονικής κοινότητας στη Μακεδονία.
Εντούτοις στην παραπάνω άποψη των κ. Πουλιανών, αντιβαίνει γενικά η σχετική επιστημονική κοινότητα. Έτσι η άποψη που αντιτείνουν είναι, ότι το ζώο, μετά τον θάνατό του, παρασύρθηκε από υδάτινο όγκο, ρέμα ή μάλλον ποταμό, με αποτέλεσμα να μεταφερθεί από το αρχικό και εκδημικό του σημείο. Τοιουτοτρόπως απέκτησε κατά τη μεταφορά αλλά και την τελική απόθεσή του μια σειρά από ιζήματα, τα οποία φυσιολογικά, επίσης, μετέφερε ο συγκεκριμένος υδάτινος όγκος. Τα ιζήματα αυτά, λόγω και της φύσεώς τους, εισχώρησαν, σταδιακά, στο άψυχο σώμα και δη στα μέρη που απεσυντίθονταν, όπως για παράδειγμα στους οφθαλμούς. Συν καιρώ, μετετράπησαν σε πολλά μικρά ιζηματογενή απολιθώματα. Έτσι δικαιολογείται και ο σχετικά μεγάλος αριθμός μικρών λιθίνων στοιχείων που βρέθηκαν διάσπαρτα στο χώρο.

Σήμερα ο «Πρωτελέφας» αυτός φυλάσσεται in situ, στο σημείο δηλαδή όπου βρέθηκε και όπως βρέθηκε, ενώ ο όλος χώρος κλείστηκε και στεγάστηκε με την κατασκευή περίκεντρου οικοδομήματος. Ωστόσο το κτίριο αυτό έχει χαρακτηρισθεί και είναι ακατάλληλο για την φύλαξη αρχαιολογικών και γενικά παντός είδους ευρημάτων. Επιπλέον δε είναι αφύλακτο και ουσιαστικά ανασφάλιστο (βλ. σχετική μελέτη του Υπουργείου Πολιτισμού). Η λύση που έχει προταθεί επίσημα από το Υπουργείο, είναι είτε α΄) η μεταφορά του στο Νέο Μουσείο Πτολεμαΐδος και δη στην Παλαιοντολογική του πτέρυγα, είτε β) η ριζική ανακατασκευή του υπάρχοντος κτιρίου.

Μνημείο Πεσόντων

Ορθόδοξοι Ναοί

1. Παρεκκλήσι Ζωοδόχου Πηγής (φωτογραφίες)

Λοιπά Μνημεία

1. Σιδηροδρομικός Σταθμός (φωτογραφίες)

Πηγές:
1.  Μιχαήλ Σταματελάτος – Φωτεινή Βαμβά Σωτηροπούλου: Γεωγραφικό Λεξικό της Ελλάδας, τόμος Γ, εκδόσεις Τα Νέα, 2012
2.  Επίσημη ιστοσελίδα Δήμου Εορδαίας
3.  Δ. 1.12.1933 ΦΕΚ Α΄ 378.1933 Δ.20.01.1927, Δ ΦΕΚ Α΄, 18/1927
4.  Σελίδα Αστικής Συγκοινωνίας Εορδαίας 

5.  Οδός Ελλήνων