Η Παναγιά της Αιανής

Ο Ναός βρίσκεται στο κέντρο της Αιανής, στο ανατολικό άκρο της πλατείας και είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου, γνωστός και ως η «Παναγία της Αιανής». 

Είναι κτίσμα τέλους 11ου – αρχές 12ου αιώνα, εποχή των Κομνηνών, με φάσεις επισκευών και προσθηκών 16ου, 18ου και 19ου αιώνα, στις οποίες αντιστοιχούν και οι διαφορετικές φάσεις αγιογράφησης του ναού.
Το ότι είναι της εποχής των Κομνηνών καταμαρτυρείτε και από τα στοιχεία δομής του κτιρίου, την απλότητα του, τα μεγάλα αψιδώματα των τοίχων, τα τρίλοβα παράθυρα, την κόγχη, το γλυπτικό διάκοσμο των κιονόκρανων και γενικώς από όλα τα αρχιτεκτονικά, μορφολογικά και διακοσμητικά στοιχεία, τα οποία συγκρίνονται με άλλους ναούς χρονολογημένους. 

Αποτελούσε τουλάχιστον κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο (τέλος 16ου αιώνα) καθολικό κάποιας μονής, σύμφωνα και με την κτητορική επιγραφή, από την οποία μέχρι το 1950 διατηρούνταν. 
Ο περίβολος, η κινστέρνα, τα κελιά και το κωδωνοστάσιο είναι καθαρώς βυζαντινής τέχνης. 
Επισκευάσθηκε κατά καιρούς αλλά διατήρησε την αρχική του μορφή και δεν παρουσιάζει σημαντικές αλλοιώσεις.

Όλο το κτίριο έχει σχήμα ορθογώνιο, χωρίζεται σε κυρίως ναό, νάρθηκα και εξωνάρθηκα και καλύπτεται από αμφίκλινη στέγη. 
Το σύνολο του κτίσματος διακρίνεται για την απλότητα του. Κύριες και μοναδικές διακοσμήσεις των μεγάλων εξωτερικών επιφανειών των τοίχων είναι τα μεγάλα αψιδώματα, τα οποία καταλαμβάνουν όλο το πλάτος των τοίχων (βόρειου, νότιου και δυτικού) και περιβάλλουν τα τρίλοβα παράθυρα του νότιου και βόρειου τοίχου. 

Οι τοίχοι είναι χτισμένοι κατά το ισοδομικό σύστημα δομής, με ορθογώνιους πώρινους λίθους που χωρίζονται σε ζώνες μεταξύ τους από μία ή περισσότερες σειρές μεγάλων ή μικρών πλινθών κατά το βυζαντινό σύστημα. 
Οι βόρειος και νότιος τοίχος στο ανατολικό τους μέρος απολήγουν σε παχείς πεσσούς και στη συνέχεια προεκτείνονται μέχρι την πεταλοειδή κεντρική κόγχη του Αγίου Βήματος,όπου σχηματίζουν ο καθένας από μία μικρή ημικυκλική κόγχη.

Η μεγάλη κόγχη του Ιερού Βήματος έχει μορφή οξυκόρυφου τόξου στο μέσο του οποίου υπάρχει μονόλοβο παράθυρο, κλειστό σήμερα. Τα τρίλοβα παράθυρα του νότιου τοίχου στηρίζονται με κιονόκρανα και επιθήματα. 
Σήμερα είναι κλεισμένα με τοίχο και μόλις που διακρίνονται. 
Το κλείσιμο τους έγινε παλαιότερα για να στηριχθεί ο ναός. 
Στο βόρειο τοίχο αντί του τρίλοβου παράθυρου υπάρχει θύρα πλάτους 1.10 μέτρα, κλεισμένη σήμερα με τοίχο. Παράπλευρα της θύρας αυτής ανοίγεται τόξο πλάτους 2.10 μέτρα και πραγματικό ύψος 1.95 μέτρα. 
Το αψίδωμα αυτό φαίνεται ότι ήταν συνέχεια τοξωτού και καμαρωτού κτίσματος, το οποίο χρησίμευε ως αρκοσόλιο τάφου του κτήτορα ή κάποιου άλλου σημαντικού προσώπου. 
Στην ανατολική γωνία του βορείου τοίχου υπάρχει παλαιά δεξαμενή.

Το εσωτερικό του ναού της Παναγίας καλύπτεται από εξαίσιες τοιχογραφίες του Σαμαριναίου ζωγράφου Δημήτριου Αδάμου Πιτένη, που έγιναν το έτος 1877 επί των παλαιότερων της βυζαντινής εποχής. 
Εντύπωση προκαλεί στο εσωτερικό του ναού, η ύπαρξη τρίβηλου για την επικοινωνία του νάρθηκα με τον κυρίως ναό. 
Το τρίβηλο είναι σπανιότατο στην βυζαντινή ναοδομία και αποτελεί επιβίωση της τέχνης των παλαιοχριστιανικών βασιλικών. Ο ναός της “Παναγίας της Αιανής” ήτανε κάποτε μοναστηριακός.

Αυτό μας το επιβεβαιώνουν εκτός της κτητορικής επιγραφής τόσο η ύπαρξη του νάρθηκα, της κινστέρνης, του παλιού περιβόλου και των κελιών που βρίσκονται στο εσωτερικό του Ναού της Παναγίας όσο επίσης και οι τάφοι δύο μοναχών που ήταν έξω από το Ιερό Βήμα, το πότε έπαψε όμως να είναι μοναστήρι αυτό ακόμη και σήμερα μας είναι άγνωστο.

Ο Ναός της Παναγίας πριν το 1995 παρουσίαζε σημαντικές και σοβαρές φθορές από τις φυσικές συνθήκες του περιβάλλοντος, την φυσιολογική γήρανση των υλικών κατασκευής αλλά και κύρια από τις νεώτερες επεμβάσεις που έγιναν τόσο στο ίδιο τον Ναό της Παναγίας όσο και στον ευρύτερο περιβάλλοντα χώρο αυτού.Τον Μάιο του 1995 μετά τον μεγάλο και αρκετά καταστρεπτικό σεισμό στην περιοχή του Ρυμνίου στην Κοζάνη, δυστυχώς ο Ναός της Παναγίας υπέστη σοβαρές αλλά και καταστρεπτικές βλάβες και έτσι προληπτικά υποστηλώθηκε καθώς επίσης και αντιστηρίχτηκε προσωρινά από την 11η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων ενώ το 1998 ξεκινήσανε οι εργασίες στερέωσης του ναού με την αυτοεπιστασία από την 11η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων στα πλαίσια του Β’ Κ.Π.Σ. Οι εργασίες αυτές ολοκληρώθηκαν με επιτυχία το 2001 με την πλήρη στερέωση – αποκατάσταση αλλά και την ανάδειξη του περίτεχνου και εντυπωσιακού αυτού βυζαντινού μνημείου της Κοίμησης της Παναγίας της Αιανής.

                                                       Εφορεία Αρχαιοτήτων Κοζάνης.