«Από τη λογοτεχνική στην κινηματογραφική αφήγηση: ¨Ο τελευταίος ταμπάκος¨ των Χ. Μηλιώνη / Λ. Δανίκα», ανακοίνωση στο Το σενάριο στον κινηματογράφο, 25ο Συνέδριο Ομοσπονδίας Κινηματογραφικών Λεσχών Ελλάδας, Αλεξανδρούπολη 1-3 Ιουνίου 2012, υπό δημοσίευση.
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Η συνανάγνωση της λογοτεχνικής και της κινηματογραφικής αφήγησης προϋποθέτει από τη μία την αναγνώριση της αυτονομίας τους μέσα στον χώρο της τέχνης και από την άλλη τον παραμερισμό αξιολογικών κρίσεων που συνειδητά ή ασυνείδητα προκρίνουν τη λογοτεχνία έναντι του κινηματογράφου και που συνήθως διατυπώνονται με το ερώτημα της πιστότητας της μεταφοράς του λογοτεχνήματος στο κινηματογραφικό έργο. Η δική μας ανάλυση παρακολουθεί το πώς η λεκτική αφήγηση μεταλλάσσεται σε οπτική.
Ασχολούμαστε με το διήγημα «Ο τελευταίος ταμπάκος» του πεζογράφου της δεύτερης μεταπολεμικής γενιάς Χριστόφορου Μηλιώνη και τη μεταφορά του στη μεγάλη οθόνη από τον σκηνοθέτη Λευτέρη Δανίκα. Το πεζό του Μηλιώνη «Ο τελευταίος ταμπάκος» προέρχεται από τη βραβευμένη με το Α΄ Κρατικό Βραβείο διηγήματος το 1986 συλλογή διηγημάτων Καλαμάς κι Αχέροντας.«Ο τελευταίος ταμπάκος» από τον τίτλο κιόλας παραπέμπει κατευθείαν στο διήγημα «Ο Σιούλας ο ταμπάκος» του Δημήτρη Χατζή αλλά και γενικά στην ατμόσφαιρα του Τέλους της μικρής μας πόλης. Ο Μηλιώνης πρωτοδημοσίευει το συγκεκριμένο διήγημα στο περιοδικό Αντί το 1981, σε ειδικό τεύχος για το θάνατο του Χατζή, και όπως συνάγεται από την επιλογική χρονολογική σημείωση (21-7-1981) γράφεται μόλις μία ημέρα μετά την τελευτή του Χατζή. Σ’ ένα βαθύτερο επίπεδο, παρατηρώντας προσεχτικά την ταυτότητα του κεντρικού ήρωα, του Χαρίση του ταμπάκου, θα αναγνωρίζαμε στο πρόσωπό του τελικά τον ίδιο τον πεζογράφο Χατζή. Εξάλλου είναι χαρακτηριστικό ότι η συνάφεια ανάμεσα στον πλαστό ήρωα και στον υπαρκτό συγγραφέα υποδεικνύεται και στο επίπεδο των ονομάτων αφού και τα δύο αρχίζουν από Χ. Στη διαγραφή του χαρακτήρα του Χαρίση υπεισέρχονται αρκετά στοιχεία του πραγματικού βίου του Χατζή αλλά και του μύθου που έχει φανταστεί για τον λογοτέχνη το συγγραφικό εγώ του Μηλιώνη.
Είκοσι χρόνια μετά την πρώτη δημοσίευση, ο σκηνοθέτης Λευτέρης Δανίκας επιχειρεί το 2001 μια κινηματογραφική ανάγνωση του διηγήματος με τη μικρού μήκους ομώνυμη ταινία του [1]. Η ταινία συμμετέχει σε διάφορα ελληνικά και διεθνή φεστιβάλ και αποσπά το βραβείο Καλύτερης Βαλκανικής Ταινίας στο 7ο Διεθνές Φεστιβάλ Ταινιών Μικρού Μήκους Δράμας (Σεπτέμβρης 2001) και το Κρατικό Βραβείο Ποιότητας Ταινίας Μικρού Μήκους του Υπουργείου Πολιτισμού (2001). Η κεντρική απόκλιση της ταινίας από το διήγημα βρίσκεται στην εξάλειψη της αλληγορίας για τον Χατζή. Ο Δανίκας προτείνει μία διαφορετική εξίσου ενδιαφέρουσα ανάγνωση· επικεντρώνεται στην υπόθεση του διηγήματος, επενδύοντάς την με άλλο συμβολικό νόημα. Ο αφηγητής καταργείται στην ταινία και η σειρά των διαλόγων ανατρέπεται ελαφρώς, χωρίς ωστόσο να παραφράζονται, για να υπηρετηθεί το ερμηνευτικό σχήμα που προκρίνει ο σκηνοθέτης. Ακόμη, η αναφορά στους μυθοπλαστικούς χαρακτήρες του Τέλους της μικρής μας πόλης ως αναμνήσεις του Χαρίση αφαιρείται παντελώς.
Το εγχείρημα του Δανίκα εστιάζει στη διάζευξη παραδοσιακός αξιακός κώδικας vs μοντέρνος αξιακός κώδικας. Ο δημιουργός σαφώς παίρνει θέση. Εξοβελίζει τη νεωτερική ή μεταμοντέρνα ηθική ως κενή περιεχομένου. Καταγγέλλει το καινούργιο υπερασπιζόμενος το παλαιό. Η ανάγνωσή του καταλήγει εν μέρει σε αδιέξοδο. Καθώς στο διήγημα δεν υπάρχει λύση, διότι ο θάνατος του Χαρίση – Χατζή είναι τελεσίδικος, ο Δανίκας για να προχωρήσει την ερμηνεία του αναγκάζεται να παρέμβει και να εισαγάγει ένα νέο πρόσωπο που δεν υφίσταται στη λογοτεχνική εκδοχή. Εφευρίσκει τον απόκληρο που απαγγέλλει ψαλμούς του Δαβίδ σχολιάζοντας τα τεκταινόμενα. Ο απόκληρος ή παρασιτικός θρησκόληπτος ζητιάνος ψυχανεμίζεται το φυσικό τέλος, εκπροσωπεί τον θεοκρατικό νέο κόσμο, τη νέα τάξη πραγμάτων που στέκεται αμήχανη και γυμνή απέναντι στον θάνατο. Η παραδοσιακή ηθική, που αντιπροσωπεύεται από την παρέα του Χαρίση, αποδέχεται τον θάνατο ως καθημερινό γεγονός ενώ η νεοτερικότητα, φοβούμενη, τον εξορκίζει· υποκύπτει στην εξουσία του και καταρρέει. Ο παραδοσιακός ηθικός κώδικας, η αντρειοσύνη έναντι της λογικής, θριαμβεύει.
Κλείνοντας τις συνεχείς μας περιπλανήσεις στις διαδοχικές διακαλλιτεχνικές μεταμορφώσεις μιας αφήγησης –από τον «Σιούλα τον ταμπάκο» του Δημήτρη Χατζή στον «Τελευταίο ταμπάκο» του Χριστόφορου Μηλιώνη και στην κινηματογραφική εκδοχή του από τον Λευτέρη Δανίκα- σημειώνουμε ότι ο εξόριστος από την εποχή του Εμφυλίου έως τη Μεταπολίτευση Χατζής δεν έχει την τύχη να δει εν ζωή κάποιο από τα διηγήματα του Τέλους της μικρής μας πόλης να μεταφέρεται στη μεγάλη οθόνη. Ωστόσο γνωρίζουμε ότι από το 1965 ο νέος τότε κινηματογραφιστής Βασίλης Ραφαηλίδης επιθυμεί να σκηνοθετήσει τρία ή τέσσερα διηγήματα από το Τέλος της μικρής μας πόλης, μεταξύ αυτών και το «Ο Σιούλας ο ταμπάκος», και να γράψει το σενάριο σε συνεργασία με τους Ευγενία Χατζίκου-Καραγκούνη και Χρήστο Βαχλιώτη. Δυστυχώς αυτή η ταινία δεν γίνεται ποτέ αλλά ξέρουμε πως δεν την φαντάζεται ο Χατζής. Δεν προκρίνει ένα φιλμ του τύπου των ιταλικών νεορεαλιστικών φιλμ, ούτε νατουραλιστικής απεικόνισης και περιγραφής ή ηθογραφικής υφής με την χοντρά μελοδραματική νοσταλγία του «ωραίου παλιού καιρού» κι ακόμη απορρίπτει ένα φιλμ με πολιτικό στόχο τα γεγονότα των τελευταίων τριάντα χρόνων στην Ελλάδα. Πιστεύουμε ότι η ονειρική ατμόσφαιρα του Τελευταίου ταμπάκου του Δανίκα δικαιώνει και τις αισθητικές προτιμήσεις του Χατζή, ο οποίος αναπνέει πίσω από το σεναριακό πρότυπο, το ομότιτλο διήγημα του Μηλιώνη.
[1] Μυθοπλασία διάρκειας 24΄. Έγχρωμο/ 35 χιλ/ Dolby SR/ 2001. Σκηνοθεσία – σενάριο: Λευτέρης Δανίκας. Διεύθυνση φωτογραφίας: Σπύρος Παπατριανταφύλλου. Μοντάζ: Βαγγέλης Γούσιας. Σκηνικά: Ανδρομάχη Αρβανίτη. Κοστούμια:Μαρία Μαγγίρα. Μακιγιάζ: Χαρά Μαυροφρύδη. Ηχοληψία – Μιξάζ: Νίκος Μπουγιούκος. Μουσική: Λευτέρης Δανίκας. Κλαρίνο: Θωμάς Δρόσος. Εκτέλεση Παραγωγής: Μαρία Πιλαβίου – Κλάιν. Βοηθός Σκηνοθέτη & Σκριπτ: Μαργαρίτα Γαριού. Βοηθός Παραγωγής: Θανάσης Αλατσίδης. Βοηθός Οπερατέρ: Αγγελική Χριστοδούλου. Boom-man: Γιάννης Αντύπας. Φροντιστής: Θοδωρής Λουκέρης. Ηλεκτρολόγος: Δημήτρης Καταλιακός. Hθοποιοί: Θάνος Γραμμένος, Γιάννης Τότσικας, Γιώργος Τζέρπος, Θωμάς Δρόσος, Γιώργος Σφυρίδης, Τούλα Σταθοπούλου, Μενέλαος Ντάφλος, Άρτο Απαρτιάν. Παραγωγή Λευτέρης Α. Δανίκας – Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου.
