Η 19η Μαΐου έχει καθιερωθεί με νόμο το 1994 από την Βουλή των Ελλήνων ως ημέρα μνήμης της γενοκτονίας του Ελληνισμού του Πόντου.
Ο όρος γενοκτονία καθιερώθηκε στη δίκη της Νυρεμβέργης της Γερμανίας, όταν καταδικάστηκε η γερμανική ναζιστική ηγεσία για τα εγκλήματα πολέμου κατά των Εβραίων και σημαίνει την συστηματική προσπάθεια εξόντωσης και αφανισμού, μίας φυλής ή θρησκευτικής ομάδας από μία συγκεκριμένη περιοχή. Ως νομική έννοια διατυπώθηκε στη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών και καθιερώθηκε στις 9/12/1948, με τη σύμβαση της Ρώμης για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Τρεις γενοκτονίες συντελέστηκαν τον 20ο αιώνα, οι οποίες πλήγωσαν παγκοσμίως το αίσθημα του ανθρωπισμού. Των Αρμενίων, των Ελλήνων του Πόντου και η πιο πρόσφατη των Εβραίων. Εξ’ αυτών οι δύο αναγνωρίστηκαν παγκοσμίως, άμεσα των Εβραίων και έμμεσα των Αρμενίων.
Με την Γενοκτονία των Ποντίων αφανίστηκε από τις πατρογονικές του εστίες ένα ζωντανό κομμάτι του Ελληνισμού ριζωμένο για 3.000 περίπου χρόνια στο βόρειο κομμάτι της Μικράς Ασίας στις περιοχές του Εύξεινου Πόντου. Ο Ποντιακός Ελληνισμός παρουσίαζε μεγάλη πολιτιστική και οικονομική ανάπτυξη και αποτελούσε εμπόδιο στα σχέδια των Νεότουρκων και του μετέπειτα ηγέτη τους Κεμάλ Ατατούρκ που ήθελε να υφαρπάξει τον πλούτο της περιοχής και να εξαφανίσει το Ελληνικό – Χριστιανικό στοιχείο από την περιοχή.
Με το τρίπτυχο «ένα κράτος, μια θρησκεία, ένας λαός», και έχοντας ως συμβουλάτορες Γερμανούς αξιωματικούς, οι Νεότουρκοι αρχικά και στη συνέχεια ο Μουσταφά Κεμάλ, σχεδίασαν και εκτέλεσαν τις δύο πρώτες γενοκτονίες.
Το 1915 είναι το ορόσημο για τους Έλληνες του Πόντου: εφαρμόζεται εκτεταμένα το σχέδιο εξόντωσης των Ποντίων, με τα ευρωπαϊκά κράτη απασχολημένα στις εχθροπραξίες του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ταυτόχρονα σχεδόν, αρχίζει να συντελείται και η γενοκτονία των Αρμενίων, αφήνοντας το πεδίο ελεύθερο για απάνθρωπο νεοτουρκικό σχέδιο. Άτακτες ορδές Τούρκων αρχίζουν να επιτίθενται στα διάσπαρτα ελληνικά χωριά σκοτώνοντας, λεηλατώντας, κακοποιώντας τις γυναίκες και τελικά παραδίδοντάς τα στις φλόγες. Και βέβαια όσοι απέμειναν ζωντανοί μετά τις επιδρομές εκτοπίζονταν, με τις εξοντωτικές πορείες να στερούν τη ζωή στον άμαχο και ταλαιπωρημένο πληθυσμό.
Την ώρα που συνεχίζονται οι εθνοκαθάρσεις, το 1916 χτυπιέται η Σαμψούντα, με τον ελληνικό πληθυσμό να υποφέρει φρικιαστικά δεινά. Μόνο η Τραπεζούντα γλιτώνει την καταστροφή γιατί είναι πλέον κάτω από ρωσικό ζυγό. Όταν μάλιστα ο ρωσικός στρατός εγκατέλειψε την πόλη το 1918, ο μισός τουλάχιστον ελληνικός πληθυσμός ακολούθησε τα στρατεύματα στην οπισθοχώρησή τους, εξαιτίας της τουρκικής απειλής που καραδοκούσε. Με το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Ποντιακός Ελληνισμός θεώρησε πως τα δεινά του είχαν πάρει τέλος, αφού θα μπορούσε να προσαρτηθεί στην ελληνική επικράτεια. Η ελληνική κυβέρνηση αρνήθηκε ωστόσο, καθώς δεν ήταν σε θέση να προστατεύσει τις απομακρυσμένες ποντιακές περιοχές από την τουρκική εισβολή και οι Πόντιοι προχωρούν στο περίφημο Ποντοαρμενικό Κράτος, με την ήττα ωστόσο του αρμενικού στρατού στο Ερζερούμ από τον Μουσταφά Κεμάλ να αφήνει τον ποντιακό ελληνισμό στο έλεος των Νεότουρκων. Το 1919 αρχίζει η δεύτερη φάση της γενοκτονίας, με νέους – ακόμα πιο σφοδρούς – διωγμούς από το κεμαλικό καθεστώς, πολύ πιο βίαιους και απάνθρωπους από τους προηγούμενους. Στις 19 Μαΐου 1919 έρχεται η καθοριστική στιγμή για την τύχη του Ποντιακού Ελληνισμού, με την απόβαση του Κεμάλ στη Σαμψούντα και κατόπιν την εισβολή στην Τραπεζούντα: οι μαζικές εκτελέσεις, ο ξεριζωμός και το κλίμα τρομοκρατίας αναγκάζουν τον πληθυσμό να εγκαταλείψει τις εστίες του. Όσοι επιβιώνουν, καταφεύγουν στα βουνά, με τις κακουχίες και τις στερήσεις σε βασικά αγαθά να μετατρέπουν την έξοδο σε πορεία θανάτου. Όσοι γλιτώνουν και από αυτή τη δοκιμασία, διαπιστώνουν ότι έχουν οδηγηθεί σε ενέδρα, με τις αγχόνες να είναι ήδη στημένες και να τους περιμένουν. Οι Πόντιοι συγκροτώντας αντάρτικες ομάδες προσπαθούν να ανατρέψουν την δολοφονική επέλαση των Τούρκων αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Η επιχείρηση είναι πολύ καλά οργανωμένη και είναι πολύ δύσκολο να αντιμετωπιστεί. Το τέλος του Ποντιακού Ελληνισμού είχε έρθει. Το ζοφερό σχέδιο των Τούρκων εκκαθαριστών πέτυχε τον αποτρόπαιο σκοπό του: την αλλοίωση του εθνολογικού χαρακτήρα των ελληνικών περιοχών, τον αφανισμό του Ποντιακού Ελληνισμού από την προ αιώνων πατρώα του γη. Ο βίαιος αφανισμός των Ελλήνων από τα προγονικά εδάφη πληρώθηκε με 353.000 ψυχές την περίοδο 1916-1923.
Το προσφυγικό ποντιακό ρεύμα προς την Ελλάδα θα ξεκινήσει τον Νοέμβριο του 1922 και θα συνεχιστεί σε όλη τη διάρκεια του 1923, ενώ το 1924 ο χριστιανικός πληθυσμός του Πόντου θα περιληφθεί στην ελληνοτουρκική σύμβαση για την ανταλλαγή των πληθυσμών. Οι εκτιμήσεις για τον αριθμό των Ποντίων που αποβιβάστηκαν στην Ελλάδα δεν είναι ακριβείς, καθώς περισσότεροι από 1.200.000 μικρασιάτες πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στην ελληνική επικράτεια κατά τη δεκαετία του ’20, προσπαθώντας να αφήσουν πίσω τους τις τραγικές μνήμες και να ξαναστήσουν τη ζωή τους. Παρηγοριά και ελπίδα τους στάθηκε η εικόνα της Παναγίας του Σουμελά, σύμβολο της βαθιάς τους πίστης, η οποία μεταφέρθηκε κι εγκαταστάθηκε σε νέο ναό στις παρυφές του όρους Βερμίου, κοντά στην Βέροια.
