Η σχολική βία και ο εκφοβισμός που εκδηλώνεται μεταξύ των μαθητών θεωρείται κοινωνικό πρόβλημα. Ο όρος που χρησιμοποιείται διεθνώς για να περιγράψει το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού είναι «bullying». Προέρχεται από το ρήμα «bully» που σημαίνει πληγώνω, τρομοκρατώ ή υποχρεώνω κάποιον να κάνει κάτι που δεν θέλει, με τη βία.
Αφορά σε μια κατάσταση κατά την οποία ασκείται εσκεμμένη, απρόκλητη, συστηματική και επαναλαμβανόμενη βία και επιθετική συμπεριφορά, με σκοπό την επιβολή και την πρόκληση σωματικού και ψυχικού πόνου σε μαθητές από συμμαθητές τους, εντός και εκτός σχολείου.
Η βία, ως κοινωνικό φαινόμενο νεανικής παραβατικότητας απασχολεί εδώ και πολλά χρόνια αρκετές χώρες της Ευρώπης και της Αμερικής, ενώ έχει λάβει την τελευταία δεκαπενταετία ανησυχητικές διαστάσεις και στη χώρα μας, σύμφωνα με αποτελέσματα σχετικών ερευνών, που διεξήχθησαν σε σχολεία πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Με βάση τα δεδομένα των ερευνών αυτών υπολογίζεται ότι περίπου το 10% του συνόλου των μαθητών γίνεται θύμα επιθετικής παρενόχλησης από συνομήλικους τους ή παιδιά διαφορετικών ηλικιών, ενώ το ποσοστό των θυτών ανέρχεται στο 5% του μαθητικού πληθυσμού. Η αναλογία των εμπλεκομένων σε περιστατικά βίας αγοριών – κοριτσιών είναι 3 προς 1 (με τα αγόρια να υπερτερούν σε περιστατικά σωματικής βίας και τα κορίτσια σε περιστατικά λεκτικής).
Η έκφραση της βίας εμφανίζεται με τις κάτωθι μορφές:
σωματική βία (χτυπήματα, σπρωξίματα, τσιμπήματα),
λεκτική βία (προσβολές, πειράγματα, κοροϊδίες, σαρκασμός, ειρωνεία, απειλές, παρατσούκλια, εκφοβισμός, ομοφοβικά σχόλια, ρατσιστικά σχόλια),
κοινωνική βία (διάδοση ψευδών φημών, κουτσομπολιά, άσχημες φάρσες, καταστροφή της κοινωνικής υπόληψης ή της κοινωνικής αποδοχής κάποιου, ενθάρρυνση των άλλων να απομονώσουν κοινωνικά κάποιον=κοινωνικό αποκλεισμό),
συναισθηματική (ψυχολογική) βίας (σκόπιμη χρήση λέξεων ή πράξεων που είναι δυνατόν να προκαλέσουν ψυχολογικό πρόβλημα και περιλαμβάνει ταπείνωση, χειραγώγηση, καταδίωξη κι εκφοβισμό),
σεξουαλική βία (ανεπιθύμητο άγγιγμα, λεκτική παρενόχληση, προσβλητικά μηνύματα, γράμματα κ.ά.),
ηλεκτρονική βία (=εκφοβισμός μέσω κινητού τηλεφώνου ή μέσω Διαδικτύου. Εμφανίζεται σε chat rooms, σε δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης, μέσω ηλεκτρονικών μηνυμάτων και μέσω SMS στο κινητό τηλέφωνο. Περιλαμβάνει: ηλεκτρονικό ψάρεμα και εκφοβισμό, σεξουαλική παρενόχληση, παραβίαση προσωπικών δεδομένων, φαινόμενα ρατσισμού και ξενοφοβίας, προτροπή σε αυτοκτονίες).
Τα χαρακτηριστικά των θυτών και των θυμάτων του σχολικού εκφοβισμού
Οι θύτες (τα παιδιά που ασκούν βία επί των συμμαθητών τους) δρουν κατά τον τρόπο που ενεργούν διότι:
- Έχουν μια τάση σε βίαιες συμπεριφορές (έχουν χαμηλά επίπεδα ηθικής λογικής και υψηλά επίπεδα εγωκεντρικής λογικής, πράττουν δηλαδή συχνά χωρίς ηθικούς ενδοιασμούς και αισθήματα τύψεων για τις πράξεις τους).
- Βρίσκουν το bullying διασκεδαστικό και παίρνουν ευχαρίστηση μέσα από αυτό.
- Δεν συμπαθούν το θύμα του εκφοβισμού.
- Θέλουν να αισθάνονται σκληροί και δυνατοί.
- Νομίζουν ότι το bullying είναι ένας τρόπος να γίνουν δημοφιλείς.
- Δεν μπορούν να διαχειριστούν τον θυμό τους και καταστάσεις συγκρούσεων.
- Πιστεύουν ότι η επίθεση είναι ένας αποδεκτός τρόπος να επιτύχουν τους στόχους τους.
- Δεν τα πηγαίνουν καλά στο σχολείο και νοιώθουν αποκομμένοι από αυτό. Οι θύτες είναι πολύ πιθανό να εγκαταλείψουν το σχολείο και ως ενήλικες να παρουσιάσουν σε πολύ υψηλό ποσοστό (περίπου 50%) αντικοινωνική και παραβατική συμπεριφορά.
- Έχουν συνήθως ηγετικές ικανότητες.
- Δεν σκέφτονται ότι οι πράξεις τους έχουν αρνητικές επιπτώσεις πάνω στους άλλους
Τα παιδιά που γίνονται συνήθως θύματα σχολικού εκφοβισμού είναι:
- Εσωστρεφή και ντροπαλά
- Ευαίσθητα
- Φυσικά αδύναμα
- Κοντά
- Παχύσαρκα
- Φοβητσιάρικα
- Παιδιά με προβλήματα υγείας
- Παιδιά με ειδικές ανάγκες
- Παιδιά με υπερπροστατευτικούς γονείς
- Παιδιά οικονομικών μεταναστών
- Τσιγγανόπουλα (Roma)
Παράγοντες εμφάνισης του σχολικού εκφοβισμού και συνέπειες
Οι παράγοντες που οδηγούν τους θύτες σε αντικοινωνικές συμπεριφορές είναι:
- Τα προσωπικά χαρακτηριστικά θυτών
- Το οικογενειακό περιβάλλον των θυτών
- Διάφοροι παράμετροι του σχολικού περιβάλλοντος
- Ο τρόπος αντιμετώπισης της βίας από τους σημαντικούς για το παιδί ενήλικες (συμπεριλαμβανομένων και των εκπαιδευτικών)
- Η προβολή της βίας από τα Μ.Μ.Ε
- Κοινωνικά προβλήματα (οικονομικές ανισότητες, οι απρόσωπες σχέσεις γειτονίας, η αύξηση της εγκληματικότητας και του κοινωνικού ρατσισμού κ.ά.)
To Bullying έχει πολλαπλές και μακροπρόθεσμες αρνητικές συνέπειες στην ψυχική υγεία των θυμάτων καθώς και στην ψυχοκοινωνική τους ανάπτυξη.
Οι συνέπειες είναι πολύ σοβαρές για τη μελλοντική τους ζωή και περιλαμβάνουν:
- Χαμηλό αίσθημα αυτοεκτίμησης
- Ανασφάλεια
- Φόβο
- Αδυναμία αντιπαράθεσης
- Κοινωνική απομόνωση
- Αποκλεισμό από δραστηριότητες
- Διαταραχές συμπεριφοράς (επιθετική συμπεριφορά, επιθυμία για εκδίκηση, απειλές για αυτοκτονία κ.ά.)
- Εσωστρέφεια
- Ψυχοσωματικά προβλήματα
- Μαθησιακές δυσκολίες (απότομη πτώση της επίδοσής τους στα μαθήματα, άρνηση να πάει σχολείο, συχνές απουσίες, ασυνέπεια στις υποχρεώσεις τους, έντονη αφηρημάδα, αποφυγή διαλόγου με τους γονείς για θέματα σχολείου)
Τα θύματα νοιώθουν ανίκανα να αντιδράσουν και δεν κάνουν τίποτα για να προκαλέσουν το bullying. Σύμφωνα με τις έρευνες, εκατοντάδες παιδιά (160.000) χάνουν το σχολείο κάθε μέρα από το φόβο του bullying. Τα θύματα του Bullying περιλαμβάνουν αγόρια και κορίτσια όλων των ηλικιών. Τα κορίτσια είναι πιο πιθανό να εμφανίσουν τον τύπο εκείνο της βίας που περιλαμβάνει εξάπλωση φημών και κοινωνικό αποκλεισμό του άλλου ή απομόνωση.
Το σύγχρονο σχολείο πρέπει να είναι:
- Ένα σχολείο υποστηρικτικό, δημιουργικό και δημοκρατικό.
- Να διαπνέεται από τις αρχές της συνεργασίας, του αλληλοσεβασμού, της ισότητας, της αλληλεγγύης, της δικαιοσύνης και της αποδοχής της διαφορετικότητας.
- Ένα σχολείο που η αρμονική συνύπαρξη όλων των μελών της εκπαιδευτικής κοινότητας θα είναι η πρωταρχική του επιδίωξη.
Τρόποι αντιμετώπισης της ενδοσχολικής βίας
Σύμφωνα με το Συνήγορο του Παιδιού:
Στα σχολεία αλλά και στις τάξεις θα πρέπει να υπάρχουν:
- Συμφωνίες και σταθεροί κανόνες σχετικά με την αντιμετώπιση περιστατικών βίας μεταξύ των μαθητών, στη διαμόρφωση των οποίων θα συμμετέχουν και οι μαθητές.
- Δημιουργία κλίματος συνεργασίας και δημοκρατικού διαλόγου ανάμεσα σε εκπαιδευτικούς και μαθητές.
- Συζητήσεις στις τάξεις σχετικά με τα δικαιώματα και ειδικότερα για τις σχέσεις μεταξύ των μαθητών.
- Ειδικά προγράμματα και βιωματικά εργαστήρια με εθελοντική συμμετοχή μαθητών, για το πώς μπορούν να επιλύονται οι μεταξύ τους συγκρούσεις.
- Σε κάθε σχολείο καλό είναι να ορίζονται ορισμένοι εκπαιδευτικοί με ειδικές δεξιότητες και γνώσεις, ως μεσολαβητές – σύμβουλοι, προς τους μαθητές.
- Σε κάθε σχολείο είναι σημαντικό να ορίζονται κάποιοι μαθητές, ως συνομήλικοι μεσολαβητές ή «ειρηνοποιοί» που θα εκπαιδεύονται ειδικά και θα μεσολαβούν μεταξύ μαθητών που τσακώνονται ή φέρονται άσχημα ο ένας στον άλλον, ώστε να επιτυγχάνουν τη συμφιλίωσή τους.
- Το σχολείο δε θα πρέπει να ξεκινάει επιβάλλοντας ποινές σε περιπτώσεις άσκησης βίας μεταξύ μαθητών. Οι ποινές θα πρέπει να επιβάλλονται μετά, εφόσον κρίνεται σκόπιμο και εάν τα παραπτώματα είναι σοβαρά. Αν έχει επιτευχθεί δέσμευση συμφιλίωσης, θα πρέπει να δίνεται ευκαιρία τήρησής της, με αναστολή της ποινής.
- Σε κάθε σχολείο είναι καλό να γίνονται πολλές δραστηριότητες που ενδιαφέρουν και φέρνουν κοντά τους μαθητές και τους βοηθούν να καλλιεργούν καλύτερες σχέσεις μεταξύ τους (ομάδες έρευνας, περιοδικού, ιστοσελίδας, θεατρικής έκφρασης, ραδιοφώνου, εικαστικών, κόμικ κ.ά.).
- Δράσεις ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης των γονέων.
- Το σχολικό συμβούλιο (εκπαιδευτικοί και εκπρόσωποι γονέων) θα πρέπει να συναντιέται τακτικά και να αναλαμβάνει πρωτοβουλίες – δράσεις για την αποτελεσματικότερη πρόληψη και αντιμετώπιση της χρήσης βίας μέσα και έξω από το σχολείο.
Παναγιώτης Μάντης, Ψυχολόγος, Χειριστής Γραμμής Eliza 10454
Πώς ένας γονιός μπορεί να αναγνωρίσει αν το παιδί ασκεί ή δέχεται ενδοσχολική βία;
Ο γονιός μπορεί να αντιληφθεί ότι το παιδί είναι θύμα σχολικού εκφοβισμού από τις παρακάτω αντιδράσεις:
- Το παιδί βρίσκει δικαιολογίες για να μην πάει στο σχολείο.
- Είναι συχνά νευριασμένο, λυπημένο, απομονωμένο, με χαμηλή αυτοεκτίμηση. Κάποιες φορές γίνεται επιθετικό, παράλογο και εκφοβίζει ή θυματοποιεί άλλα παιδιά ή αδέρφια.
- Είναι συναισθηματικά ασταθές.
- Έρχεται συχνά πληγωμένο ή τραυματισμένο, με σχισμένα ρούχα και κατεστραμμένα βιβλία ή προσωπικά αντικείμενα. Συχνά του λείπουν πράγματα.
- Παρουσιάζει αρνητική σχολική επίδοση.
- Συχνά τα προσωπικά του αντικείμενα χάνονται, καταστρέφονται ή γίνονται αντικείμενα κλοπής.
- Φοβάται να χρησιμοποιήσει το κινητό τηλέφωνο ή το ηλεκτρονικό του ταχυδρομείο. Τρομάζει και φέρεται αμήχανα όταν λαμβάνει μήνυμα στο κινητό.
- Αλλάζει διαδρομή πηγαίνοντας στο σχολείο, εκλιπαρεί να το μεταφέρουν με το αμάξι και γενικά φοβάται να περπατήσει μόνο του ως το σχολείο.
- Κλαίει πριν κοιμηθεί και έχει εφιάλτες. Συχνά το πρωί νιώθει άρρωστο και δείχνει άρνηση για να πάει στο σχολείο.
- Έχει ανεξήγητες μελανιές και χτυπήματα.
- Τραυλίζει.
- Χάνει συνέχεια το κολατσιό του ή τα χρήματά του και πολλές φορές επιστρέφει στο σπίτι πεινασμένο.
- Αν ερωτηθεί, δίνει απίθανες εξηγήσεις για όλα τα παραπάνω.
Τι πρέπει να κάνει ο γονιός του παιδιού – θύματος;
- Αν ο γονιός παρατηρεί ότι το παιδί του φέρει σημάδια θυματοποίησης από άλλα παιδιά και επικοινωνεί αμέσως με το σχολείο. Θα πρέπει να παραθέσει συγκεκριμένα περιστατικά, στον δάσκαλο, στον Διευθυντή ή και στην αρμόδια Διεύθυνση Εκπαίδευσης.
- Δεν υποτιμά τις συνέπειες του εκφοβισμού, πιστεύοντας πιθανώς ότι αποτελεί μέσο σκληραγώγησης του παιδιού του μελλοντικά στην κοινωνία. Ο εκφοβισμός μπορεί να οδηγήσει το παιδί σε απομόνωση και δυστυχία.
- Επιδιώκει διάλογο με το παιδί και αναπτύσσει /καλλιεργεί μια ζεστή και φιλική σχέση μαζί του – από μόνο του μπορεί να μην αναφέρει τίποτα για το θέμα αυτό.
- Καθησυχάζει το παιδί ότι δε φταίει αυτό εάν του επιτέθηκαν και ότι δεν είναι δικό του λάθος.
- Διατηρεί επαφή με το σχολείο, ώστε να βεβαιώνεται ότι δεν υπάρχουν επαναλήψεις των περιστατικών εκφοβισμού.
- Απαιτεί από το σχολείο να ενημερώσει τους γονείς του παιδιού-εκφοβιστή.
- Συμβουλεύει το παιδί να φεύγει μακριά από τους εκφοβιστές του και να μιλάει σε κάποιον ενήλικα για τα περιστατικά βίας σε βάρος του.
- Ζητάει στήριξη από τον τοπικό Συμβουλευτικό Σταθμό Νέων ή άλλες υπηρεσίες ψυχολογικής στήριξης για το παιδί του.
- Επαινεί και ενθαρρύνει το παιδί, το προτρέπει να κάνει νέες φιλίες και προσπαθεί να τονώσει την αυτοπεποίθησή του.
- Αν ο εκφοβισμός δεν αντιμετωπίζεται, ζητάει μετεγγραφή του παιδιού του σε άλλο σχολείο. Μιλάει με το νέο σχολείο και βεβαιώνεται ότι δεν υπάρχουν εκεί εκφοβιστές ή δεν γίνονται ανεκτοί.
- Αν υπάρχει τραυματισμός του παιδιού, μεριμνήστε ώστε το παιδί να λάβει την κατάλληλη φροντίδα, ενώ παράλληλα πρέπει να ενημερωθεί η εισαγγελία ή η αστυνομία με παράλληλη γνωστοποίηση στο σχολείο.
Ο γονιός μπορεί να αντιληφθεί ότι το παιδί ασκεί σχολικό εκφοβισμό από τις παρακάτω αντιδράσεις:
- Δείχνει το παιδί θετική ανταπόκριση απέναντι στη βία;
- Είναι το παιδί επιθετικό απέναντι στους ενήλικες, συμπεριλαμβανομένων και των δασκάλων του;
- Το παιδί εκδηλώνει την ανάγκη να κυριαρχεί ή να ελέγχει άλλα άτομα ή καταστάσεις;
- Είναι το παιδί φυσικά ισχυρότερο από τους συνομηλίκους του;
- Μήπως το παιδί σε περίπτωση θυμού είναι εκτός ελέγχου;
- Μήπως το παιδί συχνά ξεπερνάει τα όρια ή παραβαίνει τους κανόνες;
- Είναι το παιδί καλό στοn χειρισμό των συγκρούσεων και στην έξοδο από τέτοιες καταστάσεις;
- Δείχνει το παιδί κάποια συμπάθεια προς τα θύματα εκφοβισμού;
Τι πρέπει να κάνει ο γονιός του παιδιού – θύτη;
- Ο γονιός σταματάει αμέσως το παιδί μόλις παρατηρήσει επιθετική συμπεριφορά προς άλλα παιδιά.
- Ο γονιός είναι σημαντικό να διδάξει το παιδί καλές πρακτικές, για το πώς να φέρεται ευγενικά στους άλλους και επίσης τρόπους επίλυσης συγκρούσεων που δεν περιλαμβάνουν βία.
- Εξηγεί στο παιδί πως η συμπεριφορά του δεν είναι αποδεκτή και τις συνέπειες που αυτή μπορεί να έχει σε άλλα παιδιά.
- Επικοινωνεί με το σχολείο και συζητάει με τον δάσκαλο για την αντιμετώπιση της επιθετικής συμπεριφοράς του παιδιού του.
- Επαινεί, επιδοκιμάζει και ενθαρρύνει το παιδί σας κάθε φορά που επιδεικνύει συνεργατικές και φιλικές συμπεριφορές προς άλλα παιδιά.
- Δεν επιλέγει επιθετικές συμπεριφορές ως τιμωρία. Μπορεί να προχωρήσει σε αφαίρεση προνομίων.
- Βρίσκει στο παιδί μια δημιουργική και φυσική διέξοδο στα σπορ για να διοχετεύσει εκεί την ενέργειά του.
- Ελέγχει συχνά το παιδί του για να βεβαιωθεί ότι δεν εκδηλώνει πλέον επιθετικές συμπεριφορές.
Παναγιώτης Μάντης, Ψυχολόγος, Χειριστής Γραμμής Eliza 10454
Η σημασία της πρώιμης παρέμβασης στις περιπτώσεις κακοποίησης/παραμέλησης μικρών παιδιών
Tα πρώτα χρόνια της ζωής ενός παιδιού αποτελούν μια ευαίσθητη περίοδο ανάπτυξης που θέτει τα θεμέλια για τη σωματική υγεία και την εύρυθμη ψυχολογική, γνωστική, συμπεριφορική, και κοινωνικό – συναισθηματική λειτουργία του. Η έκθεση των παιδιών σε τραυματικές συνθήκες, όπως είναι τα περιστατικά κακοποιήσης και παραμέλησης, στην πρώτη παιδική ηλικία μπορεί να οδηγήσει σε μια σειρά σοβαρών επιπτώσεων τόσο σωματικών, όσο και ψυχικών στην παιδική, εφηβική και ενήλικη ζωή τους. Συγκεκριμένοι παράγοντες και χαρακτηριστικά του παιδιού, όπως η ηλικία του και το αναπτυξιακό του επίπεδο όταν συμβαίνει το τραύμα, ο τύπος του τραύματος (σωματική κακοποίηση, σεξουαλική κακοποίηση, παραμέληση), η συχνότητα, η διάρκεια και η σφοδρότητα της τραυματικής συνθήκης, έχουν αποδειχθεί πως επηρεάζουν καταλυτικά τις συνέπειες του τραύματος. Πέρα από τις σοβαρές σωματικές συνέπειες της κακοποίησης/παραμέλησης των μικρών παιδιών, που σε ακραίες περιπτώσεις μπορεί να φτάσουν μέχρι και το θάνατο του παιδιού, οι άμεσες συναισθηματικές επιπτώσεις μπορεί να είναι η απομόνωση του παιδιού, ο φόβος, η αίσθηση αδυναμίας ελέγχου, η απώλεια του αισθήματος εμπιστοσύνης και η εμφάνιση ψυχοπαθολογίας.
Η πρώιμη αναγνώριση περιστατικών κακοποίησης και παραμέλησης και η εξίσου πρώιμη παρέμβαση αποτελεί τον ενδεδειγμένο, ρεαλιστικό και αποτελεσματικό τρόπο αντιμετώπισης ώστε το παιδί, αλλά και η οικογένεια του, να βοηθηθούν και να μετριαστούν οι συνέπειες της κακοποίησης/παραμέλησης.
Τα προγράμματα παρέμβασης για την κακοποίηση/παραμέληση στην πρώτη παιδική ηλικία εντάσσονται σε ένα σύστημα υποστήριξης και εκπαίδευσης που αφορά παιδιά ηλικίας από 0 έως 6 ετών, τα οποία είτε βρίσκονται σε υψηλό κίνδυνο παιδικής κακοποίησης/παραμέλησης, είτε έχουν πέσει θύματα αυτών. Συμβάλλουν στην πρόληψη της εμφάνισης των παραπάνω περιστατικών ή στην άμεση αντιμετώπισή τους, με απώτερο σκοπό την προστασία του παιδιού. Μπορούν να λάβουν διάφορες μορφές, όπως προγράμματα κατ’ οίκον επισκέψεων για την υποστήριξη ευάλωτων οικογενειών ή σχολικά προγράμματα για την ανάπτυξή των κοινωνικών και συναισθηματικών δεξιοτήτων των παιδιών.
Έλενα Λοΐζου, Κοινωνική Λειτουργός, Χειριστής Γραμμής Eliza 10454
