Άρθρα ανά μήνα: Ιανουάριος 2024
Εορτή των Τριών Ιεραρχών 2024
Σας ενημερώνουμε ότι την 30η Ιανουαρίου, ημέρα εορτασμού των Τριών Ιεραρχών, στις σχολικές μονάδες (δημόσιες και ιδιωτικές) Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης πραγματοποιούνται εορταστικές εκδηλώσεις για την προσφορά των Τριών Ιεραρχών στα Γράμματα και εκκλησιασμός.
Κατά τα λοιπά θα τηρηθεί το Ωρολόγιο Πρόγραμμα των μαθημάτων της ημέρας.
Επισημαίνεται ότι είναι σε ισχύ η με αρ .πρωτ. 1008/ΓΔ4/05-01-2024 εγκύκλιος του Υ.ΠΑΙ.Θ.Α..
Μουσικές δημιουργίες των παιδιών
Τα τραγούδια αυτά δημιουργήθηκαν μαζί με τα παιδιά και των δύο τμημάτων του νηπιαγωγείου μας, στα πλαίσια μελέτης από την εκπαιδευτικό Παπαπούλιου Αθανασία για τα παιχνιδο-τράγουδα του Φρέμπελ.
Η μελέτη- έρευνα αυτή, αναρτήθηκε στο https://www.froebel.ed.ac.uk/frobelian-futures/,
https://www.froebel.ed.ac.uk/project/making-songs-together-yes-we-can/
του Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου, σε συνεργασία με τον παιδικό σταθμό/νηπιαγωγείο “Cowgate under 5’s centre”, UK.
Χρήσιμες σχετικές έρευνες για τη σημασία των μητρικών τραγουδιών ή παιχνιδο-τράγουδων ή δαχτυλο-τράγουδων (Μother or finger or rhyme songs), του σπουδαίου παιδαγωγού Friedrich Froebel, ιδρυτή της έννοιας του νηπιαγωγείου ως “κήπου από παιδιά” (kindergarden), αναρτώνται στον σχετικό ιστότοπο, όπου αναρτώνται (μεταξύ άλλων) και μελέτες Ελληνίδων νηπιαγωγών με θέματα της ευρύτερης παιδαγωγικής φιλοσοφίας του. Ο Φρέμπελ έδινε έμφαση στην ολόπλευρη ανάπτυξη του παιδιού, στο αυθόρμητο συμβολικό παιχνίδι, την έμφυτη και αυθόρμητη δημιουργικότητα των παιδιών και την άμεση επαφή με τη φύση. Αναγνωρίζοντας τη σπουδαιότητα (Συναισθηματική, νοητική, γλωσσική, κινητική) των τραγουδιών που έλεγαν οι μητέρες στα παιδιά τους ως μέρος μιας παράδοσης, συγκέντρωσε, κατέγραψε και μάθαινε τα τραγούδια αυτά στα παιδιά του σχολείου του. Στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα, τα τραγούδια αυτού του είδους, μπορούμε να τα εντάξουμε στην έννοια του ψυχο-κινητικού τραγουδιού και παιχνιδιού.
Επειδή η εργασία αυτή γράφτηκε στην αγγλική γλώσσα, παραθέτω και την ελληνική εκδοχή:
ΘΕΜΑ: “Μπορούμε να δημιουργήσουμε τραγούδια μαζί; Ναι, μπορούμε!!!”
Έρευνα της Παπαπούλιου Αθανασίας, στα πλαίσια της Πρακτικής του Froebelian Futures
Περίληψη:
Το παρόν αποτελεί μια μελέτη της προσπάθειας από κοινού, παιδιών και της νηπιαγωγού να δημιουργήσουν τραγούδια, αναδεικνύοντας τις γνώσεις και τη δημιουργικότητα των παιδιών
ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙΔΙΑ: Δημιουργικότητα, ομαδική δράση, μουσική, τραγούδια και ρυθμοί
Εισαγωγή
Η έρευνά μου στόχευε στην ανακάλυψη του πως τα παιδιά κατανοούν και χρησιμοποιούν τις προηγούμενες εμπειρίες και γνώσεις (συνειδητές ή ασυνείδητες, από το σχολείο, την οικογένεια και την ευρύτερη κοινότητα) και τη δημιουργικότητά τους, ώστε να δημιουργήσουν ένα τραγούδι, μαζί με άλλα παιδιά στο πλαίσιο της ομάδας της τάξης. Σύμφωνα με τις φρεμπελιανές αρχές: «Τα παιδιά μαθαίνουν καλύτερα, όταν κάνουν πράγματα μόνα τους και όταν συνειδητοποιούν σταδιακά τον τρόπο που μαθαίνουν. Οι εκπαιδευτές της φιλοσοφίας Φρέμπελ σέβονται τα παιδιά γι’ αυτό που είναι και δίνουν αξία στις προσπάθειές τους. Το να βοηθάς τα παιδιά να συνειδητοποιούν αυτό που κάνουν, αποτελεί σημαντικό στοιχείο της Φρεμπελιανής εκπαίδευσης». Επίσης, «Τα παιδιά αποτελούν ολότητες, των οποίων οι σκέψεις, τα αισθήματα και οι πράξεις συνδέονται μεταξύ τους» και επίσης «Οι σχέσεις κάθε παιδιού με τον εαυτό του και τους άλλους, τους γονείς, τους φροντιστές και την ευρύτερη κοινωνία συνεκτιμώνται και είναι ισάξιες». (Froebelian principles, Froebel Trust, Froebel.org.uk)
ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ
Με βάση την προσωπική και επαγγελματική μου εμπειρία αλλά και τις σπουδές μου, αποκόμισα την εντύπωση ότι στα ελληνικά νηπιαγωγεία, δεν αφιερώνεται αρκετός χρόνος στη μουσική και το χορό γενικά και ειδικότερα στο είδος των τραγουδιών, που ο Φρέμπελ χρησιμοποίησε στο πρώτο του νηπιαγωγείο, τα ονομαζόμενα Μητρικά ή τραγούδια της αγκαλιάς, τα οποία συνοδεύονταν με κινήσεις ολόκληρου του σώματος με περιεχόμενο που αφορούσε είτε ρουτίνες της καθημερινής ζωής ή εργασίες της ευρύτερης κοινωνίας. Κατά τη γνώμη μου, τα τραγούδια αυτά ωφελούσαν σε πολλούς τομείς τα παιδιά ως ολότητες, όχι μόνο σωματικά αλλά και νοητικά, συναισθηματικά και από την άποψη της κοινωνικοποίησης, ενισχύοντας έτσι το αίσθημα της ενότητας και της σύνδεσης μεταξύ παιδιών, οικογένειας, δασκάλων με την κοινωνία.
Επειδή όμως έχουν περάσει αρκετά χρόνια από την εποχή εκείνη, σκοπός μου ήταν να ανακαλύψω αρχικά, τις μουσικές εμπειρίες των σημερινών παιδιών, σχετικά με τα τραγούδια που γνωρίζουν και έπειτα να δημιουργήσω τις συνθήκες για τη δημιουργία ενός τραγουδιού μαζί με τα παιδιά, με στόχο να ξεδιπλώσουν τις εμπειρίες και τις ανάγκες τους ως ομάδας.
Διέκρινα την έρευνά μου σε δύο φάσεις:
Αρχικά, πήρα συνέντευξη από κάθε παιδί χωριστά και κατέγραψα ότι τα παιδιά μαθαίνουν τραγούδια από τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς, παιδικά προγράμματα στην τηλεόραση και το διαδίκτυο, όπου παρουσιάζονται τραγούδια, δημιουργημένα από καλλιτέχνες ειδικά για παιδιά ή στα πλαίσια διαφημίσεων και επίσης τραγούδια που τραγουδούν οι ενήλικες. Επίσης, γνώριζαν κάποια τραγούδια από την ελληνική ή την ευρωπαϊκή παράδοση ενώ τα μισά παιδιά (11/22) (λάθος δικό μου: όχι η πλειοψηφία), ανέφεραν το τραγούδι: «Φεγγαράκι μου λαμπρό», του οποίου η μελωδία είναι ίδια με το τραγούδι “Twinkle little star”, και αποτελεί δημιουργία του μουσικο-συνθέτη Μότσαρτ, ενώ το περιεχόμενό του, αφορά έναν λαϊκό και δημοφιλή μύθο στην Ελλάδα, ότι δηλαδή, υπήρχαν νυχτερινά και απαγορευμένα σχολεία την περίοδο της τουρκοκρατίας, στα οποία δίδασκαν ιερείς. Επίσης παρατήρησα ότι η πλειοψηφία των παιδιών δεν συνόδευαν τα τραγούδια με κινήσεις ή χορό, παρά μόνο εάν τους το ζητούσα και φυσικά εάν ήθελαν, εκτός από ένα που έδειξε τις κινήσεις μιας πεταλούδας, από το αντίστοιχο τραγούδι, αλλά δεν ήθελε να το τραγουδήσει.
Έπειτα, χρησιμοποίησα τη μέθοδο της Μελέτης- περίπτωσης, δηλαδή δύο ομάδες παιδιών, από δύο διαφορετικές τάξεις σε διαφορετικές ημερομηνίες (αγόρια και κορίτσια, ηλικίας 3,5 έως 3 χρονών), εκ των οποίων συμμετείχαν 18 παιδιά στην μία ομάδα και 14 στην άλλη, διάρκειας περίπου 30 λεπτών για κάθε μία.
Κατά τη διαδικασία, έκανα ερωτήσεις, κατέγραφα τις νέες πληροφορίες που μου έδιναν τα παιδιά σε χαρτί στον πίνακα της τάξης και ταυτόχρονα τις κατέγραφα με το κινητό μου τηλέφωνο.
Δημιουργήσαμε δύο τραγούδια και η διαδικασία ολοκληρώθηκε όταν τα παιδιά ζωγράφισαν το περιεχόμενο των τραγουδιών τους.
ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑ
Κατ’αρχήν έπρεπε να εξασφαλίσω την έγκριση για τη διαδικασία των συναδέλφων μου και της Προϊσταμένης του νηπιαγωγείου που εργάζομαι, και έτσι ο Σύλλογος διδασκόντων συνέταξε και υπέγραψε σχετικό Πρακτικό.
Όλοι οι γονείς ενημερώθηκαν προφορικά για το περιεχόμενο της έρευνάς μου κατά τη διάρκεια της Πρώτης Γενικής ενημέρωσης των γονέων για γενικά θέματα λειτουργίας του νηπιαγωγείου και γραπτά έντυπα συγκατάθεσης, του Froebelian futures, μεταφρασμένα στα ελληνικά από εμένα, διανεμήθηκαν στους γονείς.
Αρχικός μου σκοπός ήταν να συμπεριλάβω όλα τα παιδιά του νηπιαγωγείου και των δύο τμημάτων (36 παιδιά), σε διαφορετικές μέρες, επειδή δεν ήθελα να σκεφτούν οι γονείς ότι υπήρχαν ειδικά κριτήρια επιλογής των παιδιών. Αφού παρήλθε κάποιο εύλογο χρονικό διάστημα, υπενθύμισα στους γονείς το περιεχόμενο της έρευνάς μου και τελικά έλαβα έγκριση για 28 παιδιά. Ενώ στην αρχή σκέφτηκα να κάνω την έρευνα μόνο με τα παιδιά που είχα έγκριση, στη συνέχεια αυτό άλλαξε, επειδή δεν ήταν δυνατόν, τα υπόλοιπα παιδιά να απασχοληθούν σε διαφορετικό χώρο από άλλη συνάδελφο. Επιπλέον, σκέφτηκα ότι δε θα ήταν ηθικά σωστό να αποκλείσω τα παιδιά από μια εκπαιδευτική διαδικασία, που προβλέπεται από το Αναλυτικό πρόγραμμα σπουδών του νηπιαγωγείου, σύμφωνα με το Υπουργείο Παιδείας της χώρας μας και στην οποία τα παιδιά ήθελαν να συμμετέχουν, όταν τα ρώτησα, εκτός από τρία, που προτιμούσαν ταυτόχρονα να ασχοληθούν με κάτι άλλο. (και ένα που απουσίαζε)
Επιπλέον, κάποια παιδιά για τα οποία είχα έγκριση, δεν έρχονταν στο σχολείο κάθε μέρα για διάφορους λόγους (π.χ. υγείας), όπως συμβαίνει συχνά στο νηπιαγωγείο και δεν μπορούσα να βρω μια κατάλληλη μέρα για την έρευνά μου. Έτσι, αναλογιζόμενη ότι η διαδικασία αυτή και τα αποτελέσματα της έρευνας θα είναι προς όφελος όλων των συμμετεχόντων, αποφάσισα να προχωρήσω, από τη στιγμή που όλων τα προσωπικά δεδομένα είναι ανώνυμα.
Αλλά, ατομική συνέντευξη πήρα μόνο από τα παιδιά για τα οποία είχα γραπτή συγκατάθεση και η οποία διενεργήθηκε στο χώρο του γραφείου των διδασκόντων. Κάποια παιδιά που ένιωσαν άβολα με τη διαδικασία, επέστρεψαν στις τάξεις τους.
Κατά τη διάρκεια της ατομικής συνέντευξης ρωτούσα το παιδί να μου πει ένα τραγούδι που έμαθε στο σπίτι από κάποιο μέλος της οικογένειας ή κάποιο που του άρεσε και εάν ήθελe να κάνei κάποιες κινήσεις ή να το χορέψουν, κινήσεις τις οποίες κατέγραψα (και το τραγούδι) με το κινητό μου τηλέφωνο.
«Το τραγούδι, όπως τόνισε ο Φρέμπελ, δημιουργεί χαρά, ομαδική συνεκτικότητα και μια αίσθηση του ανήκειν» (Helen Tovey, 2017), “O σωστός φροντιστής και εκπαιδευτικός θα πρέπει κάθε στιγμή και σε κάθε περίσταση να έχει διπλό ρόλο: θα πρέπει να δίνει και να παίρνει, να ενώνει και να χωρίζει, να δίνει οδηγίες και να ακολουθεί οδηγίες, να είναι ενεργητικός αλλά και παθητικός, αποφασιστικός και διαλλακτικός, σταθερός και ευέλικτος». (Froebel, in Lilley 1967:55,in Helen Tovey, 2017).
ΕΥΡΗΜΑΤΑ
Τα παιδιά γνωρίζουν αρκετά πράγματα και ειδικά για τα τραγούδια. Μπορούν να δεσμευτούν και να συνεργαστούν για έναν κοινό σκοπό. Αποκάλυψαν τον τρόπο σκέψης τους, συνδέοντας και συνδυάζοντας τις γνώσεις με τις εμπειρίες τους σε μια συλλογική προσπάθεια για έναν κοινό σκοπό. Βρέθηκα στη θέση να αναστοχαστώ πάνω στο ρόλο μου ως εκπαιδευτικού, ώστε να επεμβαίνω όσο το δυνατόν λιγότερο στη διαδικασία μάθησης των παιδιών, να εμπιστεύομαι περισσότερο τη δημιουργικότητά τους και να τα ενθαρρύνω με κάθε δυνατό τρόπο.
Παρατήρησα ότι και τα ίδια τα παιδιά αντλούν ικανοποίηση και χαρά όχι μόνο από το αποτέλεσμα αλλά και κατά τη διάρκεια της προσπάθειας, αν και αρχικά κάποιο από αυτά εξέφρασε τη δυσκολία του “Δεν μπορώ να τραγουδήσω”. Αλλά καθώς η διαδικασία προχωρούσε, λέξεις όπως «Μπορούμε» άρχισαν να εμφανίζονται: «Θα τα καταφέρουμε, μαζί θα το τραγουδήσουμε». Επίσης θυμόντουσαν το τραγούδι τις επόμενες μέρες και ήθελαν να το ξανακάνουμε.
Ο τρόπος σκέψης τους έγινε φανερός με φράσεις όπως: «Το μυαλό μας, αυτός είμαι εγώ», τραγούδησε ένα παιδί και ένα άλλο είπε: «ο ρυθμός φτιάχνεται με λέξεις» αλλά αμέσως το ξανασκέφτηκε και είπε: «με λέξεις; Μπαα….όχι δεν είναι», και ένα άλλο, καθώς προσπαθούσε να απαντήσει τι είναι ο ήχος: «αα.. αυτό είναι δύσκολο, πολύ δύσκολο».
Κάποια παιδιά επεξεργάζονταν τη νέα πληροφορία στο μυαλό τους και απαντούσαν αργότερα, όταν ασχολούμασταν με άλλο θέμα, κάποια μου θύμιζαν συνεχώς κάτι που είχαν πει και κάποια έκαναν γλωσσικές συνδέσεις (π.χ. όργανα μουσικής και γυμναστικής).
Συνοπτικά, τα παιδιά απάντησαν σχετικά με το τι είναι τραγούδι τα εξής: ρυθμός, χορός, νότες, όργανα, φωνή, λέξεις, μελωδίες, αλλά αναφέρθηκαν και στις προϋποθέσεις δημιουργίας ενός τραγουδιού, δηλαδή ησυχία και υπομονή. Έδωσαν μερικά παραδείγματα τραγουδιών αλλά κυρίως τραγουδούσαν το «Φεγγαράκι μου λαμπρό».
Προσπάθησαν επίσης να ταιριάξουν τις καταλήξεις των λέξεων (ομοιοκαταληξία):
γλυκειά– θάλασσα– κούκλα, καλή– πολύ– κουκλί, λαμπρό – παράδεισο.
Η μουσική που επέλεξαν τα παιδιά και των δύο τμημάτων ήταν από το Φεγγαράκι μου λαμπρό, όπως φάνηκε και από τις προτιμήσεις των παιδιών, κατά την ατομική συνέντευξη, γεγονός που δείχνει τον τρόπο που η προηγούμενη εμπειρία χρησιμοποιείται σε ένα καινούριο πλαίσιο.
Ο ρόλος μου ήταν να κάνω συχνές ερωτήσεις, να καταγράφω τις λέξεις και τις ιδέες, να ανακεφαλαιώνω, να υπενθυμίζω και να ζητώ διευκρινίσεις και εξηγήσεις για το νόημα των ιδεών τους, να ενθαρρύνω και να ζητάω παραδείγματα (να κάνουν έναν ρυθμό, μια μελωδία, μια κίνηση κλπ).
Επίσης, εισήγαγα κάποιες νέες λέξεις όπως : ήχος, μουσική, λέξεις, οι οποίες, κατά τη γνώμη μου, διευκόλυναν την κατανόηση και την προώθηση της διαδικασίας. Η παρέμβασή μου ήταν μεγαλύτερη όταν ζητούσα περισσότερες διευκρινίσεις, όταν προσπερνούσα κάποιες ιδέες για να κάνουμε πιο γρήγορα κι όταν διαισθανόμουν ότι τα παιδιά αρχίζουν να κουράζονται.
Η διαδικασία τελείωσε, αφού ρώτησα τα παιδιά, εάν πίστευαν ότι το τραγούδι ολοκληρώθηκε και είπαν: «Ναι, είναι έτοιμο» ή «όχι δεν θέλουμε άλλο».
Και ολοκληρώθηκε όταν ζήτησα από τα παιδιά να ζωγραφίσουν το τραγούδι τους: «Η πασχαλίτσα». Ζωγράφισαν το περιεχόμενο του τραγουδιού, δηλαδή την πασχαλίτσα και το νερό σε διάφορες μορφές, αν και το τραγούδι αναφερόταν στη θάλασσα. Γενικά, η πασχαλίτσα σκαρφαλώνει ψηλά, ή τρώει κάτι, κάποια έγραψαν λέξεις του τραγουδιού και κάποιοι σύμβολα. Το ίδιο συνέβη και με «Το αστεράκι», το οποίο ανεβοκατέβαινε στις ζωγραφιές, ανάλογα με τους στίχους.
Αναλυτικά: Ένα τραγούδι είναι:
Ρυθμός, Χορός, όργανα (τύμπανα, κιθάρες, βιολί, μαράκα, πιάνο): «Όταν παίζουν τα τύμπανα, χορεύουμε».
«Οι νότες είναι κάτι που λες όταν γράφεις ένα τραγούδι, , «του του του του”.
Ρυθμός είναι: διάφοροι ήχοι (που τα παιδιά έκαναν χωρίς να πουν τη λέξη: ήχος: «τσς τσς τσς τσς», όργανα (τα οποία μου ζητούσαν συνεχώς να τους δώσω και εντέλει τους έδωσα) και κινήσεις (τις οποίες έδειχναν) των χεριών και των ποδιών, πάνω-κάτω ή δεξιά-αριστερά, ή χτυπώντας το πάτωμα, με ρυθμικό χτύπημα στο παγκάκι, ή με παλαμάκια.
Χορός είναι: κινήσεις που έκαναν. «Η διαφορά της μουσικής από το τραγούδι είναι ο χορός». «Το να περπατάς και να χορεύεις δεν είναι το ίδιο πράγμα».
Παρατήρησα όμως ότι παρόλο που τα παιδιά υποστήριζαν ότι ο χορός είναι βασικό στοιχείο ενός τραγουδιού, έκαναν μερικές κινήσεις μόνο, όταν ρωτούσα τι είναι ο ρυθμός και ο χορός.
Ήχος είναι: ήχοι που κάνουμε με το στόμα μας: «Ααααα …, τι κολι τινι τίνι καντζ, τάκι τάκι”, “μουσική”, λέξεις : “Είμαι γάτα», φωνή, όργανα, μελωδία : «Τι να να να να να να».
Το τραγούδι είναι και λέξεις: «Είναι τραγούδι, επειδή το παιδί τραγουδάει, έχει φωνή».
Το να μιλάς δεν είναι το ίδιο με το να τραγουδάς και τα παιδιά έκαναν μια μελωδία. «Δεν μιλάμε», «Διασκεδάζουμε και λέμε λέξεις τραγουδιών», «οι λέξεις είναι για όταν μιλάμε», «λέμε συνδυασμούς που ταιριάζουν», «τραγουδάμε για πολλή ώρα», «βάζουμε λέξεις σ’αυτό», «λέμε τις λέξεις πιο αργά», «δεν σταματάμε να τραγουδάμε», «το κάνουμε διαφορετικά απ’ όταν τραγουδάμε».
Τα τραγούδια που τελικά δημιουργήθηκαν από τα δύο τμήματα είναι:
«Η Πασχαλίτσα» και «το Αστεράκι»
Και τα δύο τραγούδια ξεκίνησαν από μία λέξη που είπε κάποιο παιδί: πασχαλίτσα στο ένα και αστεράκι στο άλλο. Σταδιακά, τα παιδιά συνέχισαν να προτείνουν λέξεις, από τις οποίες δεν χρησιμοποιήθηκαν όλες, καθώς συνεχίζαμε να τις επαναλαμβάνουμε και να τις συνδυάζουμε. Παρενέβη όταν ρώτησα «που έβαλε η πεταλούδα το αστέρι;» και ένα παιδί απάντησε στον «paradise» δηλ. παράδεισο αλλά χρησιμοποίησε την αγγλική λέξη. Και τα δύο τραγούδια στο τέλος τραγουδήθηκαν και με τη συνοδεία οργάνων.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ
Υπήρξε μια συναρπαστική εμπειρία να παρακολουθώ τις σκέψεις και τις ιδέες που ξεπήδαγαν από το μυαλό των παιδιών, να προσπαθώ να τις συγκρατώ και να βρίσκω τρόπους να υποστηρίζω τα παιδιά χωρίς να τα περιορίζω. Ένιωσα επίσης ένα αίσθημα ομαδικότητας να αναπτύσσεται καθώς η λέξη «Μαζί» ακουγόταν όλο και περισσότερο.
Επικεντρώνοντας στα ευρήματα πιστεύω ότι η επίδραση της μουσικής στα παιδιά είναι πολύ μεγάλη και αποτελεί σημαντικό και ενστικτώδες χαρακτηριστικό των ανθρώπων, που μεταδίδεται από τη στιγμή της γέννησης, όπως τα ρυθμικά τραγούδια που μας τραγουδούν οι μητέρες μας «μια συλλογή από ακριβά πετράδια και πολύχρωμα λουλούδια, με τα οποία μπορούμε να φτιάξουμε ποικίλους συνδυασμούς από μπουκέτα και κοσμήματα», όπως είπε ο Φρέμπελ (The education of man, N.Υόρκη, 1895), και επίσης τα τραγούδια αυτά αντανακλούν τις εμπειρίες μιας συγκεκριμένης κοινότητας ανθρώπων. Ειδικότερα τα τραγούδια αναπτύσσουν όχι μόνο τη γλώσσα αλλά, σύμφωνα με τα παιδιά, δεν μπορούν να διαχωριστούν από το τον χορό, και γι’αυτό θα ήταν καλό να δημιουργούμε στις τάξεις μας, περισσότερες ευκαιρίες ώστε τα παιδιά να τραγουδούν, να χορεύουν, να παίζουν μουσικά όργανα και γενικότερα να ασχολούνται με τη μουσική και κυρίως τη σύνδεσή της με συμβολικές κινήσεις αναπαράστασης λέξεων ή εικόνων. Κι ελπίζω ότι και οι γονείς θα νιώσουν τον ίδιο ενθουσιασμό για τις ικανότητες των παιδιών τους και θα βρουν ένα τρόπο να χρησιμοποιούν συχνότερα τη μουσική και τα τραγούδια αυτού του είδους στη ζωή των παιδιών τους.