Γράφει: ο Σπύρος Καρύδης, θεολόγος
Με αφορμή την ανάγνωση του βιβλίου του Α. Ντ. Λη, Παγανιστές και Χριστιανοί στην ύστερη αρχαιότητα. Ένα Ανθολόγιο πηγών, μετ. Χαρίκλεια Τσαλιγοπούλου, Ενάλιος, Αθήνα 2009 [τίτλος πρωτοτύπου: A.D. Lee, Pagans and Christians in Late Antiquity, London/New York: Routledge, 2000].
Το ζήτημα των σχέσεων του Χριστιανισμού με την ελληνική σκέψη και παράδοση και η πολεμική που δέχθηκαν οι άλλες θρησκείες από τον ανερχόμενο κατά τον 4ο αιώνα Χριστιανισμό αποτελεί αντικείμενο ευρείας βιβλιογραφίας. Στον ελληνικό χώρο αρκεί πρόχειρα να θυμίσουμε την Αντιγνώση: τα δεκανίκια του καπιταλισμού της Λιλής Ζωγράφου, βιβλίο το οποίο γνώρισε σειρά εκδόσεων και συνεχίζει και σήμερα να προκαλεί το ενδιαφέρον των νεοτέρων γενιών, παρά τις ελλείψεις και τις υπερβολές του. Για το θέμα των σχέσεων του Ελληνισμού με τον Χριστιανισμό αξιόλογες είναι επίσης οι προσεγγίσεις που περιλαμβάνονται στο δίτομο έργο που κυκλοφορήθηκε ψηφιακά από τη μονή Κουτλουμουσίου κάτω από τον γενικό τίτλο Ορθοδοξία-Ελληνισμός στην τρίτη χιλιετία (έκδοσις Ιεράς Μονής Κουτλουμουσίου, Άγιον Όρος, 2002).
Σημαντική συμβολή στην ελληνική βιβλιογραφία, για το θέμα και γενικότερα για την περίοδο της ύστερης αρχαιότητας, αποτελεί η μετάφραση του έργου του Α. D. Lee από τις εκδόσεις Ενάλιος το 2009.
Το βιβλίο του Lee τυπώθηκε στην αγγλική γλώσσα το 2000 και αποσκοπούσε στην υποβοήθηση της διδασκαλίας της Ιστορίας της Ύστερης Αρχαιότητας. Το βιβλίο, το οποίο εντάσσεται στην ειδική ομάδα των βιβλίων-πηγών, ήλθε να προστεθεί στη λίστα αντίστοιχων βιβλίων στην οποία επίσης ανήκουν τα έργα του Michael Maas, του Richard Valantasis και των Ramsey MacMullen και Eugene Lane.
Το βιβλίο αποτελείται από σύντομη Εισαγωγή και δεκάξι κεφάλαια διαρθρωμένα σε τρία άνισα μέρη: Το πρώτο τιτλοφορείται «Παγανιστές και Χριστιανοί μέσα στο χρόνο» (κεφάλαια 1-7). Στο δεύτερο παρουσιάζονται οι «Άλλες θρησκευτικές ομάδες» (κεφάλαια 8-10) και στο τρίτο περιλαμβάνονται «Ζητήματα της χριστιανοσύνης στην Ύστερη Αρχαιότητα» (κεφάλαια 11-16).
Στόχος του Lee είναι, όπως ο ίδιος τονίζει στον Πρόλογό του, να εισαγάγει τον αναγνώστη στις θεμελιώδους χαρακτήρα θρησκευτικές εξελίξεις που δρομολογούνται κατά την ύστερη αρχαιότητα, μέσα από την επιλογή αποσπασμάτων πηγών διαφόρων ειδών που απεικονίζουν τις θρησκευτικές εξελίξεις από τον τρίτο έως και τον έκτο αιώνα. Τα κριτήρια της επιλογής είναι εκείνα ενός ιστορικού και όχι ενός θεολόγου, γι’ αυτό και δίνει ιδιαίτερη έμφαση στο τεκμηριωτικό υλικό που αφορά τον κοινωνικό, πολιτικό, και πολιτιστικό ορίζοντα του παγανισμού και του Χριστιανισμού στην ύστερη αρχαιότητα και λιγότερο στις δογματικές διαμάχες και στις αιρέσεις. Στον τόμο έχουν συμπεριληφθεί ένας χάρτης, ένας κατάλογος αυτοκρατόρων, ένα σύντομο γλωσσάρι, και είκοσι μία εικόνες (γραμμικά σχέδια και φωτογραφίες) που ζωντανεύουν τα κείμενα. Το βιβλίο τελειώνει με τις εκδόσεις των πηγών, τη βιβλιογραφία και τα ευρετήρια.
Η «Εισαγωγή» του τόμου προσφέρει μια περιεκτική ιστορική επισκόπηση της εξεταζόμενης περιόδου, την παρουσίαση των πηγών και των βιβλιογραφικών αναφορών καθώς και τις αναγκαίες διευκρινήσεις για την επιλογή του όρου «παγανιστής» αντί για τον όρο «πολυθεϊστής» στον τίτλο και στα κείμενα του τόμου.
Το ανθολόγιο αρθρώνεται σε 175 θεματικές ενότητες με περί τις 204 καταχωρίσεις πηγών, κάποιες λίγων γραμμών, οι περισσότερες εκτενέστερες. Στην αγγλική έκδοση το μεγαλύτερο μέρος των κειμένων προσφέρθηκε σε σύγχρονες μεταφράσεις. Στην ελληνική έκδοση τα ελληνικά κείμενα μεταφράστηκαν από το ελληνικό πρωτότυπο, ενώ τα λατινικά μεταφράστηκαν από τα αγγλικά. Τα κεφάλαια και οι θεματικές ενότητες έχουν λακωνικές εισαγωγές και βιβλιογραφικές προτάσεις για περαιτέρω μελέτη.
Στα επτά χρονολογικά τοποθετημένα κεφάλαια του πρώτου μέρους, η οργάνωση του υλικού δίνει έμφαση στον συνδυασμό του τίτλου του τόμου. Παγανιστές και χριστιανοί εδώ ζουν πολύ κοντά, αν και όχι συχνά, όπως φαίνεται αρμονικά. Όμως στο βιβλίο η χριστιανική πλευρά έχει μεγαλύτερη παρουσία από τους παγανιστές. Αυτό γίνεται πιο εμφανές στο τρίτο μέρος, το οποίο αφορά αποκλειστικά τον Χριστιανισμό, η ύλη του οποίου κατανέμεται σε κεφάλαια με τίτλο « Ασκητές », «Επίσκοποι», «Υλικοί πόροι», «Εκκλησιαστική ζωή» «Γυναίκες», «Προσκυνητές και τόποι προσκυνήματος». Η προτεραιότητα του Χριστιανισμού στις σελίδες του βιβλίου τονίζεται και από τον υποβιβασμό των άλλων θρησκευτικών ομάδων, των Εβραίων, των πιστών στον Ζωροαστρισμό και των Μανιχαίων, η εξέταση των οποίων καταλαμβάνει λίγες σελίδες ανάμεσα στα δύο κύρια μέρη του βιβλίου. Επίσης, η απόφαση του Lee να δώσει λιγότερη προσοχή στις δογματικές αντιπαραθέσεις και στις αιρέσεις έχει ως συνέπεια να λαμβάνει σχετικά μικρή προβολή ο πλουραλισμός που χαρακτηρίζει τον Χριστιανισμό πριν και μετά τον Κωνσταντίνο. Ο αντίκτυπος του Αρειανισμού, αν και αναγνωρίζεται από τον Lee, παρουσιάζεται με μόνο μερικά έγγραφα. Ο Αθανάσιος βρίσκεται εδώ ως ο συγγραφέας της ζωής του αγίου Αντωνίου και μιας επιστολής, ο δε Νεστόριος αναφέρεται μόνο σε ένα εισαγωγικό σημείωμα. Επίσης η φιλοσοφία της ύστερης αρχαιότητας δεν εμφανίζεται σε σημαντικό βαθμό. Βρίσκεται ακόμη λίγος νεοπλατωνισμός , ο δε Πλωτίνος αναφέρεται μόνο στα εισαγωγικά σχόλια.
Ένα ανθολόγιο όμως δεν μπορεί ποτέ να καλύψει το σύνολο των πηγών της περιόδου που αναφέρεται. Αναγκαστικά ο ανθολόγος καλείται να επιλέξει, στηριζόμενος στα κριτήρια που έχει θέσει, εκείνες τις πηγές που κατά την κρίση του αποτυπώνουν με τον εναργέστερο τρόπο το θέμα του, παλεύοντας, πολλές φορές άνισα, με τον όγκο του υλικού. Προφανώς για κάποια από τα θέματα του βιβλίου θα χρειαζόταν ένα ξεχωριστό ανθολόγιο, όπως και ο ίδιος ο Lee αναγνωρίζει. Δεν χωρεί όμως αμφιβολία, ότι ο Lee δημιούργησε μια πλούσια συλλογή από προσεκτικά επιλεγμένες πηγές, που εισάγουν στον πλούτο και στην ποικιλία των αρχαίων τεκμηρίων της ύστερης αρχαιότητας, πολύτιμο εργαλείο για τις ομάδες εκείνες των αναγνωστών στους οποίους απευθύνεται (προπτυχιακούς φοιτητές και τελειοφοίτους λυκείου που έχουν επιλέξει ως ερευνητικό αντικείμενο την αρχαία ή την πρώιμη μεσαιωνική ιστορία).
Στα ελληνικά δεδομένα, το βιβλίο ενδεχομένως να μην μπορεί να βρει τη θέση του μεταξύ των εγχειριδίων που δίνονται στους φοιτητές των ιστορικών τμημάτων των πανεπιστημίων της χώρας, άλλωστε η ελληνική πανεπιστημιακή πραγματικότητα δεν είναι και τόσο εξοικειωμένη σε αυτόν τον τύπο του βιβλίου που προϋποθέτει την προσωπική ερευνητική προσπάθεια και την βάσανο των πηγών από μέρους των φοιτητών. Πολύ λιγότερο στους μαθητές των λυκείων, οι οποίοι μόλις τώρα ξεκινούν τα πρώτα τους αβέβαια βήματα στον χώρο της έρευνας, με τις ερευνητικές εργασίες στην πρώτη τάξη του λυκείου, χωρίς να έχουν διδαχθεί προηγουμένως την μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας στους τομείς που καταπιάνονται και μέσα στα ασφυκτικά χρονικά περιθώρια του διδακτικού τετραμήνου.
Σίγουρα όμως το βιβλίο είναι εξαιρετικό εργαλείο μελέτης και πέρα από τον χώρο της εκπαίδευσης, για όποιον σπουδάζει την ύστερη αρχαιότητα και ενδιαφέρεται να γνωρίσει τον μεσογειακό κόσμο κατά την περίοδο του πρώιμου χριστιανισμού. Η ελληνική μετάφραση και η έκδοσή του από τον Ενάλιο, δίνει τη δυνατότητα αυτή και στον Έλληνα αναγνώστη και παράλληλα εμπλουτίζει τη σχετική ελληνική βιβλιογραφία.