Ο εορτασμός των Χριστουγέννων στη Νιγρίτα και την ευρύτερη περιοχή του Δήμου Βισαλτίας
Στα πλαίσια του σχολικού προγράμματος «Υλικός και άυλος πολιτισμός, λαογραφία, πολιτιστική κληρονομιά και τοπική ιστορία» οι μαθητές της ΣΤ’ τάξης του σχολείου μας συνέλεξαν πληροφορίες για τον εορτασμό των Χριστουγέννων την περίοδο του Δεκεμβρίου στη Νιγρίτα και την ευρύτερη περιοχή του Δήμου Βισαλτίας. Πήραν συνεντεύξεις από τις γιαγιάδες και τους παππούδες τους και κατέγραψαν τις πληροφορίες τους ταξινομώντας τες στις εξής κατηγορίες: Παραδόσεις για τον εορτασμό Αγίων την περίοδο του Δεκεμβρίου, Παραδόσεις για τον εορτασμό των Χριστουγέννων, Συνταγές για φαγητά, Συνταγές για γλυκά, Κάλαντα των Χριστουγέννων.
Παραδόσεις για τον εορτασμό Αγίων την περίοδο του Δεκεμβρίου
Ο Δεκέμβριος είναι ο τελευταίος μήνας του χρόνου και έχει πολλές γιορτές. Ξεκινάει με την Αγία Βαρβάρα που την γιορτάζουμε στις 4 Δεκεμβρίου και είναι προστάτης των Πυροβολητών. Ακολουθούν οι γιορτές των Αγίων Σάββα (5 Δεκεμβρίου), Νικόλα (6 Δεκεμβρίου) και Άννης (9 Δεκεμβρίου). Χαρακτηριστικά, για τις ημέρες αυτές έλεγαν μία παροιμία: Βαρβάρα «βαρβαρώνει», Σάββας «σαβανώνει», Νικόλας «παραχώνει» και Άννα «ξενυχώνει». Μία ερμηνεία της παροιμίας αυτής είναι ότι την περίοδο αυτή έκανε πολύ κρύο. Της Αγίας Βαρβάρας στις 4 Δεκεμβρίου – «Βαρβάρα βαρβαρώνει», εννοώντας ότι το κρύο γίνεται πολύ έντονο, του Αγίου Σάββα στις 5 Δεκεμβρίου «Αι Σάββας Σαβανώνει», εννοώντας ότι το χιόνι αρχίζει να «πασπαλίζει» τα πάντα γύρω μας και του Αγίου Νικολάου στις 6 Δεκεμβρίου «Αη Νικόλας παραχώνει», δηλώνοντας ότι όλα τα σκέπασε το χιόνι.
Στις 4 Δεκεμβρίου, της Αγίας Βαρβάρας, οι νοικοκυρές για να την τιμήσουν φτιάχνουν κολιβα την παραδοσιακή Βαρβάρα ή αλλιώς «κολιβόσμο» που πρέπει να μοιράσουν σε τρία σπίτια. Ο λόγος που την έφτιαχναν ήταν για να έχουν καλή σοδειά.
Στη συνέχεια ακολουθεί ο Άγιος Σάββας που τον γιορτάζουμε στις 5 Δεκεμβρίου και είναι προστάτης τον καρκινοπαθών και των γυναικών που δεν μπορούν να τεκνοποιήσουν. Στις 6 Δεκεμβρίου είναι ο Άγιος Νικόλαος που είναι προστάτης των ναυτικών και του πολεμικού ναυτικού.
Το εορτολόγιο συνεχίζει με την γιορτή του Αγίου Σπυρίδωνα στις 12 Δεκεμβρίου «η μέρα μεγαλώνει σπυρί-σπυρί», καθώς σύμφωνα με το παλιό ημερολόγιο συνέπιπτε σχεδόν με το χειμερινό ηλιοστάσιο. Του Αγίου Ελευθερίου στις 15 Δεκεμβρίου προστάτης των εγκύων γυναικών «δίνει καλή λευτεριά στις εγκυμονούσες» και στις 16 Δεκεμβρίου του Αγίου Μόδεστου προστάτη των ζώων δίνουν στα ζώα τριμμένο αντίδωρο από την λειτουργία εκείνης της ημέρας, για να είναι γερά.
Παραδόσεις για τον εορτασμό των Χριστουγέννων
Τα Χριστούγεννα είναι η μεγαλύτερη γιορτή της Χριστιανοσύνης. Κάθε τόπος έχει τα δικά του ήθη και έθιμα τις Αγίες αυτές μέρες. Στο χωριό οι προετοιμασίες ξεκινούσαν πολύ νωρίτερα. Όλες οι γυναίκες του χωριού ασβεστώνανε και καθαρίζανε τα σπίτια τους. Με το που θα μπαίνει ο Δεκέμβριος αρχίζει ο στολισμός του δέντρου και του σπιτιού με Χριστουγεννιάτικα τραγούδια, γέλια και χαρές από τα παιδιά της οικογένειας.
Την εβδομάδα της γιορτής των Χριστουγέννων, ασχολούνταν με τα γλυκά και τα παραδοσιακά φαγητά τους που ψήνανε παραδοσιακά έξω στην αυλή στον ξυλόφουρνο. Φτιάχνανε μελομακάρονα, σαραγλί, μπακλαβά και κουραμπιέδες. Παραδοσιακά, στην περιοχή της Νιγρίτας αντί για σαραγλί ή μπακλαβά, κάνανε τη «σαμόπτα» (σουσαμόπιτα) που γίνεται με χειροποίητο φύλλο γέμιση με σουσάμι, φρυγανιά και καρύδια και είναι «πλημμυρισμένη» με σιρόπι. Επίσης, έκαναν και κουλουράκια και έκαναν ένα μεγάλο που το έβαζαν στο εικονοστάσι και έλεγαν ότι αυτό το κουλούρι είναι για τον Χριστό. Ακόμη φτιάχνουν το χριστόψωμο, όπου πάνω έχει σχηματισμένο ένα σταυρό.
Καθώς βρισκόμαστε ακόμα σε περίοδο της νηστείας των Χριστουγέννων οι νοικοκυρές έφτιαχναν νηστίσιμα φαγητά όπως φασολάδα, σαρμαδάκια, διάφορα τουρσιά, όπως λάχανο πιπεριές κι άλλα.
Κάθε σπίτι είχε τη συνήθεια να σφάζει ένα ζώο για το Χριστουγεννιάτικο τραπέζι. Αργότερα ετοιμαζόντουσαν τα παιδιά και πηγαίνανε από σπίτι σε σπίτι για να πουν τα κάλαντα.
Το βράδυ ετοιμάζεται το τραπέζι. Στη μέση υπάρχει το χριστόψωμο και γύρο τα φαγητά. Ο νοικοκύρης του σπιτιού ανάβει το θυμιατό και θυμιατίζει την οικογένεια και όλο το σπίτι δίνοντας ευχές για υγεία και καλοτυχία. Σε μερικά σπίτια έλεγαν: «καλώς ήρθε ο Χριστός, Αφέντης και του χρόνου καλύτερα». Θυμιάζανε παντού για να φύγουν οι καλικάντζαροι. Στη συνέχεια ο άντρας του σπιτιού θυμιάζει το τραπέζι και περιφέρει το θυμιατήρι μπροστά από όλους του παριστάμενους τρεις φορές και αυτοί λένε «έλα Χριστούλι, έλα Χριστούλι, έλα Χριστούλι».
Στη συνέχεια, παίρνει το χριστόψωμο το σταυρώνει τρεις φορές, αφαιρεί το κουλουράκι του καλικάντζαρου και το κρεμάει σ έναν εξωτερικό τοίχο του σπιτιού, όπου θα μένει κρεμασμένο καθ’ όλη την διάρκεια του δωδεκαημέρου (από τα Χριστούγεννα μέχρι τα Θεοφάνια) και την παραμονή των Φώτων. Στη συνέχεια κόβει το Χριστόψωμο και δίνει από ένα κομμάτι στον καθένα.
Το βράδυ τα παιδιά γυρίζουν και λένε τα κάλαντα όπου οι νοικοκυρές τους δίνουν χρήματα. Εκτός από τα παιδιά γυρίζουν και κάποιοι μεγαλύτεροι.
Την επόμενη το πρωί, την πρώτη μετά τα Χριστούγεννα, η καμπάνα χτυπούσε πολύ νωρίς και όλοι, μικροί και μεγάλοι έβαζαν τα γιορτινά τους και πήγαιναν στην εκκλησία για να γιορτάσουν την γέννηση του Χριστού και τους 3 μάγους που πήγαν τα δώρα στην Παναγία. Όταν τελείωνε η λειτουργία επέστρεφαν στα σπίτια τους και άρχιζαν πάλι το μαγείρεμα, όπου την ημέρα αυτή την τιμητική του έχει το χοιρινό, είτε στο φούρνο ή στα κάρβουνα.
Αφού περάσουν τα Χριστούγεννα περιμένουμε την Πρωτοχρονιά. Στο τραπέζι της παραμονής της Πρωτοχρονιά θυμιατίζανε λέγοντας «έλα Βασίλη, έλα Βασίλη, έλα Βασίλη» προσκαλώντας τον Άγιο Βασίλη. Την πρωτοχρονιά το πρωί , ο μεγαλύτερος της οικογένειας παίρνει μια πετρούλα από την αυλή και τη βάζει πάνω από μία εικόνα στο εικονοστάσι του σπιτιού όπου μένει όλο το χρόνο με την ευχή να είναι οι νοικοκυραίοι γεροί σαν την πέτρα.
Την ημέρα της Πρωτοχρονιάς αναβιώνει το έθιμο του σπασίματος του ροδιού. Μετά από την επιστροφή από την εκκλησία, οι ιδιοκτήτες σπάνε ένα ρόδι στην είσοδο της οικίας τους. Έτσι, θα ήταν ο πρώτος που θα έμπαινε στο σπίτι για να κάνει το καλό ποδαρικό (με το δεξί πάντα) σπάζοντας το ρόδι και λέγοντας «με υγεία, ευτυχία και χαρά το νέο έτος». Βέβαια, σήμερα που όλα έχουν απλουστευθεί ή και μερικές εθιμοτυπικές συνήθειες έχουν ξεχαστεί, εκείνο που έχουμε διατηρήσει είναι απλά το σπάσιμο του ροδιού που συνδέεται άμεσα με την δοξασία που το ανάγει σε σύμβολο καλοτυχίας.
Την πρωτοχρονιά υπάρχει το έθιμο της Βασιλόπιτας που βάζουμε ένα νόμισμα και όποιος το βρει είναι και ο τυχερός της χρονιάς. Ο νοικοκύρης θυμιατίζει για το καλό του χρόνου και για να φύγει το κακό. Αφού είναι συγκεντρωμένη όλη η οικογένεια, ο νοικοκύρης πριν κόψει τη βασιλόπιτα, με ένα μαχαίρι, τη σταυρώνει, δηλαδή κάνει τρείς φορές το σημείο του σταυρού. Έπειτα την κόβει, λέγοντας ότι το πρώτο κομμάτι είναι του Αι-Βασίλη, το άλλο του Χριστού και της Παναγίας, του σπιτιού και στη σειρά για όλα τα μέλη της οικογένειας κατά ηλικία, αρχίζοντας από το μεγαλύτερο και καταλήγοντας στο μικρότερο, δηλαδή στα παιδιά. Τυχερός της χρονιάς είναι αυτός που κερδίζει το φλουρί.
Στις 2 Ιανουαρίου το πρωί κάποιος από την οικογένεια έβγαινε αμίλητος από το σπίτι και όταν ξανάμπαινε έκανε «ποδαρικό» με το δεξί για να πάει καλά η χρονιά. Προτιμούνταν, φυσικά, άτομα που θεωρούνταν «τυχερά».
Στο τραπέζι της παραμονής των Θεοφανίων συνήθιζαν επίσης να θυμιατίζουν λέγοντας: «φύγε Φώτη, φύγε Φώτη, Φύγε Φώτη» διώχνοντας έτσι τους καλικάντζαρους. Διαπιστώνανε μάλιστα ότι οι καλικάντζαροι φεύγοντας για τα έγκατα της γης, έπαιρναν μαζί τους και το κουλουράκι από το Χριστόψωμο που ήταν κρεμασμένο έξω από το σπίτι.
Το πρωί της ημέρας των Θεοφανίων η δοξολογία ψάλλεται στη Δεξαμενή του χωριού όπου ο Ιερέας πετάει τον σταυρό μέσα σ αυτή και ταυτόχρονα πιστοί αφήνουν ελεύθερα λευκά περιστέρια να πετάξουν, τρείς τουλάχιστον από τους πιστούς, συνήθως νεαροί άντρες, βουτάν στη δεξαμενή για να βγάλουν το σταυρό από τα νερά. Αυτός που θα βγάλει το σταυρό τον παραδίδει στο Ιερέα και μετά όλοι μαζί αυτοί που βούτηξαν, περιφέρουν τον σταυρό σ’ όλα τα σπίτια του χωριού για ευλογία.
Συνταγές για γλυκά
ΣΑΡΑΓΛΙ
Υλικά:
1 πακέτο φύλλα κρούστας
100 γραμ. ψίχα φιστίκι Αιγίνης αλεσμένο
100 γραμ. ψίχα αμύγδαλο αλεσμένη
100 γραμ. ψίχα καρύδι αλεσμένο
250 γραμ. βούτυρο γάλακτος λιωμένο
Για το σιρόπι
400 γραμ. ζάχαρη
250 γραμ. νερό
2 κ.σ. μέλι
½ πορτοκάλι ακέρωτο
1 ξύλο κανέλα
Εκτέλεση:
Για το πολίτικο σαραγλί με φιστίκι Αιγίνης, ανοίγουμε το φύλλο κρούστας από τη συσκευασία του. Είναι απαραίτητο να διατηρούμε τα φύλλα μας σκεπασμένα με νωπή, καθαρή πετσέτα, για να μην στεγνώνουν και σπάνε όση ώρα δουλεύουμε. Θα χρειαστούμε μια ξύλινη λεπτή βέργα. Εναλλακτικά, χρησιμοποιούμε μια μεταλλική βέργα πολύ λεπτή ή μια μεγάλη βελόνα πλεξίματος.
Απλώνουμε δυο φύλλα στον πάγκο, το ένα πάνω στο άλλο. Με τη στενή πλευρά των φύλλων προς τα εμάς, γυρίζουμε τα φύλλα 10 εκατοστά, σαν να τα διπλώνουμε. Πασπαλίζουμε κατά μήκος της μακριάς πλευράς του φύλλου, μέχρι τη μέση περίπου, με ψίχα φιστίκι. Βάζουμε τη βέργα κατά μήκος του φύλλου, εκεί που το διπλώσαμε, και χαλαρά ρολάρουμε το φύλλο στη βέργα. Κρατώντας αντίσταση με τα δάχτυλα, στη μια πλευρά του ρολού, πιέζουμε και σουρώνουνε το φύλλο ελαφρά. Με προσοχή, σπρώχνουμε το σαραγλί από τη βέργα. Το βάζουμε σε μικρό λεπτό ταψάκι. Με παρόμοιο τρόπο φτιάχνουμε και τα υπόλοιπα σαραγλί. Γίνονται 6 στο σύνολο, 2 από κάθε είδος (φιστίκι, καρύδι, αμύγδαλο). Τα τοποθετούμε στο ταψί εναλλάξ, πλάι πλάι.
Προθερμαίνουμε το φούρνο στους 150 βαθμούς C, στις αντιστάσεις. Λιώνουμε το βούτυρο. Κόβουμε το σαραγλί μέχρι κάτω, σε φέτες 1,5 – 2 εκατοστών. Περιχύνουμε σιγά σιγά όλο το βούτυρο, φροντίζοντας να αλείψουμε πολύ καλά όλη την επιφάνεια. Ψήνουμε στην κάτω σχάρα του φούρνου, για περίπου 90 λεπτά, μέχρι να ροδίσει πολύ καλά το φύλλο και να ψηθεί μέχρι την καρδιά του σαραγλί.
Φτιάχνουμε το σιρόπι. Βάζουμε όλα τα υλικά σε κατσαρόλα και ανακατεύουμε. Από την ώρα που θα πάρει βράση, βράζουμε για 3 λεπτά. Το αφήνουμε λίγα λεπτά στον πάγκο να κοπεί ο βρασμός του. Όπως το βγάζουμε καυτό από το φούρνο, το σιροπιάζουμε σιγά σιγά με μια κουτάλα, μέχρι να πιει όλο το σιρόπι.
Προσοχή, όχι όλο το σιρόπι μαζί. Λίγο λίγο. Πασπαλίζουμε εναλλάξ το κάθε σαραγλί με τον αντίστοιχο ξηρό καρπό που το γεμίσαμε. Αφήνουμε το σαραγλί να κρυώσει τελείως και να παγώσει το σιρόπι κι έπειτα σερβίρουμε.
ΣΑΜΟΠΙΤΑ
Υλικά:
Παραδοσιακό φύλλο (το κάνουμε εμείς)
Λάδι/βούτυρο
Σουσάμι
Λίγη ζάχαρη
Καρύδια
Κανέλα
Μόλις ψηθεί φτιάχνουμε το σιρόπι και το ρίχνουμε επάνω από την σαμόπιτα
Υλικά για το σιρόπι:
Νερό
2 βανίλιες
Λίγη ζάχαρη
Κανέλα
«ΧΡΙΣΤΟΨΩΜΟ»
Υλικά:
1 μικρό πακετάκι υγρής μαγιάς
1 κιλό αλεύρι που φουσκώνει μόνο του
1 κ.σ. αλάτι
1 κ.σ. ξύδι
2 κ.σ. ελαιόλαδο
1 κ.γ. ζάχαρη
Εκτέλεση:
Διαλύουμε τη μαγιά σε μια φλιτζάνα ζεστό νερό. Τη βάζουμε σε ένα βαθύ μπολ και προσθέτουμε τα υλικά εκτός από το αλεύρι. Αφού ανακατέψουμε καλά αρχίζουμε να προσθέτουμε το αλεύρι και να ζυμώνουμε. Όταν η ζύμη είναι έτοιμη την αφήνουμε σκεπασμένη για μια ώρα να «ξεκουραστεί».
Βάζουμε σε ένα ταψάκι χαρτί ψησίματος. Απλώνουμε τη ζύμη εκτός από ένα μέρος της με το οποίο κάνουμε μικρά κουλουράκια στρογγυλά που τα «κολλάμε» από πάνω και είναι ένα για κάθε άτομο της οικογένειας και ένα για τον καλικάντζαρο. Ψήνουμε για μία ώρα στους 180ο βαθμούς.
ΒΑΡΒΑΡΑ
Υλικά:
1 σακούλι σιτάρι
¾ κούπας ζάχαρη
6 κουταλιές αλεύρι ψημένο
Καρύδια
Λίγη φρυγανιά
6 κουταλιές σουσάμι ψημένο σπασμένο
Κίμινο
Πιπέρι μαύρο
Κανέλα
Εκτέλεση:
Πλένουμε καλά τα σιτάρια και αν έχουμε χρόνο τα αφήνουμε στο νερό να φουσκώσουν. Στραγγίζουμε το σιτάρι. Βάζουμε σε μια κατσαρόλα καθαρό νερό και βάζουμε το σιτάρι. Όταν αρχίσει να βράζει αφαιρούμε τον αφρό και το αφήνουμε να βράσει καλά. Σ ένα μπολ βάζουμε κρύο νερό και ρίχνουμε το ψημένο και σπασμένο σουσάμι, λίγα από τα καρύδια, το ψημένο αλεύρι, μαύρο πιπέρι, την κανέλα, λίγη ζάχαρη και αν θέλουμε λίγο κίμινο. Τα ανακατεύουμε όλα μαζί να λιώσουν. Στη συνέχεια τα ρίχνουμε στην κατσαρόλα και ανακατεύουμε συνέχεια για να μην κολλήσουν. Προσθέτουμε και άλλη από τη ζάχαρη ανάλογα πόσο γλυκό μας αρέσει. Όταν τη σερβίρουμε στα μπολ μπορούμε να προσθέσουμε από πάνω καρύδια, σουσάμι και κανέλα.
Κάλαντα των Χριστουγέννων
Κόλιντα μπάμπω, κόλιντα, τρεις χιλιάδες πρόβατα κι άλλα τόσα γίδια, δωσ’ κυρά καρύδια, μη σε σπας τα κεραμίδια.
