Η γραφή στους θλιβερούς τροπικούς

[Στο προηγούμενο επεισόδιο που αναφέρει ο Στρος, ο αρχηγός της φυλής διαβάζει από ένα χαρτί όπου έχει δήθεν γράψει τη λίστα με τα δώρα ενώ, στην πραγματικότητα, έχει απλώς κάνει μερικά ορνιθοσκαλίσματα]

«Ακόμα ταραγμένος, µετά το γελοίο ατύχηµά µου, κακοκοιµήθηκα και πέρασα πολλές ώρες άυπνος µε το να σκέφτοµαι τη σκηνή της ανταλλαγής των δώρων. Με αυτό το επεισόδιο η γραφή είχε κάνει την εμφάνιση της στους Ναµπικάρα αλλά όχι όπως το περιµέναµε, δηλαδή σαν το αποτέλεσμα µιάς µακρόχρονης και επίπονης µάθησης, αλλά σαν σύµβολο, του οποίου δεν γνώρισαν ποτέ την πραγματική σηµασία, και που ο ρόλος του είχε µάλλον κοινωνιολογικό παρά διανοητικό χαρακτήρα. Γι αυτούς δεν ήταν ένα εργαλείο γνώσης, µνήµης και συνεννόησης αλλά µάλλον ένα πρόσθετο δείγµα γοήτρου και κύρους για το άτοµο που την κατείχε, ένα λειτούργηµα πού έδινε πλεονεκτική θέση, σ’ αυτόν πού το άσκουσε απέναντι στους άλλους. Ένας ιθαγενής της λίθινης εποχής είχε µαντέ­ψει ότι το µεγάλο αυτό µέσο συνεννόησης, αφού δεν ήταν σε θέση να το καταλάβει, µπορούσε τουλάχιστον να του χρησιµεύσει στην εξυπηρέτηση άλλων σκοπών. Άλλωστε για χιλιετηρίδες και ακόµα και σήµερα σε ένα µεγάλο µέρος του κόσµου, η γραφή υπάρχει σαν θεσµός σε κοινωνί­ες των οποίων τα µέλη, στην τεράστια πλειονότητα, δεν κατέχουν το χειρι­σµό της. Τα χωριά όπου έµεινα στους λόφους της Τσιπαγκόγκ στο ανατολικό Πακιστάν κατοικούνται από αναλφάβητους καθένα όμως έχει το γραµµατικό του πού ενεργεί για λογαριασµό ατόµων η της κοινότητας στο σύνολό της. ΄Ολοι οι χωρικοί έχουν κάποια γνώση της γραφής και την χρησιµοποιούν αν είναι απαραίτητο, αλλά απ’ έξω, σαν ένα µεσολαβη­τικό φορέα, µέ τον οποίο επικοινωνούν µέ προφορικές µεθόδους. Έτσι ο γραµµατέας δεν είναι µόνο ένας δηµόσιος υπάλληλος ή κάποιος πού κά­νει αυτό το επάγγελµα για λογαριασµό της οµάδας: η επιστήµη του συν­οδεύεται από δύναµη γι αυτό και τις περισσότερες φορές το ίδιο αυτό άτοµο έχει το ρόλο του γραµµατέα και του τοκογλύφου όχι µόνο γιατί ή άσκηση του δεύτερου αυτού επαγγέλματος κάνει απαραίτητη τη γνώση της γραφής και της ανάγνωσης αλλά γιατί µέ το διπλό του ρόλο ασκεί µια πραγµατική εξουσία πάνω στους άλλους.

Η γραφή είναι παράξενη εφεύρεση. Θα µπορούσαµε να πούµε ότι επέφερε βαθιές µεταβολές στις συνθήκες της ανθρώπινης ύπαρξης και ότι αυτές οι µεταβολές ήταν αναγκαστικά διανοητικής φύσης. Ή κατάκτη­ση της γραφής αυξάνει µέ θαυµαστό τρόπο την ικανότητα των ανθρώπων να διαφυλάττουν τις γνώσεις τους. Θα µπορουσε να την δεί κανείς σαν µιά τεχνητή µνήµη, ή εξέλιξη της οποίας θα έπρεπε να συνοδεύεται από µιά καλύτερη ενημέρωση για το παρελθόν και έποµένως από µιά µεγαλύ­τερη ικανότητα για την οργάνωση του παρόντος και του µέλλοντος. Αφού άποκλείσαµε όλα τα κριτήρια πού έχουν επινοηθεί για τη διάκριση µεταξύ βαρβαρότητας και πολιτισµου, δεν µπορουµε όµως να µήν κρατή­σουµε τουλάχιστον ένα, αυτό πού λέει ότι υπάρχουν λαοί µέ ή χωρίς γραφή οι πρώτοι είναι ικανοί να συσσωρεύουν τις παλιές γνώσεις και να προσχωρούν έτσι πιο γρήγορα προς το σκοπό τους, ενώ οι δεύτεροι είναι ανίκανοι να συγκρατήσουν το παρελθόν πέρα από το στενό περιθώριο της άτοµικής µνήµης και παραμένουν φυλακισμένοι µιάς κυμαινόμενης ιστορίας πού θα στερείται δύο πράγµατα: µία αφετηρία και µία διαρκή συνείδηση ενός στόχου.

‘Όµως τίποτε απ’ όσα ξέρουµε για τη γραφή και το ρόλο της στην εξέλιξη της άνθρωπότητας δεν δικαιολογεί µιά τέτοια αντίληψη. Μία από τις πιο δημιουργικές φάσεις στην ιστορία του ανθρώπινου γένους τοπο­θετείται στα πρώτα στάδια της νεολιθικής εποχής κατά την οποία αναπτύχτηκε ή γεωργία, έγινε ή εξηµέρωση πολλών ζώων σε κατοικίδια και εµφανίστηκαν διάφορες τέχνες. Για να φθάσουµε όµως σ’ αυτό το σηµείο εξέλιξης χρειάστηκαν αρκετές χιλιετηρίδες στη διάρκεια των όποίων µι­κρές ανθρώπινες κοινότητες παρατηρούσαν, πειραματίζονταν και µετέδι­δαν ή µία στην άλλη τα άποτελέσµατα των ερευνών τους. Αυτή ή τερά­στια εξέλιξη έγινε µέ ακρίβεια και συνέχεια πού φαίνονται και στην επι­τυχία του αποτελέσματος, σε µιά εποχή πού ή γραφή ήταν ακόμα άγνω­στη. Αν ή εµφάνιση της παρατηρείται µεταξύ της τέταρτης και της τρί­της χιλιετηρίδας, προ Χριστού, πρέπει να την δούµε σαν ένα ήδη άποµα­κρυσµένο (και πιθανά εµµεσο) άποτέλεσµα της νεολιθικής επανάστασης, αλλά καθόλου σαν µιά αναγκαία προϋπόθεση της. Αν πάλι άναρωτηθοϋ­µε ποιά µεγάλη καινοτοµία έχει σχέση µέ τή γραφή, στόν τεχνικό τοµέα θα µπορούσαμε να πούµε ότι έχει κάπως βοηθήσει την αρχιτεκτονική. Αλλά ή αρχιτεκτονική των Αιγυπτίων και των Σουμερίων δεν ήταν ανώτερη από τα έργα µερικων αμερικάνικων λαών πού δεν γνώριζαν τίποτε για τη γραφή στην προκολομβιανή περίοδο. Αντίθετα από την εποχή της εφεύρεσης της γραφής µέχρι τη γέννηση της σύγχρονης επιστήµης, ό δυτικός κόσµος έζησε περίπου 5.000 χρόνια µέ γνώσεις πού αντί να αυξηθούν, υπήρξαν µάλλον κυµαινόµενες. Συχνά επιµείναµε στο γεγονός ότι µεταξύ του τρόπου ζωής ενός ‘Έλληνα η Ρωµαίου πολίτη και αυτού ενός ευρωπαίου αστού του 18^ου αιώνα δεν υπήρξαν µεγάλες διαφορές. Στη νεολιθική εποχή ή ανθρωπότητα έκανε τεράστια βήµατα χωρίς τη βοή­θεια της γραφής αντίθετα µέ τη γραφή οι ιστορικοί πολιτισµοί της Δύσ­ης παρέµειναν αρκετό χρόνο στάσιµοι ‘Ίσως να ήταν αδύνατον να κατα­νοήσοµε την επιστημονική άνθηση του XIX και του ΧΧ αιώνα χωρίς τη γραφή. Αλλά αυτή ή απαραίτητη προϋπόθεση δεν είναι βέβαια ικανή να εξηγήσει από µόνη της αυτή την άνθηση.

Αν θελήσουµε να κάνουµε ένα συσχετισµό µεταξύ της εµφάνισης της γραφής και µερικων χαρακτηριστικών γνωρισµάτων του πολιτισμού πρέπει να ψάξουµε σε άλλη κατεύθυνση. Το µόνο φαινόµενο πού συνοδεύει πάν­τα τη γραφή είναι ή δηµιουργία πόλεων και αυτοκρατοριών, δηλαδή ή ενσωμάτωση σε ένα πολιτικό σύστηµα ενός σημαντικού άριθµού άτόµων και ή ιεράρχηση τους σε κάστες και τάξεις. Τέτοια είναι τουλάχιστον ή τυπική εξέλιξη την οποία παρατηρούµε από την Αίγυπτο µέχρι την Κίνα τη στιγµή πού ή γραφή πρωτοεµφανίζεται: βλέπουµε να ευνοεί την εκμετάλλευση µάλλον των ανθρώπινων υπάρξεων παρά το διαφωτισμό τους. Αυτή ή εκμετάλλευση πού επιτρέπει τη συγκέντρωση χιλιάδων εργατών και πού τούς εξαναγκάζει να εκτελούν εξουθενωτικά έργα εξηγεί καλύτε­ρα από τον άµεσο συσχετισµό, πού κάναµε πριν από λίγο, τη γέννηση της αρχιτεκτονικής. Αν ή υπόθεση µου είναι σωστή πρέπει να παραδε­χτούµε ότι ό πρωταρχικός ρόλος της γραπτής επικοινωνίας είναι ή διευ­κόλυνση της υποδούλωσης. Ή χρήση της γραφής για αφιλοκερδείς σκοπούς, δηλαδή σαν πηγή διανοητικής και αισθητικής ευχαρίστησης είναι δευτερεύων παράγοντας και πολύ συχνά περιορίζεται σε ένα µέσο πού ενισχύει, δικαιολογεί και καλύπτει τον πρωταρχικό ρόλο της.

Υπάρχουν όµως και εξαιρέσεις στον κανόνα: υπήρχαν ιθαγενείς αυτοκρατορίες στην Αφρική πού συγκέντρωναν µερικές εκατοντάδες χιλιά­δες υπηκόων εκατομμύρια ζούσαν κάτω από την αυτοκρατορία των ‘Ίν­κας στην Προκολομβιανή Αερική. Αλλά και στις δύο αυτές ηπείρους τέτοιες απόπειρες αποδείχτηκαν εξίσου εφήµερες. Ξέρουµε ότι ή αυτοκρατορία των ‘Ίνκας ιδρύθηκε περίπου τον ΧΙΙ αιώνα όµως οι στρατιώτες του Πιζάρρε δεν θα είχαν θριαµβεύσει, τρείς αιώνες αργότερα, αν δεν την είχαν βρει σε πλήρη αποσύνθεση. ‘Έπειτα και στην αρχαία ιστορία της Αφρικής, όσο λίγο κι αν µάς είναι γνωστή, µαντεύοµε µιά ανάλογη κατάσταση: µεγάλα πολιτικά σχήµατα γεννιόνταν και εξαφανίζονταν µέσα σε µερικές δεκαετίες. Αυτά τα παραδείγματα θα µποροϋσαν να επαλη­θεύσουν την αρχική µου υπόθεση αντί να την διαψεύσουν. Γιατί, αν ή γραφή δεν ήταν ικανή µόνη της να στηρίξει τις γνώσεις, ήταν ίσως απαραίτητη για την επιβολή της εξουσίας. Αν κοιτάξουμε πιό προσεχτικά την κατάσταση θα δούµε ότι η συστηµατική ανάπτυξη της καταναγκαστικής εκπαίδευσης των ευρωπαϊκών κρατών συνδυάζεται µέ την εξάπλωση της στρατιωτικής υπηρεσίας και την προλεταριοποίηση. Ό αγώνας ενάντια στον αναλφαβητισμό είναι έτσι στενά δεμένος µέ την αύξηση της κυβερ­νητικής εξουσίας πάνω στους πολίτες. Καθένας πρέπει να µάθει να δια­βάζει για να µπορεί ή κυβέρνηση να λέει: ή άγνοια του νόμου είναι αδικαιολόγητη.

‘Όµως ή κατάσταση αυτή άλλαξε σιγά-σιγά και από εθνική υπόθεση έγινε διεθνής χάρη στο αίσθηµα συνενοχής πού δημιουργείται µεταξύ των νεοσύστατων κρατών – πού βρίσκονται αντιμέτωπα µέ προβλήµατα πού ήταν και δικά µας πριν από ένα δύο αιώνες – ενώ µιά διεθνής κοινωνία προνομιούχων κρατών ανησυχεί για την απειλή πού αντιπροσωπεύουν για τη σταθερότητα της, αντιδράσεις λαών ανεπαρκώς εκπαιδευμένων στη χρήση του γραπτού λόγου γιατί έχουν µάθει να σκέπτονται µέ συνθήµατα – πού αλλάζουν κατά βούληση – και γίνονται εύκολη λεία σε υποβολές.

Φθάνοντας στην συσσωρευµένη γνώση των βιβλιοθηκών αυτοί οι λαοί γίνονται τρωτοί στα ψέµατα πού τα τυπωµένα έγγραφα διαδίδουν σε ακόμα µεγαλύτερη αναλογία. Φαίνεται ότι ό κύβος ερρίφθη. Αλλά, στο χωριό Ναµπικάρα οι ανυπότακτοι χαρακτήρες ήταν και οι πιο σοφοί. Αυτοί πού διαχώρισαν τη θέση τους από τον αρχηγό τους, όταν προσπάθησε να τούς παίξει το παιχνίδι του πολιτισμού (µετά την επίσκεψη µου ό αρχηγός εγκαταλείφθηκε από ένα µέρος των συντρόφων του) κατάλαβαν µ’ έναν ακαθόριστο τρόπο ότι το ψέμα είχε εισβάλει στη ζωή τους µέ το πρόσχηµα της γραφής. Αφού κατέφυγαν σε µία πιο απομακρυσμένη περι­οχή των θαµνωδων εκτάσεων φρόντισαν να άναπαυθοϋν. Αλλά δεν µπόρρω να πω ότι δεν αισθάνθηκα θαυµασµό για το πνεύµα του αρχηγού πού αντελείφθηκε αμέσως ότι ή γραφή µπορούσε να αυξήσει την επιρροή του, αγγίζοντας έτσι τη βάση του θέσου χωρίς να κατέχει τη χρήση του. Ταυτόχρονα αυτό το γεγονός τράβηξε την προσοχή µου γιατί µου αποκάλυψε και μια άλλη πτυχή της ζωής των Ναμπικάρα: τις πολιτικές σχέσεις μεταξύ των ατόμων και των ομάδων που σε λίγο θα μπορούσα να τις δω καλύτερα. (265-268)

Lévi-Strauss C. (1979). Θλιβεροί Τροπικοί. Αθήνα: Χατζηνικολή.