sofiaman's blog Just another Blogs.sch.gr site 

Σοφία Μάνιου

Η  ΠΑΡΑΔΟΣΗ

             Παράδοση είναι η προφορική, συνήθως, μεταβίβαση από γενιά σε γενιά των βιώσιμων πολιτιστικών στοιχείων του παρελθόντος, στοιχείων που ενσωματώνονται στο σύγχρονο πολιτισμό. Είναι η συμπύκνωση της πείρας, το σύνολο των κατακτήσεων κάθε λαού μέσα στην πορεία της ιστορίας του, η δημιουργία που απορρέει από την ιδιαίτερη συγκρότηση της κοινωνικής και πολιτικής ζωής του. Την παράδοση, με άλλα λόγια, απαρτίζουν οι αντιλήψεις, οι δοξασίες, τα ήθη και τα έθιμα, η τέχνη, η γλώσσα, η ιστορία, η θρησκεία, ο ψυχισμός κάθε λαού, όπως αυτός διαμορφώθηκε στο πέρασμα των αιώνων. Η παράδοση είναι η ταυτότητα κάθε έθνους, η ιδιαίτερη φυσιογνωμία του και η πολιτιστική κληρονομιά του.

            «Τη λέξη «παράδοση» εννοεί κανείς, πρώτα απ’ όλα, ως προσφορά, κατάθεση βιωμάτων, γνώσεων, εμπειριών, επιτευγμάτων, δε διαρκή διαμόρφωση, γενικά μαρτυρίες αγώνων ποικίλων στη σημασία και την έκφρασή τους, που μεταδίδονται από γενιά σε γενιά όχι μόνο σαν προσπάθεια και δείγμα επιβίωσης, αλλά και σαν αγώνας του ανθρώπου να καταλάβει το νόημα της ύπαρξής του, καθώς αντιμετωπίζει τα διαφοροποιούμενα γεγονότα στη ροή του χρόνου, τα όσα προετοιμάζει ή προκαλεί ο ίδιος, και τα αναπάντεχα που τον συνταράζουν».

Ζωή Καρέλλη

             «Για τα έθνη θύμηση είναι η παράδοση, που όταν καταντά ολότελα συνειδητή, λέγεται ιστορία˙ και λησμονιά είναι η ορμή της δημιουργίας. Συντηρητικό στοιχείο είναι η παράδοση και προοδευτικό η δημιουργία. Όπως στα άτομα το μνημονικό πλάθει και διατηρεί το εγώ τους, έτσι και στα έθνη η παράδοση. Χωρίς αυτήν δεν θα ήξεραν τον εαυτό τους, δε θα τον αναγνώριζαν, δε θα ένιωθαν πως είναι ένα και όμοιο με τα περασμένα και θα ήταν σαν χαμένα. Η παράδοση είναι ο σύνδεσμος των ατόμων μιας φυλής, τωρινών και περασμένων, που τα κάνει έθνος. Ιστορία είναι η συνείδηση του συνδέσμου αυτού».

Ίων Δραγούμης

ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ

 Α. Πρωτογενείς παραδόσεις: Είναι το σύνολο της γνήσιας λαϊκής δημιουργίας, η πηγαία πολιτιστική έκφραση ενός λαού: τα ήθη και τα έθιμα, οι θρύλοι, οι λαϊκές δοξασίες, τα δημοτικά τραγούδια και όλες οι μορφές της λαϊκής τέχνης.

Τα ήθη και τα έθιμα

            Τα ήθη είναι ένα σύνολο ηθικών αρχών, αξιών και αντιλήψεων. Είναι παραδοσιακοί, άγραφοι κανόνες που ρυθμίζουν την κοινωνική μας συμπεριφορά επιβάλλοντας ορισμένες υποχρεώσεις –τη συμμόρφωση κυρίως προς τους κοινωνικούς κανόνες.

Τα έθιμα είναι σταθερές κοινωνικές εκδηλώσεις, συλλογικές συνήθειες που αφορούν στον τρόπο της κοινωνικής μας ζωής, όπως αυτές έχουν αποκρυσταλλωθεί στο πέρασμα των αιώνων μέσω της παράδοσης. Τα έθιμα ρυθμίζονται από τα ήθη, αλλά και τα αναπαράγουν. Η σχέση μεταξύ ηθών και εθίμων είναι μια σχέση δυναμικής αλληλεπίδρασης.

Β. Δευτερογενείς παραδόσεις: Είναι οι παραδόσεις που σχετίζονται με την έκφραση του θρησκευτικού συναισθήματος ενός λαού, οι θρησκευτικές ή οι εκκλησιαστικές παραδόσεις που καθορίζουν τον τρόπο ζωής, διαμορφώνουν δηλαδή τις κοινωνικές εκδηλώσεις των ανθρώπων. Συχνά η θρησκευτική παράδοση συγχέεται με τις προλήψεις και τις δεισιδαιμονίες.

Γ. Τριτογενείς (λόγιες) παραδόσεις: Σ’ αυτές περιλαμβάνονται η ιστορία, η γλώσσα, τα επιστημονικά επιτεύγματα, η επώνυμη καλλιτεχνική δημιουργία, γενικότερα τα πνευματικά επιτεύγματα.

Η αξία της Παράδοσης

1. Η παράδοση –το παρελθόν- είναι η βάση της ύπαρξης του παρόντος. Η γνωριμία με την παράδοση, επομένως, αποτελεί προϋπόθεση για την κατανόηση και την αξιολόγηση του σύγχρονου πολιτισμού. Χωρίς τη γνώση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, για παράδειγμα, είναι δύσκολο έως αδύνατο να γνωρίσει κανείς σε βάθος τη νεοελληνική γλώσσα. Χωρίς τη γνώση της Ιστορίας είναι ανέφικτο να κατανοήσει κανείς εις βάθος τη σύγχρονη πολιτική πραγματικότητα και να τοποθετηθεί υπεύθυνα απέναντί της.

2. Το παρελθόν γίνεται γνώμονας για το παρόν, καθώς αποτελεί αστείρευτη πηγή άντλησης εμπειριών και ηθικών διδαγμάτων. Μπορούμε να αξιολογήσουμε τη δραστηριότητα των προγόνων, να παραδειγματιστούμε, να μιμηθούμε τους αγώνες τους και ν’ αποφύγουμε τα σφάλματά τους. Όταν το παρελθόν μεταγγίζει τις εμπειρίες του, μας βοηθά να πράττουμε με σύνεση και να αντιμετωπίζουμε ευχερέστερα τα σύγχρονα προβλήματα.

3. Η εξέλιξη του πολιτισμού είναι αδιανόητη χωρίς τη γνώση και το σεβασμό της παράδοσης, γιατί σ’ αυτή θεμελιώνεται η πολιτιστική δημιουργία του παρόντος. Οι επιστήμονες βασίζονται στις μεθόδους και στα επιτεύγματα των προγενέστερων επιστημόνων, προκειμένου να προαγάγουν την επιστημονική έρευνα, και οι καλλιτέχνες διδάσκονται, αλλά και εμπνέονται από το παρελθόν για τις νέες δημιουργίες τους.

4. Η παράδοση προσφέρει –ειδικά στους νέους- τη δυνατότητα να υιοθετήσουν πρότυπα ηθικά, άξια για μίμηση και υπέρβαση, να εγκολπωθούν τις ηθικές αρχές και τις υγιείς αξίες που αυτά πρεσβεύουν και να συγκροτήσουν, έτσι, μια ώριμη ηθική προσωπικότητα. Προς την κατεύθυνση αυτή οδηγεί και ο ενστερνισμός των ιδανικών που αφειδώλευτα προσφέρει η ελληνική παράδοση. Οι αρχές, οι αξίες και τα ιδανικά του παρελθόντος, όταν αφομοιώνονται γόνιμα και κριτικά, μπορούν να προστατεύσουν τους νέους από τον αμοραλισμό και το μηδενισμό της εποχής μας, καθώς αποτελούν το απαραίτητο έρμα για τον πλου της ζωής.

5. Όταν γνωρίζει κάποιος την παράδοση του λαού του, γνωρίζει καλύτερα τον ίδιο του τον εαυτό και συνειδητοποιεί πως οφείλει σε αυτήν την προσωπικότητά του. Η παράδοση διαμορφώνει σε μεγάλο βαθμό την ηθική, τη θρησκευτική και την πολιτική συνείδηση κάθε ανθρώπου, την αισθητική του, τα ιδεώδη και τη νοοτροπία του, τον τρόπο της ατομικής και της συλλογικής του δράσης.

6. Η παράδοση δε συμβάλλει μόνο στη συνειδητοποίηση του «εγώ», αλλά και, κυρίως, στη συνειδητοποίηση του «εμείς». Χάρη σ’ αυτήν τα μέλη ενός εθνικού συνόλου συνειδητοποιούν τη συλλογική τους ταυτότητα. Νιώθουν πως συνδέονται με κοινά πολιτισμικά στοιχεία (γλώσσα, θρησκεία, ήθη-έθιμα κτλ.), πως έχουν κοινό παρελθόν και κοινό παρόν που διαφοροποιεί το σύνολό τους από άλλα ανθρώπινα σύνολα. Αποκτούν, δηλαδή, ιστορική και εθνική συνείδηση.

7. Η καλλιέργεια της εθνικής συνείδησης είναι προϋπόθεση για τη σφυρηλάτηση της εθνικής συνοχής. Το κοινό παρελθόν εμπνέει το αίσθημα της συλλογικής ευθύνης για τη διάσωση των κατακτήσεων των προγόνων και τον εμπλουτισμό του πολιτισμού που μας κληροδότησαν, ενσταλάζει την πίστη στην πατρίδα και στα ιδανικά του έθνους και καθιστά αναγκαία τη συνεργασία, την αλληλεγγύη και την ενότητα για την επιδίωξη των κοινών στόχων και την αντιμετώπιση των σύγχρονων εθνικών προβλημάτων.

8. Η παράδοση, όντας το σέμνωμα κάθε λαού, ενισχύει την πίστη στην ιδιαίτερη αξία του, γεννά την εθνική υπερηφάνεια. Οι Έλληνες, για παράδειγμα, είμαστε περήφανοι για τη γλώσσα και την Ιστορία μας, για τη γέννηση της Δημοκρατίας και του θεσμού των Ολυμπιακών Αγώνων, για τη δημιουργία του Θεάτρου, για τη διεθνή αναγνώριση του πνευματικού μας πολιτισμού. Η αυτοεκτίμηση και η αυτοπεποίθηση δεν αποτελούν ανάγκη μόνο για το άτομο. Είναι αισθήματα ζωτικής σημασίας και για έναν ολόκληρο λαό. Χωρίς την πίστη στην αξία της εθνικής του ταυτότητας, δεν μπορεί να επιβιώνει, να προοδεύει και να είναι ελεύθερος κανένας λαός.

9.Η πίστη στην αξία της παράδοσης λειτουργεί και ως ασπίδα προστασίας της ύπαρξης και της ελευθερίας του έθνους μας απέναντι στους κινδύνους που εγκυμονεί στην εποχή μας η τεχνολογική ανάπτυξη και η πολιτισμική και πολιτική ενοποίηση των εθνών. Το φαινόμενο της αλλοτρίωσης της ταυτότητας κάθε λαού και της απώλειας της ιδιαίτερης εθνικής του φυσιογνωμίας με την εξάπλωση μιας παγκόσμιας μαζικής κουλτούρας διευρύνεται όλο και περισσότερο. Η περιφρούρηση της παράδοσής μας είναι το μοναδικό όπλο για την άμυνά μας απέναντι στον κίνδυνο της εθνικής «πολτοποίησης», του εθνικού αφανισμού.

Ο ΜΑΡΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ

 Παράγοντες που υπονομεύουν την παράδοσή μας

1. Η καλπάζουσα τεχνολογική και επιστημονική εξέλιξη, που έφεραν ραγδαίες αλλαγές στον τρόπο σκέψης και ζωής, στις ανάγκες, αλλά και στις αξίες του ανθρώπου.
2. Η αστικοποίηση και οι συνθήκες ζωής στη μεγαλούπολη.
3. Η παγκοσμιοποίηση, ο άγονος κοσμοπολιτισμός, ο διεθνισμός.
4. Η ξενομανία, η δουλική μίμηση των ξένων πολιτισμικών προτύπων.
5. Η λειτουργία των σύγχρονων Μ.Μ.Ε. και η κυριαρχία της μαζικής κουλτούρας.
6. Η εμπορευματοποίηση της ψυχαγωγίας και ο λαϊκισμός.
7. Η προοδοπληξία και η «νεοφιλία».
8. Η κυριαρχία των σύγχρονων υλιστικών αξιών (καταναλωτισμός, ευδαιμονισμός κτλ.).
9. Η παθητικοποίηση του σύγχρονου ανθρώπου, η έλλειψη ηθικών αντιστάσεων και η άκριτη υιοθέτηση της μόδας.
10. Η τάση των νέων να αμφισβητούν απόλυτα το κατεστημένο.
11. Η κρίση των θεσμών της οικογένειας και της Εκκλησίας.
12. Η αδυναμία του εκπαιδευτικού συστήματος να εμφυσήσει την πίστη στην αξία της παράδοσης.
13. Η θεοποίηση του τεχνοκρατικού πνεύματος και η αδιαφορία για την ανθρωπιστική παιδεία και τον πνευματικό πολιτισμό.

Η «προοδοπληξία» και η ξενομανία

            Παρά την ανεκτίμητη αξία της η παράδοσή μας συχνά δεν αντιμετωπίζεται με σεβασμό, αλλά με περιφρόνηση και αδιαφορία. Τα ήθη και τα έθιμα εξαφανίζονται σταδιακά, ιδιαίτερα από τη ζωή των κατοίκων της μεγαλούπολης. Η λαϊκή τέχνη τείνει να εξαλειφθεί και οι λαογράφοι προσπαθούν να περισώσουν τ’ απομεινάρια της, που δεν είναι πια παρά μουσειακό έκθεμα, ακόμη και στην επαρχία. Η γλώσσα μας συρρικνώνεται ολοένα και αλλοιώνεται. Πολλοί νέοι δε γνωρίζουν την ιστορία του λαού μας, παρά την εξάπλωση της παιδείας και την άνοδο του μορφωτικού επιπέδου. Η ελληνική παράδοση σβήνει και μαζί της αφανίζεται η ταυτότητα του λαού μας.

Αναμφίβολα, η αυτούσια συντήρηση της παράδοσής μας δεν θα αποτελούσε μόνο ρομαντική ουτοπία, αλλά και ανοησία. Γιατί να αρνηθούμε τα οφέλη της προόδου; Εξάλλου, πολλά στοιχεία της παράδοσής μας είναι αντιανθρωπιστικά και πλέον αντιλειτουργικά. Αυτά σαφώς και πρέπει να τα αρνηθούμε. Όμως, η δογματική και άκριτη άρνηση, ακόμη και των βιώσιμων και γόνιμων στοιχείων του παρελθόντος, είναι στάση αρνητικής και όχι θετικής αμφισβήτησης, στάση που εντέλει αναστέλλει την πρόοδο του λαού μας και τη δημιουργική εξέλιξη του πολιτισμού μας. Πώς να ερμηνεύσει κανείς την ανεύθυνη και ανώριμη στάση ορισμένων Νεοελλήνων –νέων κυρίως στην ηλικία- απέναντι στην πολιτιστική μας κληρονομιά; Μήπως η προοδοπληξία και η ξενομανία πηγάζουν από μια τάση αυτοπροβολής κι επίδειξης «προοδευτικότητας» ή επικάλυμμα ψυχολογικών πλεγμάτων κατωτερότητας και προσπάθεια υπέρβασής τους; Το βέβαιο είναι ότι η προοδοπληξία και η ξενομανία θεμελιώνονται στην απαιδευσία, γιατί μόνον ένας αμόρφωτος θα μπορούσε να περιφρονήσει την ελληνική παράδοση, αφού δε θα ήταν σε θέση να εκτιμήσει τη ζωτικότητα και την αξία της.

Ο λαϊκισμός στην παράδοση

            Ανασταλτικό παράγοντα για την εξέλιξη του εθνικού μας πολιτισμού και ένα από τα κύρια αίτια εκφυλισμού της παράδοσής μας είναι ο λαϊκισμός, η επιφανειακή και άγονη μίμηση του λαϊκού χαρακτήρα, η τεχνητή αναβίωση της παράδοσης με σκοπούς καθαρά εμπορικούς.

1. Ο λαϊκισμός στην τέχνη και στην ψυχαγωγία δεν αποτελεί πηγαία έκφραση των λαϊκών αισθημάτων, δεν είναι γνήσια λαϊκή δημιουργία και δεν πρέπει να συγχέεται με τη λαϊκότητα, την αυθεντική δηλαδή έκφραση του λαϊκού χαρακτήρα.

2. Ο λαϊκισμός εμπορευματοποιεί την παράδοση. Δεν τη σέβεται, γιατί δεν την αντιμετωπίζει ως αξία, αλλά ως εμπόρευμα. Μοναδικός του στόχος είναι το κέρδος.

3. Εκφυλίζει επιπροσθέτως την αξία της, γιατί μπορεί να μιμείται επιφανειακά τα χαρακτηριστικά της, αλλά ταυτόχρονα προδίδει το πνεύμα της και βιάζει την ουσία της.

4.Ο λαϊκισμός ευτελίζει έτσι την ποιότητα της παράδοσης, νοθεύει και αλλοιώνει το αυθεντικό της πρόσωπο, κακοποιεί την αισθητική της.

5. Τα προϊόντα του λαϊκισμού είναι καταναλωτικά αγαθά της βιομηχανίας της ψυχαγωγίας, κατασκευάσματα της μαζικής κουλτούρας, μιας κουλτούρας που δεν πηγάζει από το λαό, αλλά απευθύνεται στο λαό- και μάλιστα τον αντιμετωπίζει ως μάζα-, για να τον εκμεταλλευτεί οικονομικά.

6. Εκτός τούτου, με την ευτελή ποιότητα της μαζικής κουλτούρας οι δέκτες-καταναλωτές του λαϊκισμού καταδικάζονται σε πνευματική χαύνωση, ηθική διάβρωση και αλλοίωση των αισθητικών τους κριτηρίων.

7. Η πολιτισμική ισοπέδωση και η μαζοποίηση με την παθητική αποδοχή των προβαλλόμενων προτύπων στη λαϊκιστική ψυχαγωγία καταργεί τη δυνατότητα του λαού για πρωτοβουλία, αυθεντική έκφραση και γνήσια συμμετοχή στην πολιτιστική δημιουργία.

8. Στερεί από τους νέους και τους ξένους τη δυνατότητα να γνωρίσουν την αυθεντική παράδοση και να εκτιμήσουν την αξία της, γιατί παρουσιάζει ως πρόσωπο ένα κατακρεουργημένο προσωπείο. Δημιουργεί ψευδείς εντυπώσεις και οδηγεί πολλούς στην απόλυτη άρνηση της παράδοσης και στην ξενομανία.

9. Αναιρεί τη γονιμότητα της παράδοσής μας, καθώς με τη στείρα αναβίωσή της παρακωλύει τη δημιουργική σύζευξη παρελθόντος και παρόντος. Έτσι, οδηγεί σε ένα πολιτιστικό τέλμα που δεν ευνοεί τη νέα και πρωτότυπη δημιουργία.

10.Αποτελεί κάποτε προσπάθεια επικάλυψης της ανικανότητας για γνήσια και ποιοτική δημιουργία.

Η «προγονοπληξία»

            Προγονοπληξία είναι η υπερβολική προσήλωση στον πολιτισμό των προγόνων, η στάση της δογματικής εμμονής σε όλα ανεξαιρέτως τα παραδοσιακά στοιχεία, ένα επίσης αρνητικό φαινόμενο που υπονομεύει την παράδοσή μας.

1. Η προγονοπληξία αντιστρατεύεται με πείσμα, φανατισμό και ακρισία σε κάθε νεωτερισμό. Ενισχύει, έτσι, το συντηρητικό πνεύμα και στήνει φραγμούς στη δημιουργία και στην πρόοδο.

2. Μάχεται για τη συντήρηση ακόμη και των στείρων, των άχρηστων και των αναχρονιστικών στοιχείων του παρελθόντος. Όταν, όμως, το παρελθόν δεν προσαρμόζεται στο παρόν, δηλαδή στις νέες ανάγκες της κοινωνικής λειτουργίας, στα νέα κοινωνικά δεδομένα, στις νέες ιδέες και αξίες, είναι νεκρό. Η αναβίωσή του γίνεται μια μάταιη προσπάθεια νεκρανάστασης.

3. Ο προγονόπληκτος, αρνούμενος ν’ αντιμετωπίσει κριτικά το παρελθόν, συντηρεί πεισματικά ακόμη και τα αρνητικά του στοιχεία: προλήψεις, δεισιδαιμονίες, έθιμα που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και ελευθερία, ρατσιστικές νοοτροπίες κτλ. Όλα αυτά είναι στοιχεία του παρελθόντος που δε συνάδουν με τον ανθρωπισμό και τα δικαιώματα του ανθρώπου και υπονομεύουν την πνευματική ελευθερία και την ηθική του πρόοδο.

4. Με την προγονοπληξία τροχοπεδείται, έτσι, και η ποιοτική-ανθρωπιστική εξέλιξη της κοινωνίας μας, γιατί η μυθοποίηση της παράδοσης ενισχύει το πνεύμα του κομφορμισμού, της άκριτης, απόλυτης και παθητικής αποδοχής του κατεστημένου. Η υπερβολική πίστη στην αξία του παρελθόντος αναστέλλει την αγωνιστικότητα και διαιωνίζει την κοινωνική ανισότητα, την αδικία, την εκμετάλλευση και το ρατσισμό.

5. Συχνά η προγονοπληξία γίνεται άλλοθι για την αδράνεια, την πολιτιστική δυστοκία και την ανικανότητα του Νεοέλληνα, που καυχιέται για τα «ένδοξα κατορθώματα των προγόνων» και για το «λαμπρό αρχαίο ελληνικό πολιτισμό», γιατί δεν είναι σε θέση ή γιατί δεν προσπαθεί να γίνει αντάξιος των προγόνων του και να εμπλουτίσει τον πολιτισμό που κληρονόμησε.

6. Η φανατική προσήλωση στον εθνικό πολιτισμό οδηγεί στην υπερτίμηση της αξίας του και στην υποτίμηση της αξίας του πολιτισμού των άλλων εθνών, γεννά τον εθνικιστικό ρατσισμό, τον εθνικισμό (σωβινισμό) και δυναμιτίζει την αρμονική συνύπαρξη, τον αλληλοσεβασμό και τη φιλία των λαών.

7. Η περιχαράκωση στην εθνική ταυτότητα (που μπορεί να ερμηνευτεί και ως απελπισμένη προσπάθεια διάσωσης του εθνικού πολιτισμού από τον κίνδυνο της αλλοτρίωσης ή και του αφανισμού του) οδηγεί έναν λαό στην απομόνωση (οικονομική πολιτική, πολιτισμική), στερώντας του τα οφέλη του διεθνισμού και του κοσμοπολιτισμού. Είναι χιμαιρικό κι ανόητο ν’ αρνείται κανείς την αφομοίωση ξένων πολιτισμικών στοιχείων -ακόμη  κι όταν είναι ωφέλιμα- , να αρνείται την επαφή και τη συνεργασία με τους άλλους λαούς, μόνο και μόνο για να μη νοθευτεί η παραδοσιακή φυσιογνωμία.

8. Συμπερασματικά, η στάση αυτή απαγορεύει και τον εξαγνισμό, την κάθαρση της παράδοσής μας από τα αντιλειτουργικά, άγονα και αρνητικά της στοιχεία και αναιρεί τη δυνατότητα εμπλουτισμού, ανανέωσης και εξέλιξής της.

Ποια θα πρέπει να είναι η στάση μας απέναντι στην παράδοση;

            Κάθε λαός βρίσκεται αντιμέτωπος με την παράδοσή του, με τον πολιτισμό των προγόνων του και έχει την ευθύνη της μεταβίβασης της κληρονομιάς αυτής και στους μεταγενέστερους. Η παράδοση είναι ένα είδος επικοινωνίας, γόνιμου διαλόγου των γενεών. Και όπως σε κάθε μορφή γνήσιας επικοινωνίας εναλλάσσονται οι ρόλοι του πομπού και του δέκτη, έτσι και στον πολιτισμό, κάθε γενιά είναι ταυτόχρονα δέκτης και πομπός. Ωστόσο, κάθε γενιά δε μεταβιβάζει αυτούσια τα μηνύματα του παρελθόντος στους μεταγενέστερους, γιατί δεν τα υιοθετεί απλώς, αλλά τα αφομοιώνει γόνιμα, τα προσαρμόζει στις ανάγκες της και στις νέες κοινωνικές συνθήκες, τα αξιοποιεί δημιουργικά, τα αναπλάθει.

Σε κάθε κοινωνία συνυπάρχουν δυο δυνάμεις, δυο τάσεις που μάχονται η μια την άλλη: η συντήρηση και η πρόοδος, η παράδοση και η εξέλιξη. Το παράξενο είναι πως η μάχη αυτή, η συμπλοκή, όπως κι ο έρωτας, καταλήγει σε ένωση, κυοφόρηση και γέννηση. Η σύζευξη αυτή του παλιού με το καινούριο, του χθες με το σήμερα, γεννά τον πολιτισμό. Παρθενογενέσεις δεν υπάρχουν. Χρειάζεται και η παράδοση και η πρόοδος. Είναι ανεδαφικό να αρνούμαστε τα επιτεύγματα του παρελθόντος. Και ταυτόχρονα ανόητο να διατηρήσουμε όλα τα άγονα στοιχεία της παράδοσης.

Θα πρέπει, λοιπόν, με γνώμονα τη λειτουργικότητα και τον ανθρωπισμό, να αμφισβητήσουμε κριτικά το σώμα της  παράδοσής μας, να ενταφιάσουμε όσα στοιχεία της δρουν ανασταλτικά στην εξέλιξη, στην ηθική και πολιτισμική πρόοδο, και παράλληλα να αποδεχτούμε με ευλάβεια και αγάπη τα ζωντανά της στοιχεία. Κι αυτά να τα αξιοποιήσουμε ως θεμέλιο της νέας πολιτισμικής δημιουργίας, να τα εμπλουτίσουμε, να τα πολλαπλασιάσουμε. Έτσι, θα ζωογονήσουμε με νέο αίμα τον εθνικό μας πολιτισμό.

Προϋπόθεση, βέβαια, της κριτικής αξιολόγησης της παράδοσης είναι η γνώση. Για ν’ ασκήσει κανείς ώριμη, αντικειμενική και συνετή κριτική, πρέπει να γνωρίζει σε βάθος το αντικείμενο που κρίνει, ώστε να είναι εφικτή η διαλογή των θετικών από τα αρνητικά στοιχεία. Κι είναι ευθύνη όχι μόνο του εκπαιδευτικού συστήματος, αλλά όλων των φορέων αγωγής και κοινωνικοποίησης, να βοηθήσουν τους νέους να γνωρίσουν σε βάθος την παράδοση του λαού μας και να συνειδητοποιήσουν την αξία της.

Για ν’ αντιληφθούν οι νέοι την αξία της παράδοσης, δεν πρέπει να τη θεωρούν κάτι στατικό, νεκρό ή παρωχημένο, αλλά κάτι που ζει και πάλλεται μέσα στο σώμα του σύγχρονου πολιτισμού. Γιατί το σήμερα γεννήθηκε από το χθες. Η δημοτική γλώσσα είναι εξέλιξη της αρχαίας ελληνικής. Ο δεκαπεντασύλλαβος των δημοτικών μας τραγουδιών έχει τις ρίζες του στο ιαμβικό τετράμετρο. Και το αποκριάτικο καρναβάλι δεν είναι παρά η συνέχεια της διονυσιακής λατρείας…

ΑΠΟΨΕΙΣ – ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ

            «Ένα μέρος του παρελθόντος πεθαίνει κάθε στιγμή και η θνησιμότητά του μας μολύνει, αν προσκολληθούμε σ’ αυτό με υπερβολική αγάπη. Ένα μέρος του μένει πάντα ζωντανό και κινδυνεύουμε καταφρονώντας τη ζωντάνια του…

            Σε κάθε ανθρώπινο πρόβλημα δεν είναι εύκολο –και λίγοι το πετυχαίνουν- να ξεχωρίσεις το ζωντανό από το θνησιμαίο. Οι δρόμοι της ζωής και του θανάτου είναι μπερδεμένοι και σκοτεινοί, γι’ αυτό χρειαζόμαστε ολόκληρη την προσήλωσή μας. Εδώ κείται όλο το πρόβλημα της παράδοσης».

Rex Warner

            «Η νοσηρή παρελθοντοκρατία με τις υπερβολές της δικαιολογημένα προκαλεί τη δυσφορία των φρόνιμων ανθρώπων. Εξίσου άξια αποδοκιμασίας είναι και η αντίστροφη ροπή, η παροντοκρατία, στη νοσηρότητά της».

Ε.Π.Παπανούτσος

            «Παράδοση δεν σημαίνει οπισθοδρόμηση και είναι κακόπιστο να αποσυνδέεται από την πρόοδο. Η παράδοση είναι από τη φύση της μια έννοια δυναμική. Δεν απογράφεται σε μόνιμο και αρχειακό corpus, αλλά εξελίσσεται, βιώνοντας και τις τρεις διαστάσεις του ελληνικού χρόνου (παρελθόν, παρόν, μέλλον). Είναι δεσμός και συνέχεια, δεν είναι μόνο επιστροφή. Φυσικά, επίσης, δεν είναι μόνο συντήρηση, αλλά προοπτική των διατηρημένων μέσα στο χρόνο, δηλαδή μια κληρονομιά. Η παράδοση δε βελτιώνεται, αλλά επιστρωματώνεται σαν μια πρόσχωση που παραλλάζει, με την πάροδο των καιρών, το αρχικό τοπίο.

            Όπως προκύπτει και από την ετυμολογία της, η παράδοση είναι κάτι που περνά από γενιά σε γενιά, από χέρι σε χέρι, σαν κάτι το απτό, που εξασφαλίζει μια αναμφισβήτητη κυριότητα σε κείνους που το παραλαβαίνουν. Και στα νομικά η traditio (παράδοση) είναι παράγωγος τρόπος κτήσεως της κυριότητας, που συμβολίζει τη λαβή του προσώπου πάνω στα κινητά πράγματα. Η παράδοση λοιπόν συνδέεται χειροπιαστά, «σαρκικά» μέσω των γενεών, με την έννοια της συνέχειας.

            Είναι λοιπόν μια υπόθεση εξελικτική. Είναι μια ροή που θυμίζει το πλατύ ποτάμι του Ηράκλειτου, που ποτέ δεν μπαίνεις μέσα του δυο φορές. Μέσα στην αδιάκοπη ροή του χρόνου συναιρούνται οι διαιρέσεις του, που είναι αυθαίρετα νοητικά κατασκευάσματα για τα πεπερασμένα μέτρα της ανθρώπινης ζωής και για τη συνεννόηση των ανθρώπων μέσα στον αείροο χρόνο. Αυτά όλα είναι έξω από την ιστορική μακροβιότητα ή την αιωνιότητα ενός λαού».

Παν. Φωτέας

            «Αυτή η παράδοση είναι το θησαυροφυλάκιο που κλείνει μέσα του και φυλάγει στον αιώνα την αθάνατη ψυχή μας, την αθάνατη καρδιά μας. Μ’ αυτή ζούμε και κινούμαστε και υπάρχουμε. Αυτή έκανε τον τυφλό τον Όμηρο να δείξει στους ανθρώπους που είχανε μάτια τη μυστική ομορφιά του κόσμου, αυτή έκανε τον   Αισχύλο να πετά πάνω από τη γη σαν αετός χρυσοφτέρουγος, αυτή έκανε τον Μέγ’ Αλέξανδρο να’ χει τον Όμηρο κάτω απ’ το προσκέφαλό του και να ζήσει μια ζωή τριάντα μονάχα χρονών σαν ένα εξαίσιο παραμύθι που βάσταξε αιώνες, αυτή έκανε τον Πολύκλειτο και το Φειδία και το Λύσιππο να μεταμορφώσουν σε ανθρώπους τα λιθάρια της Ελλάδας […].

            Αυτή έκανε τους τσοπαναρέους να ταιριάζουνε πάλι κάποια τραγούδια, τρεις χιλιάδες χρόνια ύστερ’ από τον Όμηρο, και να θαμπώνεται ο κόσμος και ν’ απορεί πώς τάχα εκείνοι οι βουνίσιοι είχανε τέτοια αισθήματα και τέτοια τέχνη. Γιατί τούτοι οι απλοί ποιητές ήταν οι κλειδοκράτορες αυτού του θησαυρού, που βρισκόταν χωμένος στα έγκατά τους και που κρατά φυλαγμένα προγονικά κειμήλια άφθαρτα…».

Φώτης Κόντογλου

            «Είχα δυο αγάλματα περίφημα, μια γυναίκα κι ένα βασιλόπουλο, ίδια˙ φαίνονταν οι φλέβες, τόση εντέλειαν είχαν. Όταν χάλασαν τον Πόρο, τα’ χαν πάρει κάτι στρατιώτες, και στ’ Άργος θα τα πουλούσαν των Ευρωπαίων˙ χίλια τάλαρα γύρευαν… Πήρα τους στρατιώτες, τους μίλησα: «Αυτά, και δέκα χιλιάδες τάλαρα να σας δώσουνε, να μην το καταδεχτείτε να βγουν από την πατρίδα μας. Γι’ αυτά πολεμήσαμε».

Μακρυγιάννης

             «ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ το χώμα που ανεβάζει/ μιαν οσμή κεραυνού σαν από θειάφι/ του βουνού ο πυθμένας όπου θάλλουν/ οι νεκροί άνθη της αύριον».

Οδυσσέας Ελύτης

             «Ακούμε συχνά σήμερα –όπως και σ’ άλλες, προγενέστερες εποχές- να γίνεται λόγος για ανθρώπους συντηρητικούς, προοδευτικούς ή νεωτεριστές και, χωρίς να ξέρουμε καλά καλά γιατί, αισθανόμαστε μιαν  αντίθεση ή κι αντιπάθεια προς τους πρώτους και μιαν αντίστοιχη συμπάθεια προς τους άλλους. Η κρίση μας δουλεύει μονάχα μ’ ένα στοιχείο, σε μια μονάχα διάσταση: τη διάσταση του χρόνου. Ό,τι καινούριο, μας φαίνεται καλό κι ευλογημένο. Ό,τι παλιό, καταδικασμένο, απορριπτέο.

            Συντηρητικός θεωρείται ο άνθρωπος εκείνος που όχι μονάχα σέβεται, αλλά κι αγωνίζεται να διατηρήσει, να συντηρήσει τα «παραδεδομένα». Η στάση του είναι καταφατική απέναντι στο παρελθόν, ενώ η στάση του νεωτεριστή είναι αποφατική. Ο νεωτεριστής θεωρεί το παρελθόν καταδικαστέο, τις αξίες του χρεοκοπημένες, κι επείγουσα την ανάγκη να εκφραστεί η εποχή με πράγματα καινούρια, να προβεί σε νέες θεσμοθετήσεις. Πολλές  φορές δεν το βάζει, βέβαια, ο νους του πως, σύμφωνα μ’ αυτήν τη διαδικασία, και η εποχή που έρχεται θα καταργήσει τα επιτεύγματα της εποχής αυτής με την ανάλογη φιλοδοξία να δημιουργήσει έναν άλλο τρόπο ζωής.

            Στις τάξεις των συντηρητικών, όπως κι ανάμεσα στους νεωτεριστές, υπάρχουν, βέβαια, διαβαθμίσεις και ποικιλίες τάσεων. Είναι οι ακραιφνείς, αλλά υπάρχουν και οι μετριοπαθείς. Υπάρχουν εκείνοι που καταφάσκουν απόλυτα στο παρελθόν, όπως κι οι άλλοι που απόλυτα το αρνούνται. Ανάμεσά τους κινείται, θαρρείς συμφιλιωτικά, η κατηγορία των προοδευτικών. Εκείνοι πιστεύουν πως ούτε το παρελθόν ήταν ακέραιο ως τρόπος ζωής και ως σύστημα αξιών αλάθητο, ούτε πως καθετί το νέο είναι καλύτερο από το παρελθόν κι επομένως χωρίς συζήτηση αποδεκτό. Εδώ αρχίζει πια να παίρνει το λόγο όχι το πάθος, ο φανατισμός και η πνευματική τύφλωση, αλλά η κρίση. Ο άνθρωπος στέκεται μπροστά στο παρελθόν κριτικά, εξεταστικά, καλοπροαίρετα, και προβαίνει σε μια υπεύθυνη διαδικασία επιλογής. «Θα διαλέξουμε», μας λέει, «τα καλύτερα στοιχεία του παρελθόντος». Καλύτερα ναι, αλλά με ποιο κριτήριο επιλογής; Με το αμετάθετο κριτήριο του πολιτισμού: τη λαχτάρα να γίνει ο άνθρωπος καλύτερος, σωστότερος, πνευματικότερος, αληθινός άνθρωπος, υπεύθυνη προσωπικότητα της ζωής, άνθρωπος πιο ελεύθερος.

            Πιστεύω πως κανένας αληθινά σοβαρός και μυαλωμένος άνθρωπος δεν μπορεί να είναι εξτρεμιστής της συντήρησης. Το παρελθόν είναι γεμάτο λάθη, που πρέπει να μας φωτίσουν, να μας διδάξουν, να μας γονιμοποιήσουν. Αλλά κανένας, επίσης, σοβαρός και μυαλωμένος άνθρωπος δεν μπορεί να απορρίψει μια και καλή το παρελθόν. Γιατί αυτό το παρελθόν είναι το θησαυροφυλάκιο του ανθρώπου. Καημοί, αγώνες, ολοκαυτώματα, επιτεύγματα, όλα αυτά δεν μπορεί να τα’ αγνοήσεις, ιδίως όταν βρίσκεσαι –όπως σήμερα- σε μια καμπύλη της Ιστορίας προς τα κάτω. Πρέπει, σε τέτοιες στιγμές θανάσιμης αγωνίας του ανθρώπου, ν’ ανοίξεις τα μάτια του πνεύματός σου, να κρατήσεις άγρυπνη τη συνείδησή σου και μακριά από απατηλές ετικέτες και ανόητους κι ανεύθυνους χαρακτηρισμούς, να σταθείς κριτικά κι αποφασιστικά μπροστά στο παρελθόν αλλά και στο παρόν. Μέλημά σου δραματικό είναι να σωθεί ο άνθρωπος, δηλαδή να σωθεί η ελευθερία του, η αυτοεξουσιότητά του, η ανθρωπιά του, η προσωπικότητά του.

            Θα συντηρήσεις, λοιπόν, όλα εκείνα που είναι παλιά, αλλά δοκιμασμένα στην τριβή της Ιστορίας, που αντέχουν κι ακτινοβολούν ακόμα, γιατί είναι γεμάτα από αιώνια ανθρώπινη ουσία: θα διατηρήσεις το διάλογο της Δημοκρατίας, που γεννήθηκε στην αρχαία Ελλάδα, αλλά που ισχύει στους αιώνες, γιατί εκφράζει την ελευθερία του ανθρώπου. Θα διατηρήσεις την οικογένεια, γιατί μονάχα έτσι διασώζεται ο πνευματικός και συναισθηματικός κόσμος του ανθρώπου, γιατί μέσα στα δικά της σπλάχνα εκτρέφεται η ιδιαιτερότητα της προσωπικότητάς του. Θα αγωνιστείς να διατηρήσεις την πατρίδα, που δεν είναι μονάχα κι απλά φανέρωμα πολιτικής ή ιστορικής σκοπιμότητας, αλλά εκδήλωση της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας, του ξεχωριστού χαρακτήρα ενός Έθνους. Θα αφοσιωθείς στη χριστιανική θρησκεία, όχι μονάχα γιατί μέσα σ’ αυτή βρίσκεις την άρρητη αποκάλυψη του τέλειου, αλλά γιατί μέσα σ’ αυτή διατηρείς και την ελευθερία σου και την ευθύνη σου, αλλά και κατανικάς τον παραλογισμό του θανάτου. Θα συντηρήσεις τη φιλία, τον έρωτα, τη μυστικότητα του προσωπικού βίου, γιατί σ’ αυτά εκφράζεται το μύχιο του ανθρώπου, και θα του επιτρέψεις, μέσα σε όρια δημοκρατικής ελευθερίας κι όχι ασυδοσίας, να πλάσει όπως εκείνος θέλει τη ζωή του, την προσωπική του ζωή.

            Μ’ αυτά τα αμετακίνητα κριτήρια, θα καταδικάσεις τη δουλεία, την αποικιοκρατία, την εκμετάλλευση των φτωχών κι ανίσχυρων από τους πλούσιους κι ισχυρούς –πράγματα της συντήρησης-, αλλά θα καταδικάσεις και τα αστυνομικά κράτη, τα μονοκομματικά, με τις πολύμορφες δικτατορίες και τους φασισμούς τους. Θα καταδικάσεις τα «κοινόβια», που απαθλιώνουν και μαζοποιούν τον άνθρωπο, τη διευθυνόμενη προσωπική ζωή, τη στέρηση της θρησκευτικής ελευθερίας και της ελευθερίας για την καλλιτεχνική δημιουργία. Θα καταδικάσεις τη μηδενιστική εκστρατεία –είτε φιλοσοφική είτε πολιτική-, γιατί εξαπατά τον άνθρωπο, τον οδηγεί σε ηθικό αδιέξοδο και τον ρίχνει σε ολοσχερή θάνατο.

            Βέβαια, υπάρχει η δύναμη της Ιστορίας, που αισθανόμαστε να μας ωθεί στη δημιουργία νέων μορφών βίου. Αλλά υπάρχει και η δύναμη του ηθικού ανθρώπου, που μας υπογραμμίζει πως ανάμεσα απ’ όλα αυτά δεν πρέπει να χαθεί η ουσία του ανθρώπου, της προσωπικότητάς του, δηλαδή η Ελευθερία. Αυτή είναι το τιμιότερον όλων».

Κ.Ε.Τσιρόπουλος

Σοφία Μάνιου

Σοφία Μάνιου

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΚΑΙ ΕΥΘΥΝΗ

 Γνωρίσματα και προϋποθέσεις της επιστημονικής σκέψης και έρευνας

• Προσήλωση στην αλήθεια.
• Προσωρινή αποδοχή κάθε αλήθειας. «Αλήθεια» για κάθε επιστήμονα «είναι αυτό που ακόμη δεν έχει αποδειχθεί πως είναι πλάνη».
• Μετριοπάθεια, σεμνότητα, σεβασμός στις αντίπαλες θέσεις, επαναπροσδιορισμός απόψεων και θέσεων που αποδεικνύονται εσφαλμένες.
• Πίστη στο πνεύμα του διαλόγου, διαλλακτικότητα, πολύπλευρη προσέγγιση της αλήθειας.
• Αντικειμενικότητα, αμεροληψία, εντιμότητα, ειλικρίνεια.
• Ορθολογισμός, πίστη στη δύναμη της Λογικής.
• Φιλομάθεια, φιλέρευνο και ανήσυχο πνεύμα, έρωτας για τη γνώση, διαβίου παιδεία, ατέρμονη ανανέωση και εμπλουτισμός των γνώσεων, παρακολούθηση των εξελίξεων στον τομέα της επιστήμης του.
• Μόνιμο πνεύμα κριτικής αμφισβήτησης των κατεστημένων «αληθειών», ευθυκρισία.
• Πνευματική ελευθερία, ευρύτητα και σφαιρικότητα πνεύματος.
• Εργατικότητα, μεθοδικότητα, συνέπεια, υπευθυνότητα, επιμονή κι υπομονή για την επίτευξη κάθε στόχου.

 Η ΗΘΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΤΟΥ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΑ

1.                 Ο επιστήμονας πρέπει να είναι προσηλωμένος στις αρχές της Αλήθειας και της Δικαιοσύνης, να μην ξεχνά ποτέ τον όρκο που έδωσε να υπηρετεί τον Άνθρωπο και τη Ζωή, να είναι ανθρωπιστής.
2.                 Σκοπός της επιστημονικής του έρευνας να είναι η βελτίωση της ζωής των ανθρώπων, η αντιμετώπιση της ασθένειας, του πόνου και του μόχθου, η άνοδος του βιοτικού επιπέδου, η βελτίωση της ποιότητας της ζωής, η αντιμετώπιση του οικολογικού προβλήματος, η διάσωση και η προστασία της Ζωής στον πλανήτη.
3. Εκτός από την εξειδικευμένη γνώση, κάθε επιστήμονας οφείλει να έχει πολύπλευρη καλλιέργεια και κυρίως ανθρωπιστική παιδεία. Έτσι, θα έχει συνείδηση της ενότητας της Γνώσης και του σκοπού της Γνώσης και θα αποφύγει τους κινδύνους της πνευματικής μονομέρειας. Ο εξειδικευμένος επιστήμονας συχνά γνωρίζει πολύ καλά μόνον έναν από τους κλάδους του δέντρου της επιστήμης του, αγνοεί όμως  και το δέντρο, αλλά και το δάσος της ανθρώπινης γνώσης (κλάδος = η ειδικότητα, δέντρο = μία από τις επιστήμες, δάσος = το επιστητό, δηλαδή το σύνολο της ανθρώπινης γνώσης, η σοφία όλων των επιστημών).Στην περίπτωση αυτή εγκυμονείται ο κίνδυνος να μην έχει συνειδητοποιήσει τον ηθικό και ανθρωπιστικό σκοπό της ύπαρξης των Επιστημών και να αξιοποιήσει την εξειδικευμένη γνώση του κατά τόπο που να ζημιώνει και όχι να ωφελεί την Ανθρωπότητα.
4. Με τη σφαιρική καλλιέργεια και την ανθρωπιστική παιδεία μπορεί να αποφύγει τον κίνδυνο της αλλοτρίωσης από το κοινωνικό σύνολο. Αν απομονωθεί στο ερευνητικό εργαστήρι του ασχολούμενος μόνο με την πρόοδο των ερευνών του, αγνοώντας τα προβλήματα και τις ανάγκες των συνανθρώπων του, πώς θα μπορέσει να εφαρμόσει σωστά τις γνώσεις του, για να τους βοηθήσει; Εξάλλου, εκτός από τις ευθύνες που απορρέουν από την επιστήμη του, φέρει και ευθύνες κοινωνικές και πολιτικές, ως μέλος της κοινωνίας μας, και μάλιστα βαρύτερες ως πνευματικός άνθρωπος. Δεν επιτρέπεται να τις λησμονεί.
5. Ο ηθικός του οπλισμός δεν θα τον αφήσει  να παρασυρθεί από το δόγμα «Η Επιστήμη για την Επιστήμη», να προσηλωθεί δηλαδή στην προαγωγή της έρευνάς του με κάθε τίμημα για την Ανθρωπότητα. Για παράδειγμα, η εφαρμογή της κλωνοποίησης δεν είναι πάντα θεμιτή και συνετή. Ενέχει κινδύνους, για τους οποίους αδιαφορεί ο επιστήμονας που είναι τυφλωμένος από το πάθος του για την εξέλιξη της έρευνας. Η Επιστήμη δεν είναι αυτοσκοπός. Σκοπός της είναι πάντα ο Άνθρωπος και η βελτίωση της ζωής του.
6. Οφείλει, επομένως, να προβλέπει την πιθανή καταστροφική χρήση των επιτευγμάτων του και ανάλογα να δημοσιοποιεί ή όχι τα αποτελέσματα των ερευνών του. Φωτεινό παράδειγμα ο μεγάλος ανθρωπιστής Al. Einstein, ο οποίος σταμάτησε την έρευνά του για την πυρηνική ενέργεια, γιατί έκρινε πως η ανθρωπότητα δεν είχε ακόμη ωριμάσει ηθικά, προκειμένου να χρησιμοποιήσει αυτήν την τεράστια δύναμη προς όφελός της (ο Al. Einstein εκτιμώντας την πολιτική κατάσταση στα πρόθυρα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου είχε προβλέψει τον κίνδυνο της δημιουργίας της ατομικής βόμβας).
7. Να στέκεται στο ύψος της ανθρωπιστικής του αποστολής και να μην εμπορευματοποιεί την επιστήμη ή τις γνώσεις του. Η χρηματοθηρία και ο ευδαιμονισμός της εποχής μας δεν πρέπει να τον αποπροσανατολίζουν από το σκοπό του και να τον κάνουν να  ξεχνά τον όρκο του.
8. Να ελέγχει τη φιλοδοξία του, να είναι σεμνός και ταπεινός. Συχνά η δίψα για δύναμη, φήμη και αξιώματα αποτελεί «κακό σύμβουλο».
9.                  Να αγωνίζεται για την προστασία και την κατοχύρωση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, να αντιμάχεται το ρατσισμό, τη βία, την τυραννία. Ιερός σκοπός του είναι η πάσης φύσεως ελευθερία και η αξιοπρέπεια του Ανθρώπου.
10. Να γνωρίζει καλά πως η επιστήμη δεν είναι ούτε ηθικά ούτε πολιτικά ουδέτερη. Η εφαρμογή των επιστημονικών επιτευγμάτων του από πολιτικούς ηγέτες ή κυβερνήσεις και η συνεργασία μαζί τους για την επίτευξη των πολιτικών τους στόχων τον καθιστά συνυπεύθυνο και συνένοχο στα εγκλήματα που διαπράττονται κατά της Ανθρωπότητας (π.χ. η ατομική βόμβα στη Χιροσίμα και στο Ναγκασάκι, οι φούρνοι αερίων των Ναζί, κάθε βιολογικός και χημικός πόλεμος κ.ά).
11. Να καταδικάζει τον πόλεμο και να μην προσφέρει τις υπηρεσίες του ειδικά σε έναν πόλεμο κατακτητικό/ιμπεριαλιστικό. Ας αναλογιστούμε ότι επιστήμονες δημιούργησαν όλα τα σύγχρονα φονικά όπλα και φέρουν τεράστια ευθύνη για κάθε πόλεμο που διεξάγεται. Ο γνήσιος επιστήμονας πρέπει να αγωνίζεται για την ειρήνη δυναμικά, όπως  ο Al. Einstein, ο οποίος στις παραμονές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου έδινε διαλέξεις στα πανεπιστήμια της Ευρώπης για την ειρήνη και τον αφοπλισμό…
12.               Συνοψίζοντας, «η Γνώση είναι Δύναμη», μια τεράστια δύναμη που μπορεί να ευεργετήσει την Ανθρωπότητα ή να σπείρει τον όλεθρο, αν δε συνοδεύεται από το απαραίτητο ήθος, εκείνες τις ανθρωπιστικές αρχές που θα αποτελέσουν εγγύηση για τη συνετή και ηθική χρήση της επιστημονικής γνώσης.

 *

Ποιες αρετές πρέπει να κοσμούν τον επιστήμονα, σύμφωνα με τον συγγραφέα του ακόλουθου παραθέματος; Μπορείτε να συμπληρώσετε μερικά ακόμη χαρακτηριστικά της άρτιας επιστημονικής σκέψης και μεθοδολογίας;

«Εκείνο που χαρακτηρίζει τον αληθινό επιστήμονα και μαρτυρεί τη σοβαρότητά του είναι η επιφυλακτική και εφεκτική στάση του απέναντι στις ιδέες που υποστηρίζει, στις υποθέσεις όπου οδηγήθηκε  με την επεξεργασία των παρατηρήσεών του, στις πεποιθήσεις που έχει σχηματίσει με τις σκέψεις και τις αναλύσεις του. Η αμφιβολία, ο φόβος ότι η ερμηνεία που έδωσε στα δεδομένα του προβλήματός του δεν είναι η μόνη, αλλά και κάποια άλλη, πολύ διαφορετική, ενδέχεται να διεκδικήσει μεγαλύτερην ακρίβεια και σιγουριά, δεν τον αφήνει να αγκυροβολήσει σε μιαν αδιάσειστη βεβαιότητα και να κοιμηθεί ήσυχος. Γι’ αυτό προσέχει πάρα πολύ στη διατύπωση των πορισμάτων της έρευνάς του, ώστε πάντα να μένει ανοιχτός και στον ίδιο και σε κάθε ομότεχνό του ο δρόμος προς μια μεγαλύτερη και ασφαλέστερη προσέγγιση της ζητούμενης αλήθειας! Από τον τρόπο που παρουσιάζει τις λύσεις του, μπορείς να κρίνεις την ωριμότητα και τη φερεγγυότητα ενός επιστήμονα ερευνητή. Όταν εμφανίζεται τόσο βέβαιος και ικανοποιημένος από τα ευρήματά του, ώστε αποκλείει και περιφρονεί τον αντίλογο˙ όταν δεν αφήνει να φτάσουν στην άκρη της πένας του εκφράσεις ενδοιασμού και ανησυχίας, όπως οι λέξεις «ίσως», «πιθανόν», «ενδέχεται» κτλ. Ο ίδιος μας δίνει το δικαίωμα να αμφισβητήσουμε την αξιοπιστία του. Γιατί ο χρυσός κανόνας της επιστημονικής έρευνας είναι ότι κάθε πρόταση που έχει την αξίωση να είναι αληθής «ισχύει μέχρι αποδείξεως του εναντίου», και το «εναντίον» εμφανίζεται –φευ!- πολύ συχνά. Η ιστορία της επιστήμης, όπως είπε κάποιος, είναι ένα απέραντο μουσείο ιδεών που έχουν εγκαταλειφθεί και αχρηστευθεί. Ποιος λοιπόν μας εγγυάται ότι δεν θα βρεθούν νέα στοιχεία άγνωστα ως τώρα, ή δεν θα διορθωθούν τα υπάρχοντα με ακριβέστερες παρατηρήσεις, ή ότι μια τελειότερη μέθοδος δεν θα επιτρέψει καλύτερη και πληρέστερη επεξεργασία των δεδομένων, με αποτέλεσμα να ανατραπεί το οικοδόμημα των λύσεών μας; Εφόσον νέα μέσα επινοούνται διαρκώς για τη συλλογή και τον έλεγχο των πληροφοριών μας, και νέοι εγκέφαλοι χρησιμοποιούνται ακατάπαυστα για την ανάλυση και τη σημασιολόγησή τους, ο κίνδυνος να διαψευστούμε στις ερμηνείες και στις εκτιμήσεις μας δεν εξαλείφεται ποτέ. Η επιστήμη έχει, εκτός από την τεχνική, και την ηθική δεοντολογία της˙ και πρώτο άρθρο αυτής της δεοντολογίας είναι να αποκτήσει ο ερευνητής βαθιάν επίγνωση του κινδύνου που κάθε στιγμή διατρέχει να διαψευστεί στις θέσεις που υποστηρίζει, και ανάλογα να εκφράζεται: σεμνά και επιφυλακτικά, όχι δογματικά και με αλαζονεία».

Ε.Π.Παπανούτσος

             Με βάση το ακόλουθο κείμενο να εντοπίσετε τις προϋποθέσεις στις οποίες θεμελιώνεται η κοινωνική, πολιτική και, γενικότερα, ηθική ευθύνη του επιστήμονα.

             «Οι επιστήμονες είχαν άλλοτε λίγους λόγους να ανησυχούν για τις πρακτικές συνέπειες ή τις δυνατές εφαρμογές των επιστημονικών τους κατακτήσεων. Η ευθύνη τους περιοριζόταν στο αντικείμενό τους και αποκλειστική σχεδόν φροντίδα τους ήταν η καλύτερη δυνατή προσέγγιση της αλήθειας. Ο Henri Becaurel π.χ. δεν υποψιαζόταν τους κινδύνους που θα προέκυπταν από την ανακάλυψη της ραδιενέργειας και ο  Heinrich Hertz δεν έδειχνε να έχει τον παραμικρό ηθικό ενδοιασμό για τις συνέπειες και τις δυνατές εφαρμογές των ερτζιανών κυμάτων.

            Σήμερα όμως που η επιστήμη ολόκληρη είναι συνδεδεμένη με τη συγκεκριμένη πράξη και την εφαρμογή, το ερώτημα για την ηθική ευθύνη του επιστήμονα είναι βασικό και απαιτητικό. Το αντιμετωπίζει ή πρέπει να το αντιμετωπίζει κανείς από την αρχή των σπουδών του. Ο σπουδαστής της φυσικής, της βιολογίας, της χημείας, της ιατρικής κ.λπ. Είναι ανάγκη να συνειδητοποιεί και να βρίσκει ευκαιρίες να συζητεί το θέμα της ηθικής και της πολιτικοκοινωνικής ευθύνης του επιστήμονα.

            Συζητήσεις πάνω σε τέτοιου είδους θέματα έχουν ξεχωριστή σημασία και το Πανεπιστήμιο έχει πρωταρχικό χρέος να τις οργανώσει και να τις προωθεί.

            Όλοι όσοι φοιτούν σε Ανώτατες Σχολές και όλοι εκείνοι που έχουν πάρει το πτυχίο τους έχουν δώσει όρκο, αλλά ελάχιστοι έχουν ποτέ συζητήσει το περιεχόμενο του όρκου τους ή έχουν συνειδητοποιήσει τις ηθικές ευθύνες που υποβάλλονται μέσα απ’ αυτόν. Με τον «όρκο του φοιτητή», εκτός από το σεβασμό που υπόσχεται να δείχνει ο εισερχόμενος στο «ιερόν τέμενος των Μουσών» προς τους δασκάλους του και την υπακοή στους πανεπιστημιακούς νόμους, ορκίζεται να διέπεται από αγνό και ανιδιοτελή επιστημονικό έρωτα, «προς αρετήν ουχ ήττον ή προς σοφίαν σπουδάζων».

            Και όταν τελειώνει κανείς τις σπουδές του, δίνει το λόγο του να ζήσει «κατ’ επιστήμην» και να ασκεί αυτή τη «δίκην θρησκείας εν πνεύματι και αληθεία», να προσφέρει τη βοήθειά του προς όλους μέσα σ’ όλη την κοινωνία εξυπηρετώντας την ειρήνη και τα χρηστά ήθη των ανθρώπων και να μην αποβλέπει παρά στην αλήθεια, στη δικαιοσύνη και στην αρετή.

            Το πρόβλημα μπορεί να διατυπωθεί διαγραμματικά με τον ακόλουθο τρόπο:

α) Επιστήμη είναι μια δραστηριότητα που αποσκοπεί στην προαγωγή και ανάπτυξη της γνώσης.

β) «Η γνώση είναι δύναμη», όχι μόνο με το νόημα του Φράνσις Μπακόν, που καθόριζε την επιστημονική γνώση ως μέσο για να επιτευχθεί ένα Imperium Hominis μέσα στη φύση, παρά και με το νόημα ότι η γνώση αποτελεί κεντρική δύναμη κοινωνικής ανανέωσης και ανάπτυξης, δραστικό πολιτικό παράγοντα.

γ) Η δύναμη αυτή δίνει αποτελέσματα που μπορεί να επηρεάσουν τη ζωή πολλών ανθρώπων. Η γνώση είναι δύναμη, αλλ’ αφού ενεργοποιηθεί, ακολουθεί συχνά μια δική της πορεία την οποία δεν είναι κανείς σε θέση να ελέγχει.

δ) Ο επιστήμονας, λοιπόν, έχει μεγάλη ευθύνη για τη γνώση που παράγει και οφείλει να προβλέπει κάθε δυνατό κίνδυνο που θα μπορούσε να προέλθει από τη χρήση ή την κατάχρησή της στο μέλλον. Αυτός θα αποφασίσει υπεύθυνα, αν τα αποτελέσματα της έρευνάς του πρέπει να εφαρμοστούν.

            Η υπευθυνότητα αυτή του επιστήμονα προϋποθέτει, όπως φαίνεται, ένα ηθικό κριτήριο ή μια γενική ηθική αρχή. Ποιο είναι το μέτρο με το οποίο μπορεί ο επιστήμονας να σταθμίσει σωστά το καλό της ανθρωπότητας; Πώς θα αποφασίσει αυτός, εάν θέλει ή δε θέλει να εφαρμοστούν τα αποτελέσματα της έρευνάς του;

            Με γνώμονα την ευτυχία των ανθρώπων; Αλλά η ευτυχία αυτή σαν βελτίωση των όρων της ευζωίας μας είναι πολύ αμφισβητήσιμο αγαθό. Το ασφαλέστερο θα ήταν να προσδιοριστούν ορισμένοι έμμονοι κίνδυνοι για την ανθρωπότητα, που αναμφισβήτητα απειλούν το καλό του ανθρώπου, και οι πιο σημαντικοί απ’ αυτούς είναι: ο πόλεμος κι η βία. Έτσι το πρόβλημα της γενικής ηθικής αρχής, που θα νόμιζε κανείς ότι δημιουργεί εμπλοκή στο θέμα της ηθικής ευθύνης του επιστήμονα, συγκεκριμενοποιείται σε ορισμένα ηθικά προβλήματα, όπως είναι η αποφυγή του πολέμου και η προάσπιση της ελευθερίας και της αξιοπρέπειας των ανθρώπων εναντίον της βίας και της τυραννίας.

            Η αποφυγή του πολέμου αποτελεί σήμερα το βασικό αίτημα της διεθνούς πολιτικής. Και είναι αυτονόητη η μεγάλη ευθύνη των επιστημόνων ιδιαίτερα στην προσπάθεια για την αποφυγή ενός πυρηνικού ή βιολογικού πολέμου. Όλα άλλωστε τα είδη των πολέμων έχουν στενή σχέση με την επιστήμη και οι επιστήμονες που οι έρευνές τους έχουν αποτελέσματα εφαρμόσιμα για πολεμικούς σκοπούς ευθύνονται σίγουρα, τόσο για το θάνατο και την καταστροφή που επιφέρει ένας πόλεμος, όσο και για την ηθική κατάπτωση που αυτός συνεπάγεται. Ιδιαίτερα δύσκολη από ηθική άποψη είναι η θέση του επιστήμονα που είναι άμεσα ή έμμεσα συνδεδεμένος με στρατιωτικές δραστηριότητες, σε περίπτωση μάλιστα πολέμου θα βρεθεί παγιδευμένος μέσα σ’ ένα δραματικό ηθικό αδιέξοδο, από το οποίο κανείς δε θα είναι σε θέση να τον σώσει ή να συμμερισθεί το βάρος της ευθύνης του.

            […] Ωστόσο, όταν το πρόβλημα τίθεται για όλα τα είδη των πολέμων, προκύπτουν σοβαρές δυσχέρειες. Ένας επιστήμονας, όπως και κάθε στρατιώτης, θα το θεωρούσε καθήκον του να υπηρετήσει την πατρίδα του, όταν αυτή θα κινδύνευε και θα ήταν αναγκασμένη να διεξαγάγει αμυντικό πόλεμο ή να υπηρετήσει τα Ηνωμένα Έθνη σε μια υπερεθνική προσπάθεια κατάπαυσης ενός τοπικού πολέμου. Αλλά θα αντιδρούσε ή τουλάχιστον θα είχε σοβαρούς ενδοιασμούς να υπηρετήσει σ’ έναν πόλεμο σαν εκείνο της Αμερικής στην Κορέα ή στο Βιετνάμ ή σαν τη ρωσική επιχείρηση εισβολής στην Τσεχοσλοβακία, την τουρκική εισβολή στην Κύπρο κλπ.

            Η αποτροπή επίσης της βίας σε μια ειρηνική περίοδο σαν τη δική μας αποτελεί βασικό αίτημα. Κάθε μεμονωμένη εγκληματική ενέργεια και, το πιο σημαντικό, κάθε δράση συμμορίας που υφαρπάζει την εξουσία σε μια χώρα με τη δύναμη των όπλων εγκαθιστώντας με τη βία, την τεχνική των βασανιστηρίων, τα μαζικά μέσα επικοινωνίας κλπ. Ένα τυραννικό καθεστώς συνδέεται άμεσα με εφαρμοσμένες επιστήμες. Η αποφυγή μάλιστα της τυραννίας και η αποτροπή της βίας αποτελούν βασική προϋπόθεση για μια αποτελεσματική αποφυγή του πολέμου, γιατί, όπως πολύ σωστά παρατήρησε ο Κ. Πόππερ, η απώλεια της ελευθερίας ανοίγει σχεδόν σίγουρα το δρόμο για τον πόλεμο. Έτσι η μάχη για την ελευθερία των πολιτών και των λαών είναι μαζί αγώνας για την ειρήνη.

            Η επιστήμη, λοιπόν, θα μπορούσε πολύ καλά να εξυπηρετεί την αποτροπή του πολέμου και της τυραννίας. Αντί να αποτελεί ολοκληρωτική και απόλυτη δύναμη στην υπηρεσία του ιμπεριαλισμού και κάθε είδους φασισμού και να είναι γι’ αυτό καταστροφή για την ανθρωπότητα, μπορεί να επινοεί αποτελεσματικά αντίμετρα και να προασπίζει την ελευθερία και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Η επιστήμη δεν επιτρέπεται να εξυπηρετεί την αλαζονεία της δύναμης, γιατί από τη φύση της είναι ταπεινή».

Θεόφιλος Βέικος

Σοφία Μάνιου

Σοφία Μάνιου

Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΗΓΕΣΙΑ

           Ο όρος «πνευματική ηγεσία» αναφέρεται σε ένα στενό όμιλο «προτίμων» στο χώρο του πνευματικού πολιτισμού, σε μια ομάδα εκλεκτών που εκπροσωπούν και κατευθύνουν την πνευματική ζωή του τόπου. Πνευματικοί ηγέτες, δηλαδή, θεωρούνται όσοι διαπρέπουν ή έχουν ηγετικές θέσεις στο χώρο των Γραμμάτων, των Επιστημών και των Τεχνών: ακαδημαϊκοί, διακεκριμένοι επιστήμονες, καθηγητές πανεπιστημίων, συγγραφείς, φιλόσοφοι και διανοούμενοι, ιεράρχες, καλλιτέχνες ολκής, κ.ά. Κατά καιρούς, για να δηλωθεί το πνευματικό δυναμικό της κοινωνίας μας, έχουν χρησιμοποιηθεί και άλλοι όροι: «διανόηση», «διανοούμενοι», «πνευματικοί ταγοί», «πνευματική elite», «inteligentsia», «επαΐοντες».

Κάθε πνευματικός άνθρωπος χαίρει ιδιαίτερης εκτίμησης από το σύνολο  και έχει τη δύναμη με τη στάση και τις απόψεις του να διαμορφώσει την κοινή γνώμη, να τη διαφωτίσει, να την καθοδηγήσει ιδεολογικά και ηθικά. Γι’ αυτό και του αναλογούν βαρύτερες ευθύνες από εκείνες του απλού πολίτη.

 Ποιο είναι το χρέος του πνευματικού ανθρώπου;

1. Να είναι προσηλωμένος στις αρχές της αλήθειας, της δικαιοσύνης και του ανθρωπισμού. Είναι αναγκαίο να πιστεύει στην ελευθερία και στην αξιοπρέπεια του Ανθρώπου.

2. Να αγωνίζεται για την παγίωση του κοινωνικού ανθρωπισμού, να πιστεύει στην ανάγκη της σύμμετρης ανάπτυξης υλικού και πνευματικού πολιτισμού, να υπερασπίζεται τον Άνθρωπο ενάντια στο υλιστικό-τεχνοκρατικό πνεύμα των καιρών μας.

3. Ειδικά ο επιστήμονας να έχει συνείδηση της ευθύνης του για τη χρησιμοποίηση των γνώσεων και των επιτευγμάτων του. Η επιστήμη είναι η βάση για την ανάπτυξη της τεχνικής και φέρει μερίδιο της ευθύνης για την ασύνετη και καταστροφική αξιοποίηση των τεχνικών επιτευγμάτων

4. Ειδικά ο επιστήμονας να στοχεύει στην άνοδο του βιοτικού επιπέδου, στην αποκατάσταση της σχέσης του ανθρώπου με τη φύση και στην αντιμετώπιση του οικολογικού προβλήματος, στη βελτίωση της ποιότητας της ζωής και της υγείας, στην αύξηση του ελεύθερου χρόνου και στην απελευθέρωση του ανθρώπου από τον πόνο και το μόχθο.

5. Να διαφωτίζει και να ευαισθητοποιεί την κοινή γνώμη για τα δεινά της αστικοποίησης και της καταναλωτικής κοινωνίας, να πείθει τους συνανθρώπους του πως τα υλικά αγαθά είναι μέσον και όχι στόχος ζωής, να τονίζει την αναγκαιότητα της πολύπλευρης ανάπτυξης του ανθρώπου και της ολοκλήρωσής του με τη μάχη ενάντια στις υλιστικές αξίες και στον τρόπο ζωής που έχουν οδηγήσει στην αλλοτρίωση.

6. Ειδικά ο καλλιτέχνης να καλλιεργεί όχι μόνον πνευματικά και ηθικά, αλλά και αισθητικά τους πολλούς, να διδάσκει την αγάπη για το ωραίο, να προβάλλει τις αισθητικές αξίες, να είναι πιστός στις αρχές της γνήσιας Τέχνης και να μην υποκύπτει στους πειρασμούς της εμπορευματοποίησης.

7. Να ανυψώνει το πνευματικό επίπεδο του λαού, να εκλαϊκεύει και να μεταδίδει τις γνώσεις του, να ενημερώνει και να διαφωτίζει τους πολλούς. Ακόμη, να παλεύει ενάντια στο φανατισμό και τη μισαλλοδοξία, να προάγει τον ορθολογισμό, το σκεπτικισμό και τη διαλλακτικότητα, να ενισχύει το πνεύμα του διαλόγου, να γίνεται αρωγός στην κατάκτηση της πνευματικής ελευθερίας του ανθρώπου.

8. Δεδομένου ότι η πνευματική ηγεσία ανήκει στους κύριους φορείς κοινωνικοποίησης, ο πνευματικός ταγός οφείλει να ηθικοποιεί το λαό, και ειδικότερα τους νέους, να προβάλλει υγιείς προσανατολισμούς, ανθρωπιστικές αξίες και γνήσια ιδανικά, να μάχεται το μηδενιστικό πνεύμα, να προάγει την ηθική ελευθερία του ανθρώπου, αποτελώντας ο ίδιος πρότυπο με το έργο και τη στάση ζωής του.

9. Να χαλυβδώνει την κοινωνική συνείδηση, το πνεύμα της συνεργασίας, της αλληλεγγύης και της ενότητας των μελών της κοινωνίας μας, να διδάσκει την πίστη στο συλλογικό συμφέρον και στον ώριμο κοινωνικό διάλογο για την επίλυση των διαφορών, να καταδικάζει τον ατομικισμό, τη συμφεροντολογία, την ανομία, το ρατσισμό, τη βία και το έγκλημα, την εκμετάλλευση.

10. Να είναι ταγός στους κοινωνικούς αγώνες, να αφυπνίζει και να ευαισθητοποιεί το λαό για τα κοινωνικά προβλήματα, να προσανατολίζει σωστά την κοινή γνώμη, να αμφισβητεί κριτικά το κατεστημένο, να οραματίζεται την ανθρωπιστική ανάπλαση της κοινωνίας μας και ν’ αγωνίζεται για την εξάλειψη της κοινωνικής αδικίας και την άμβλυνση της ανισότητας, να παλεύει για την κατοχύρωση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

11. Να καλλιεργεί το δημοκρατικό φρόνημα, να διαμορφώνει την πολιτική συνείδηση του λαού, να ελέγχει την πολιτική ηγεσία και να την κατευθύνει στη λήψη ορθών αποφάσεων, να αγωνίζεται για την εξυγίανση της δυσλειτουργούσας δημοκρατίας και τη διεύρυνσή της, να περιφρουρεί το δημοκρατικό πολίτευμα πολεμώντας εκείνους που στοχεύουν στην κατάλυσή του, τους λαϊκιστές, τους δημαγωγούς, τους επίδοξους τυράννους.

12. Να αντιμετωπίζει με κριτικό πνεύμα την Παράδοση, να σέβεται τα γόνιμα στοιχεία της και να τα αναζωογονεί, να διαφυλάσσει και να εμπλουτίζει τον εθνικό πολιτισμό, να περιφρουρεί την εθνική μας ταυτότητα από τους κινδύνους της παγκοσμιοποίησης και της αλλοτρίωσης.

13. Να σέβεται και να υιοθετεί με σύνεση και ώριμη κριτική σκέψη τα πολιτιστικά επιτεύγματα των άλλων λαών, να συμμετέχει στον υγιή κοσμοπολιτισμό, να προάγει την αλληλογνωριμία και τη συνεργασία των λαών για την κοινή πρόοδο.

14. Να προασπίζεται την εθνική ελευθερία, να καλλιεργεί την εθνική συνείδηση και την υπερηφάνεια για την εθνική ταυτότητα, καταπολεμώντας παράλληλα το πνεύμα του νοσηρού εθνικισμού. Να προάγει το πνεύμα της φιλίας και της αλληλεγγύης μεταξύ των λαών, να αγωνίζεται για το ιδανικό της ειρήνης.

 Προϋποθέσεις για την επίτευξη των στόχων του

• Ο γνήσιος πνευματικός άνθρωπος έχει το χρέος να αποφεύγει τον εγκλωβισμό στο στενό χώρο της ειδικότητάς του, τον κίνδυνο της μονομέρειας δηλαδή που φέρνει η εξειδίκευση, και διακρίνεται για την πολύπλευρη καλλιέργεια και κυρίως την ανθρωπιστική του παιδεία, ακόμη κι αν διακρίνεται στις θετικές επιστήμες.
• Είναι σημαντικό να έχει συνείδηση της κοινωνικής και πολιτικής του ευθύνης, του ρόλου του ως ταγού,  να μην απομονώνεται από το κοινωνικό σύνολο, να μην αποστασιοποιείται από το πλήθος και τα προβλήματά του, να μην αντιμετωπίζει το λαό ως «αμόρφωτο όχλο» με το αριστοκρατικό πνεύμα του ελιτισμού.
• Πρέπει, ως πρότυπο, να είναι συνεπής στους λόγους και στις πράξεις, να υπερασπίζεται τις αρχές που πρεσβεύει, να στέκεται στο ύψος της αποστολής του, ακόμη και με το τίμημα της ασφάλειας ή της ζωής του.
• Δεν είναι πρέπον να προτάσσει της αποστολής το προσωπικό του όφελος, και μάλιστα το ταπεινό υλικό κέρδος. Είναι απαράδεκτο να εμπορευματοποιεί την επιστήμη ή την τέχνη του.
• Δεν πρέπει να είναι «θεράποντας των λίγων, αλλά υπηρέτης των πολλών». Όταν γίνεται όργανο της πολιτικής ηγεσίας, προδίδει την αποστολή του. Χρέος του αποτελεί να είναι πρωτοπόρος στους κοινωνικούς και πολιτικούς αγώνες, να κρίνει την εξουσία και όχι να την υπηρετεί δουλικά, προκειμένου να διασφαλίσει προσωπικά οφέλη (επαγγελματική επιτυχία, τίτλους, διακρίσεις, αξιώματα κτλ.).
• Καθημερινό του καθήκον είναι η διαφώτιση, η παιδεία και η καθοδήγηση  των πολλών με τους ακόλουθους τρόπους:

–          συγγραφή βιβλίων

–          αρθρογραφία στον ημερήσιο και περιοδικό τύπο

–          συμμετοχή στα ηλεκτρονικά κοινωνικά δίκτυα και στο διάλογο που συντελείται σ’ αυτά

–          συμμετοχή σε τηλεοπτικές ή ραδιοφωνικές εκπομπές και συζητήσεις

–          επισκέψεις και ομιλίες στα σχολεία, στα πανεπιστήμια, στα πνευματικά κέντρα, στους πολιτιστικούς συλλόγους όλης της χώρας

–          ένταξη και δραστηριοποίηση σε μη κυβερνητικές οργανώσεις, ανθρωπιστικά και φιλειρηνικά κινήματα

–          πολιτικοποίηση ή/και (υγιής) κομματικοποίηση

«Τελικός στόχος κάθε πνευματικού μόχθου (είτε φιλοσοφικού είτε επιστημονικού είτε καλλιτεχνικού) είναι, βέβαια, η ανερεύνηση, η ερμηνεία και η κατάκτηση του κοσμικού και ζωικού «μυστηρίου», που οδηγούν στην ουσιαστική, βαθύτερη «ευδαιμονία» του ανθρώπου. Ο πόθος, το πάθος και η δυνατότητα της Γνώσης (το μεγάλο προνόμιο, μαρτύριο αλλά και βάλσαμο κάθε λογικού όντος) είναι, για τον πνευματικό άνθρωπο, αυτός τούτος ο λόγος της ύπαρξής του.

Μέσα στην κοινωνική σφαίρα, τα πνευματικά αγαθά είναι τόσο απαραίτητα όσο και τα υλικά. Παραφράζοντας τον αφορισμό του Καντ, θα λέγαμε πως «η ύλη χωρίς το πνεύμα είναι τυφλή, αλλά και το πνεύμα χωρίς την ύλη είναι κενό». Μια κοινωνία που νοιάζεται μόνο για τα υλικά αγαθά είναι κοινωνία ζώων – μια κοινωνία που νοιάζεται μόνο για τα πνευματικά αγαθά είναι κοινωνία ασκητών. Αλλά ο άνθρωπος, ο κοινωνικός άνθρωπος, δεν είναι ούτε ζώο, ούτε ασκητής. Χρειάζεται και τα υλικά αγαθά, για να υπάρξει, και τα πνευματικά αγαθά, για να υπάρξει σωστά. Τα πρώτα θα του δώσουν το «ζην», τα δεύτερα το «ευ ζην».

Κι εδώ προβαίνει, βαρύτατη, η ευθύνη των πνευματικών ανθρώπων για την πορεία της κοινωνίας. Σ’ αυτούς έχει λάχει ο κλήρος να την οπλίσουν όχι μόνο με οργάνωση και μέθοδο, αλλά και με έρεισμα, με νόημα, με σκοπό. Μια κοινωνία που δεν ξέρει πώς βαδίζει, είναι κοινωνία τυφλών, καταδικασμένη να χαθεί μέσα στο ίδιο της το σκοτάδι. Και τους «πρέποντες» δρόμους, λόγους και σκοπούς της δεν μπορούν να της τους δείξουν άλλοι από τους πνευματικούς ανθρώπους.

Αν αληθεύει αυτό που είπαμε πιο πάνω – πως το μεγάλο κι ακαταμάχητο όπλο τους είναι η Γνώση- οι πνευματικοί άνθρωποι θα ήταν ένοχοι προδοσίας, και προδοσίας εσχάτης, αν το όπλο αυτό δεν το χρησιμοποιούσαν για τον ανώτατο και απώτατο προορισμό που τους δόθηκε: για την υπηρέτηση και τη διαφώτιση της κοινωνίας.

Γνώση που μένει προνόμιο μερικών μεμονωμένων, «προικισμένων» ατόμων, είναι γνώση στείρα, άγονη, άσκοπη. Σοφία, επιστήμη, τέχνη –όσο μεγάλες, όσο σπουδαίες κι αν είναι- δεν «τελειώνονται» παρά όταν υπάρχουν για το σύνολο. Κλεισμένες μέσα στο εργαστήρι, μοιάζουν με τον λύχνο που «τίθεται υπό τον μόδιον», με το θησαυρό που ο φιλάργυρος κρύβει στο χώμα και τον αχρηστεύει τόσο για τον εαυτό του όσο και για τους άλλους. «Όσο μεγαλύτερος είναι ένας ποιητής –λέει ο Ρώσος κριτικός Μπιελίνσκη- τόσο περισσότερο ανήκει στην κοινωνία, τόσο στενότερα δένεται η εξέλιξη, η κατεύθυνση, ακόμα και ο χαρακτήρας του ταλέντου του με την ιστορική της εξέλιξη». Ο άνθρωπος –«ζώον φύσει πολιτικόν, κοινωνικόν και οικονομικόν»- δεν μπορεί να «ευτυχήσει» παρά μόνο μέσα στην κοινωνία των ανθρώπων. Αλλά ο πνευματικός άνθρωπος –ζώον φύσει «υπηρετικόν»- δεν μπορεί να «ευτυχήσει» παρά μόνο όταν, με τις όποιες κατακτήσεις του, κάνει «ευτυχέστερη» την κοινωνία των ανθρώπων.

Κι έχει όλες τις δυνατότητες γι’ αυτό. Κατέχοντας τη Γνώση, μπορεί και πρέπει να καταπολεμήσει την άγνοια και την αμάθεια. Κατέχοντας την Αλήθεια, μπορεί και πρέπει να εξοβελίσει το ψέμα και την απάτη. Κατέχοντας την Ομορφιά, μπορεί και πρέπει να εξαφανίσει την ασκήμια. Κατέχοντας την Αρετή (στην υψηλή έννοια που έδιναν στον όρο οι Έλληνες), μπορεί και πρέπει ν’ αντισταθεί στην κακότητα, στην αδικία, στη βία, στο μίσος, στη χυδαιότητα.

Ο πνευματικός άνθρωπος δεν ολοκληρώνεται παρά μόνο όταν γίνεται παιδαγωγός και φρουρός της κοινωνίας όπου ζει. Όταν την «παιδεύει», αλλά και την προστατεύει –όταν την ανασύρει από το σκότος της φυσικής αμάθειας, αλλά και την προασπίζει από το τεχνητό σκότος που επιχειρούν ν’ απλώσουν γύρω της οι επιτήδειοι και οι πονηροί.

Όλοι οι άξιοι του ονόματος πολιτισμοί έδωσαν και δίνουν πρωταρχικό παιδαγωγικό ρόλο στους πνευματικούς ανθρώπους. Οι Έλληνες, προπάντων, θεωρούσαν παιδαγωγούς του λαού όχι μόνο τους Φιλοσόφους, αλλά και τους Ποιητές: «Οὐδέν γάρ συμβούλων διέφερον˙ ὂθεν αὐτούς διδασκάλους ὠνόμαζον˙ ὅτι τά πάντα διά δραμάτων ἐδίδασκον». Στον περίφημο «αγώνα» των «Βατράχων» του Αριστοφάνη, ο Αισχύλος ρωτάει: «Τίνος οὒνεκα χρή θαυμάζειν ἄνδρα ποιητήν»; Κι ο Ευριπίδης αποκρίνεται: «Δεξιότητος και νουθεσίας, ὅτι βελτίους ποιοῦμεν τούς ἀνθρώπους ἐν ταῖς πόλεσιν».

Αλλά δε φτάνει να’ ναι ο πνευματικός άνθρωπος παιδαγωγός μόνο της κοινωνίας του. Πρέπει –είπαμε- να’ ναι και φρουρός της. Δε φτάνει να της δίνει τα πνευματικά αγαθά. Πρέπει και να «διαφυλάσσει» τα αγαθά αυτά –να τους εξασφαλίζει τους όρους, για ν’ αναπτυχθούν και να καρπίσουν- να τα υπερασπίζει από τις επιδρομές των επίβουλων.

Και το μόνο έδαφος όπου μπορούν να γεννηθούν, να ριζώσουν, να ανθίσουν τα πνευματικά αγαθά, είναι το ελεύθερο, αδούλωτο έδαφος. Το μόνο τείχος που μπορεί να τα οχυρώσει απ’ τις επιδρομές, είναι το τείχος της ελευθερίας.

Ο πνευματικός άνθρωπος που φιλοδοξεί την «τελείωση» του εαυτού του και των άλλων, είναι ουτοπιστής και σκιαμάχος, αν δε χτίζει το οικοδόμημά του πάνω σ’  ελεύθερα θεμέλια. Το μοναδικό του όπλο – το Πνεύμα- ατροφεί, αδρανεί, αφανίζεται, μέσα στο τέλμα της δουλείας. «Στοχάζεται καλά, όποιος στοχάζεται ελεύθερα», έλεγε ο Ρήγας Φεραίος. Μόνο η Ελευθερία –η ελεύθερη σκέψη, γνώμη, διαβίωση- δίνουν τη δυνατότητα στη Γνώση, στην Αλήθεια, στην Αρετή, να υπάρξουν. «Η αλήθεια-γράφει ο Μπερντιάεφ- δεν μπορεί να λατρεύεται παρά μόνο μέσα στην ελευθερία».

[…] Ο πνευματικός, λοιπόν, άνθρωπος δεν εξαντλεί το χρέος του, όταν περιορίζεται στη στενά «πνευματική» του αποστολή. Παράλληλα μ’ αυτήν, επάλληλα μ’ αυτήν, υπάρχει και η κοινωνική του αποστολή. Κι η δεύτερη είναι, το λιγότερο, εξίσου σημαντική με την πρώτη.

Πνευματικός άνθρωπος που πιστεύει πως είναι «επαρκής καθ’ εαυτόν» είναι στείρος εγωιστής και άγονος ομφαλοσκόπος. Ο αληθινός πνευματικός άνθρωπος όχι μόνο στοχάζεται για τον εαυτό του και τους άλλους, μα και κάτι περισσότερο: δρα για τους άλλους. Όσο σοφός, όσο «ευλογημένος» κι αν είναι, άμα παραμένει αδρανής, καταντά άχρηστος. Σ’ αυτόν προπάντων εφαρμόζεται το περιλάλητο του Λάιμπνιτς: «Ό,τι δε δρα, δεν υπάρχει».

Και το χρέος αυτό του πνευματικού ανθρώπου γίνεται πολλαπλάσιο σε ώρες κρίσης –κρίσης ιδεών, αρχών, θεσμών, δικαιωμάτων. Τότε, προπάντων, έχει καθήκον ο πνευματικός άνθρωπος να δράσει, να μιλήσει, ν’ αγωνιστεί, για να υπερασπίσει τα «παλλάδια» τα δικά του  και της κοινωνίας, για να φωτίσει τους αφώτιστους, να κινήσει τους νωθρούς, να γαλβανίσει τους ενθουσιώδεις, να ξεσκεπάσει τους κάπηλους, να καταγγείλει τους επιτήδειους. Τότε –όταν απειλείται η ελεύθερη σκέψη, ο ελεύθερος λόγος, δηλαδή η ίδια η υπόσταση του πνευματικού και κάθε ανθρώπου- θα δείξει ο πνευματικός άνθρωπος  αν «τηρεί» πραγματικά την «πίστη» που επαγγέλλεται. Σωπαίνοντας, από αυταρέσκεια, δειλία ή καιροσκοπία, προδίνεται και προδίνει. «Ἀδικεῖ πολλάκις οὐ μόνον ὁ ποιῶν τι, ἀλλά καί ὁ μή ποιῶν», λέει ο Μάρκος Αυρήλιος. Και ο πνευματικός άνθρωπος που σωπαίνει στις κρίσιμες ώρες, «αδικεί» όχι μόνο τους άλλους, μα, σε τελευταία ανάλυση, και τον ίδιο τον εαυτό του. Γιατί, κλείνοντας τα μάτια στον εξανδραποδισμό των γύρω του, θα τα’ ανοίξει μια μέρα και θα δει πως έχει γίνει ανδράποδο και ο ίδιος.

Σε τέτοιες ώρες κρίσης δείχνει ο πνευματικός άνθρωπος αν είναι οδηγός ή οδηγούμενος, «όρθιος» ή «ορθούμενος», -αν στέκεται όρθιος μόνος του ή τον στήνουν όρθιον οι άλλοι. Αλλά πνευματικός άνθρωπος που δέχεται το ρόλο του ουραγού της αγέλης, που παραδέχεται να «περιαχθεί» σε κατάσταση ανδρεικέλου, που απαρνιέται το σπουδαιότερο κι ευγενικότερο μέρος της αποστολής του, παύει να είναι πνευματικός ηγέτης…».

Μάριος Πλωρίτης

Σοφία Μάνιου

Σοφία Μάνιου

Η ΚΟΙΝΗ ΓΝΩΜΗ

            Σύμφωνα με το λεξικό της Unesco, «Κοινή Γνώμη» είναι η γνώμη ή οι γνώμες ενός κοινού, μιας κοινωνικής ομάδας που συμμερίζεται το ίδιο ενδιαφέρον για ό,τι αποτελεί το αντικείμενο της γνώμης ή των γνωμών τους, η γνώμη που συμμερίζεται μια πλειοψηφία ενός κοινωνικού υποσυνόλου. Μπορούμε, λοιπόν, να ορίσουμε την  Κοινή Γνώμη ως τη συνισταμένη των κρίσεων, των απόψεων και των συναισθημάτων της πλειοψηφίας του κοινωνικού συνόλου για πρόσωπα, πράγματα και καταστάσεις. Μπορούμε, ακόμη, να πούμε ότι η Κοινή Γνώμη είναι η απόφανση της πλειοψηφίας για την αξία ή την απαξία ενός θέματος.

Η Κοινή Γνώμη πηγάζει από μια κοινή ηθική, αλλά και την αναπαράγει. Διαμορφώνει μια κοινή συλλογική συνείδηση, ένα ομοιόμορφο πλαίσιο πεποιθήσεων και απόψεων για ζητήματα που αφορούν στη συλλογική ζωή. Επομένως, έχει τη δύναμη να επεμβαίνει καταλυτικά στη διαμόρφωση της σκέψης και της συμπεριφοράς των ατόμων-μελών μιας κοινωνίας, αφού σχηματίζει τα κριτήρια αξιολόγησης της προσωπικότητάς τους και περιχαρακώνει τη δράση τους. Η δέσμευση αυτή στις επιταγές της Κοινής Γνώμης δεν είναι, βέβαια, υποχρεωτική για το άτομο, γιατί δεν έχει νομικό κύρος. Η περιφρόνηση της Κοινής Γνώμης δεν απαγορεύεται, συνεπάγεται όμως βαρύτατες ψυχολογικές κυρώσεις και ηθική δίωξη από το κοινωνικό σύνολο. Η Κοινή Γνώμη ελέγχει, κατακρίνει, αποδοκιμάζει, κατακραυγάζει και τιμωρεί όποιον τολμήσει ν’ αποκλίνει από την κατεστημένη ηθική.

Είδη Κοινής Γνώμης

Α) ΣΤΑΤΙΚΗ: όταν αναπαράγει συντηρητικές, παρωχημένες αντιλήψεις και νοοτροπίες, όταν προσηλώνεται σε παραδοσιακές αρχές, προκαταλήψεις και δεισιδαιμονίες.

Β) ΔΥΝΑΜΙΚΗ: όταν εκφράζει υπεύθυνη και προοδευτική στάση των πολιτών απέναντι στα κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα, όταν πηγάζει από κριτική σκέψη, γόνιμο διάλογο για θέματα κοινού ενδιαφέροντος και δεν αποτελεί παράγωγο της «πλύσης εγκεφάλου» ενός κατευθυνόμενου πλήθους.

 Ιστορική Αναδρομή

            Πρώτος ο Περικλής αποφάσισε να κοινοποιούνται στο λαό όλες οι αποφάσεις των αρχόντων, ώστε ο λαός να είναι ενημερωμένος και να μπορεί να συμμετέχει υπεύθυνα στην εκκλησία του δήμου. Ο Περικλής γνώριζε καλά ότι προϋπόθεση και στήριγμα για τη Δημοκρατία είναι μια υπεύθυνη, σωστά ενημερωμένη Κοινή Γνώμη («φήμη» την ονόμαζαν τότε). Οι Ρωμαίοι υιοθέτησαν τον ελληνικό όρο «φήμη» και πρόσθεσαν τον προσδιορισμό «λαϊκή» (fama popularis). Στα χρόνια του Μεσαίωνα μετονομάστηκε σε consensus (κοινή συναίνεση). Με την Κοινή Γνώμη ασχολήθηκαν και οι φιλόσοφοι του Διαφωτισμού. Ο   J. Locke την ονομάζει «νόμο της γνώμης ή της υπόληψης» και τη θεωρεί ως τον τρίτο βασικό κοινωνικό νόμο μετά το «θείο νόμο» και τον «αστικό νόμο». Ο  J.J.Rousseau ονόμαζε την Κοινή Γνώμη «Γενική Βούληση» (δε δικαιολογούσε μάλιστα την επανάσταση, γιατί θεωρούσε πως κάθε πολίτης πρέπει να δεσμεύεται από τη γενική βούληση που «δηλώνει τι είναι καλό για το κοινωνικό σύνολο και αποκαλύπτεται κάθε φορά με δημοκρατικές εκλογές». Ο όρος «Κοινή ή Δημόσια Γνώμη» εδραιώθηκε κατά τη Γαλλική Επανάσταση («opinion publique») και έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην εδραίωσή της. Ο Ναπολέοντας και ο Χίτλερ αργότερα εγκαθίδρυσαν τη δικτατορία τους με τη συναίνεση του λαού. Η Κοινή Γνώμη μπορεί εύκολα να παρασυρθεί και να αφιονιστεί από έναν ηγέτη με την παραπληροφόρηση και την προπαγάνδα.

Παράγοντες διαμόρφωσης της Κοινής Γνώμης

• Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης.
• Η διαφήμιση.
• Το είδος του πολιτεύματος.
• Τα πολιτικά κόμματα.
• Η δημοσκόπηση (γκάλοπ).
• Η αγωγή και το μορφωτικό επίπεδο των ατόμων.
• Η παράδοση, τα ήθη και τα έθιμα και η Ιστορία ενός λαού.
• Εξέχουσες προσωπικότητες, χαρισματικοί ηγέτες, πρότυπα και είδωλα, αυθεντίες του πολιτικού, θρησκευτικού, επιστημονικού και καλλιτεχνικού βίου.
• Ιδιοτελή συμφέροντα, οικονομικά/επαγγελματικά ή πολιτικά οφέλη.
• Η ανάγκη της κοινωνικής αποδοχής, ο φόβος της απόρριψης από το σύνολο, η ανασφάλεια (ως παράγοντας συμμόρφωσης προς την Κοινή Γνώμη).

Θετικές συνέπειες της Κοινής Γνώμης

1. Αποτελεί σοβαρό παράγοντα της πολιτικής ζωής και θεμέλιο της Δημοκρατίας, γιατί ενισχύει τη συμμετοχή του λαού στα κοινά, ελέγχει τα κέντρα λήψης αποφάσεων και επηρεάζει την πολιτική των κυβερνήσεων.

2. Όταν είναι δυναμική, με την κριτική των κοινωνικών, πολιτικών και πολιτιστικών ζητημάτων συμβάλλει στην ποιοτική αναβάθμιση της λειτουργίας των θεσμών, στη βελτίωση των δομών της κοινωνίας μας, στη θετική αμφισβήτηση του κατεστημένου.

3. Περιστέλλει την εγκληματικότητα και την ανηθικότητα, καθιστώντας προσεκτική τη συμπεριφορά των ατόμων, καθώς εμπνέει το φόβο της κοινωνικής κατακραυγής και του διασυρμού.

4. Η συμμόρφωση με τις ηθικές αρχές, τις αξίες και, γενικότερα, τις επιταγές του κοινωνικού συνόλου διευκολύνει:

α) την αρμονική κοινωνική συμβίωση, την κοινωνική συνοχή.

β) την ομαλότερη κοινωνικοποίηση του ατόμου, την εκτίμηση και την αναγνώριση της προσωπικότητάς του από τους συνανθρώπους του.

 Αρνητικές συνέπειες της Κοινής Γνώμης

1. Η δουλική ταύτιση με τη σκέψη των πολλών μπορεί ν’ αποφέρει τη μαζοποίηση του ατόμου, την ισοπέδωση της ανθρώπινης προσωπικότητας, τον περιορισμό της αυτενέργειας, της πρωτοβουλίας, της υπευθυνότητας και της πνευματικής ελευθερίας του ατόμου.

2. Όταν η Κοινή Γνώμη είναι στατική, προσηλωμένη άκριτα και δογματικά στο κατεστημένο, αποτελεί τροχοπέδη σε κάθε νεωτεριστική προσπάθεια, αποτρέποντας έτσι την κοινωνική και πολιτιστική πρόοδο.

3. Φανατίζει και αποπροσανατολίζει το άτομο που συμμορφώνεται παθητικά σ’ αυτήν, για να εξυπηρετήσει –όχι τα δικά του συμφέροντα, αλλά ξένες και ύποπτες σκοπιμότητες.

4. Συνδαυλίζει την προσποίηση, την υποκρισία, την ανειλικρίνεια στις σχέσεις με το συνάνθρωπο. Ορισμένες φορές, για να κερδίσει κάποιος καλές εντυπώσεις, συμμορφώνεται υποκριτικά προς την Κοινή Γνώμη. Δέχεται έτσι σοβαρό πλήγμα η προσωπική αξία του ατόμου, η αξιοπρέπειά του.

Προϋποθέσεις για την ομαλή λειτουργία της Κοινής Γνώμης

• Δημοκρατικό πολίτευμα.
• Ελευθερία σκέψης και έκφρασης, ελευθεροτυπία, πλουραλισμός.
• Ώριμος κοινωνικός και πολιτικός διάλογος.
• Αμερόληπτη κριτική.
• Ανεξάρτητη και αδέκαστη Δικαιοσύνη.
• Ικανό μορφωτικό επίπεδο, Παιδεία και πνευματική ελευθερία.

Η εκτίμηση της Κοινής Γνώμης είναι δείγμα σύνεσης. Καλό είναι κάθε άτομο να υπολογίζει τις εκτιμήσεις των πολλών, να μην περιφρονεί την Κοινή Γνώμη, αλλά και να μην παρασύρεται στην παθητική και άκριτη συμμόρφωση με τις επιταγές της.

Πότε μπορούμε να αδιαφορήσουμε για την Κοινή Γνώμη;

1. Όταν η Κοινή Γνώμη είναι φορέας άγονων, συντηρητικών, ανασταλτικών για την πρόοδο αντιλήψεων, όταν κρίνει αρνητικά κάθε κοινωνική μεταρρύθμιση και προσηλώνεται πεισματικά στο άγονο παρελθόν.

2. Όταν η Κοινή Γνώμη είναι αποπροσανατολισμένη, θύμα προπαγάνδας και παραπληροφόρησης  των Μ.Μ.Ε. ή άθυρμα στα χέρια φιλόδοξων λαϊκιστών ηγετών ή δημαγωγών.

3. Όταν στρατεύεται ενάντια στη δικαιοσύνη και στον ανθρωπισμό και με τη στάση της φαλκιδεύει τα ανθρώπινα δικαιώματα.

4. Όταν είναι ασταθής, ανερμάτιστη, ανεύθυνη, αποβαίνει μερικές φορές άκρως επικίνδυνη για την κοινωνική ζωή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η στάση του πλήθους απέναντι στο Χριστό και στο Σωκράτη: το πλήθος τους λάτρεψε, αλλά και απαίτησε με φανατισμό τη θανάτωσή τους.

5. Όταν δε διαθέτει τις απαραίτητες γνώσεις ή την ενημέρωση, για να ασκήσει ορθή κριτική σε κάποια ζητήματα.

Σε όλες τις προηγούμενες περιπτώσεις χρέος μας είναι όχι μόνο να αντιταχθούμε στην Κοινή Γνώμη, αλλά και να προσπαθούμε να τη μεταστρέψουμε, εφόσον είναι αποπροσανατολισμένη.

Σοφία Μάνιου

Σοφία Μάνιου

ΤΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΑ ΜΕΣΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

             Το 1920 λειτούργησε ο πρώτος ραδιοφωνικός σταθμός (K.D.K.A., στις Η.Π.Α.) και η πρώτη του εκπομπή μετέδωσε τα αποτελέσματα των προεδρικών εκλογών. Το 1928 άρχισαν και συνεχίστηκαν μέχρι το 1935 οι πειραματικές εκπομπές της τηλεόρασης. Στην περίοδο 1935-1940 άρχισαν να μεταδίδονται τακτικά τηλεοπτικά προγράμματα στις περισσότερες αναπτυγμένες χώρες, όμως η εξέλιξη της τηλεόρασης ανακόπηκε με το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η μεγάλη ανάπτυξή της άρχισε μετά το τέλος του πολέμου. Φυσικά, η ανάπτυξη αυτή συντελέστηκε στις πλούσιες, βιομηχανικά αναπτυγμένες χώρες  (λόγω του μεγάλου κόστους του εξοπλισμού), όπως στις Η.Π.Α., όπου ο «ηλεκτρονικός πολιτισμός γνώρισε μεγάλη άνθιση. Στην αστραπιαία ανάπτυξη και εξάπλωση των ηλεκτρονικών μέσων επικοινωνίας στη χώρα αυτή συνέβαλε και το εμπορικό/ ανταγωνιστικό σύστημά της. Σ’ άλλες χώρες, αντίθετα, (όπως και στην Ελλάδα) το κρατικό μονοπώλιο που επικράτησε αρχικά στο ραδιόφωνο και στην τηλεόραση αποτέλεσε ανασταλτικό παράγοντα για την εξέλιξή τους.  Εδώ και αρκετά χρόνια όμως, είναι ελεύθερη πλέον η ίδρυση ιδιωτικών ραδιοφωνικών σταθμών και τηλεοπτικών δικτύων και η λειτουργία τους οδήγησε λόγω του ανταγωνισμού στη θεαματική εξέλιξη της ηλεκτρονικής επικοινωνίας, στην ποιοτική της αναβάθμιση, στον πλουραλισμό, αλλά και στην παγίωση ενός νέου πολιτισμού, του «πολιτισμού της εικόνας».

Ο πολιτισμός της εικόνας

            Η εικόνα κατέχει εξέχουσα θέση στη ζωή μας και, αναμφίβολα, δίνει το στίγμα της στον πολιτισμό μας. Η πληροφόρηση, η διαμόρφωση της Κοινής Γνώμης, η ψυχαγωγία, η μόρφωση, η διαφήμιση, η κοινωνικοποίηση –μ’ ένα λόγο πολλές από τις κύριες κοινωνικές λειτουργίες συντελούνται μέσω της τηλεόρασης, του ηλεκτρονικού υπολογιστή ή του κινητού τηλεφώνου –σαφέστερα, μέσω της εικόνας. Τα Μ.Μ.Ε. πείθουν με την εικόνα και όχι με το λόγο. Υπερτερεί θεαματικά ο αριθμός των τηλεθεατών έναντι των αναγνωστών. Η ενημέρωση των πολιτών συντελείται κατά κύριο λόγο μέσω της τηλεόρασης και των ηλεκτρονικών κοινωνικών δικτύων και όχι πλέον μέσω της εφημερίδας. Τα περιοδικά περιλαμβάνουν όλο και περισσότερες φωτογραφίες στην ύλη τους και λιγότερα κείμενα. Ο ελεύθερος χρόνος αφιερώνεται στην τηλεόραση, στα ηλεκτρονικά παιχνίδια, στα κοινωνικά δίκτυα και όχι στο ζωντανό διάλογο ή στο βιβλίο. Η πιο προσφιλής τέχνη σήμερα για τους πολλούς είναι ο κινηματογράφος. Νέα συστήματα διδασκαλίας στο χώρο της εκπαίδευσης βασίζονται σε ηλεκτρονικά οπτικοακουστικά προγράμματα και καθιστούν «μουσειακό είδος» το μαυροπίνακα. Στη ζωή μας  κυριαρχεί πλέον η  οθόνη με την εντυπωσιακή εικόνα –τηλεοπτική ή άλλη.

Πού οφείλεται η κυριαρχία της εικόνας και ο εκθρονισμός του λόγου;

• Στην υλιστική εποχή μας επικρατούν οι αισθήσεις, το συγκεκριμένο και όχι το αφηρημένο – ο λόγος ή το πνεύμα. Διψάμε για απτές πραγματικότητες.
• Σε συνάρτηση με την κυριαρχία των αισθήσεων πρέπει ν’ αναφερθεί και το γεγονός ότι επιθυμούμε άμεση επικοινωνία με εύληπτα μηνύματα. Η εικόνα μεταδίδει το μήνυμά της με μεγάλη ευχέρεια και εμείς το προσλαμβάνουμε με μεγάλη άνεση, χωρίς κόπο, μέσω των αισθήσεων. Η λογική διεργασία και η κρίση δεν είναι απαραίτητο να λειτουργήσουν για την πρόσληψη του μηνύματος. Η εικόνα είναι βολική, γιατί δε μας υποχρεώνει να σκεφτούμε, να κουραστούμε δηλαδή…
• Η εικόνα, εξάλλου, είναι όμορφη, μαγευτική. Εντυπωσιάζει, γοητεύει, συγκινεί τις αισθήσεις, καθηλώνει τα μάτια και το πνεύμα.
• Παράλληλα, ο γρήγορος ρυθμός της ζωής μας, η βιασύνη και η έλλειψη χρόνου, είναι παράγοντας που διευκολύνει την κυριαρχία της εικόνας, γιατί αυτή μεταδίδει το μήνυμά της αμεσότερα, ταχύτερα από το λόγο.
• Η ανάπτυξη της τεχνολογίας και των επιστημών, βέβαια, αποτελούν το γενεσιουργό αίτιο όλων των προηγουμένων συνθηκών, το θεμέλιο της νέας μας ζωής, του τεχνολογικού πολιτισμού μας.

«Τη θέση του λόγου στη σημερινή κοινωνία τείνει με βήμα γοργό να καταλάβει η εικόνα. Η εικόνα είναι η αναπαραγωγή της πραγματικότητας. Ούτε ερμηνεία, ούτε καν περιγραφή της. Απλούστατα, δουλική μίμησή της. Η μετακίνηση αυτή που παρατηρείται στους καιρούς μας είναι τρομερής σημασίας. Γιατί δείχνει κατά τον πιο εύγλωττο τρόπο το πόσο ριζική είναι η αλλοίωση που έπαθε στην εποχή μας η ανθρώπινη ύπαρξη. Άλλοτε, ο λόγος ήταν απαραίτητο παρακολούθημά της. Σήμερα, η εικόνα. Ολόκληρος ο άνθρωπος μεταμορφώθηκε, συγκεντρώθηκε σ’ ένα απεχθές, γυάλινο, πεινασμένο μάτι […].

      Ένας άλλος λόγος που η εικόνα έχει επικρατήσει στους καιρούς μας είναι το γεγονός πως ο άνθρωπος έγινε πολύ βιαστικός. Άλλοτε βιαζόταν λιγότερο, κι ας ήθελε ενάμιση μήνα για να πάει στην Αμερική. Σήμερα θέλει μισή μέρα και πάλι, η ζωή του – μια ζωή μακρύτερη από κείνη που ζούσαν παλιότερα οι άνθρωποι- δεν του φτάνει. Αδειανός εσωτερικά, βρίσκεται σε πανικό. Θέλει να προφτάσει. Μην περιμένοντας τη μεταθανάτια πια ζωή, λυσσάει ν’ απολαύσει τα πάντα σ’ αυτήν εδώ. Ο λόγος είναι δυσκίνητος – εκτός κι αν θραυσθεί, αν παραμορφωθεί σ’ ένα ξεκρέμαστο, αναπόδεικτο, περίπου μαγικό «σύνθημα», που ηλεκτρίζει τις μάζες και τις αναρριπίζει με τυφλά πάθη. Η εικόνα είναι το χειροπιαστό πράγμα…».

Κ.Τσιρόπουλος

Τι λέει ο Marshall Mcluhan για την Επικοινωνία;

Η εκάστοτε μορφή της διαμορφώνει και το είδος του πολιτισμού μας…

             Ο Μάρσαλ Μακ Λούαν ήταν καθηγητής της Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο. Στο πιο γνωστό βιβλίο του «Το μέσον είναι και το μήνυμα» αποδεικνύει τη θέση πως το μέσο, ο τρόπος επικοινωνίας, δεν είναι απλός μεταφορέας του μηνύματος, αλλά καθορίζει σε μεγάλο βαθμό όχι μόνο τη μορφή, αλλά και το περιεχόμενο του μηνύματος. Ο Μακ Λούαν υποστήριξε συνακόλουθα πως η διαμόρφωση των κοινωνιών και των πολιτισμών επηρεάστηκε περισσότερο από τα μέσα επικοινωνίας, παρά από το περιεχόμενο των μηνυμάτων που αυτά μετέδιδαν. Έτσι, χώρισε την ιστορία της ανθρωπότητας σε τρεις μεγάλες περιόδους:

1. «Ακουστική εποχή»: Πριν επινοηθεί το αλφάβητο και η γραφή, οι άνθρωποι επικοινωνούσαν αποκλειστικά με τον προφορικό λόγο. Καθώς η φωνή και ο ήχος έχουν περιορισμένη εμβέλεια, οι άνθρωποι ζούσαν σε φυλές και μικρές κοινότητες.

Προφορικός πολιτισμός: Ακουστική πρόσληψη του μηνύματος.

Διαδικασία πρόσληψης θερμή/ συναισθηματική.

 2. «Οπτική εποχή»: Εγκαινιάζεται με τη γραφή, το γραπτό λόγο. Τώρα μπορεί κάποιος να επικοινωνήσει έμμεσα και οπτικά με πάρα πολλούς, υπερνικώντας το φράγμα του χώρου και του χρόνου. Προοδεύει η τεχνική, αναπτύσσονται οι επιστήμες και, γενικότερα, ο πνευματικός πολιτισμός, με το λόγο. Αποφασιστική ώθηση στην εξέλιξη αυτή έδωσε η εφεύρεση της τυπογραφίας από το Γουτεμβέργιο. Ο Μακ Λούαν ισχυρίζεται, ακόμη, πως χάρη στην τυπογραφία αναπτύχθηκε ο εθνισμός και δημιουργήθηκαν τα εθνικά κράτη, καθώς οι λαοί είδαν για πρώτη φορά τυπωμένη τη γλώσσα τους και συνειδητοποίησαν την εθνική τους ταυτότητα.

Τυπογραφικός πολιτισμός: Έμμεση μετάδοση της πληροφορίας

με τη μεσολάβηση ενός εντύπου,

συμβολικού αντιτύπου του αρχικού μηνύματος.

Διαδικασία πρόσληψης ψυχρή/ λογική.

 3. «Ηλεκτρονική εποχή»: Είναι η εποχή μας. Αποτελεί κατά κάποιο τρόπο επιστροφή στην ακουστική εποχή, αφού ξαναγυρίζουμε στην εποχή της φυλής, με τη διαφορά ότι δεν υπάρχουν σήμερα πολυάριθμες φυλές ή κοινότητες, αλλά μία και μόνη. Ολόκληρη η οικουμένη είναι μια κοινότητα χάρη στην τηλεόραση. «Η υδρόγειος σφαίρα μας συρρικνωμένη απ’ τον ηλεκτρισμό, δεν είναι πια παρά ένα πλανητικό χωριό». Κι αυτό, βέβαια, έχει ευεργετικές, μα συνάμα ολέθριες για την ανθρωπότητα συνέπειες.

Ηλεκτρονικός πολιτισμός: Απευθείας μετάδοση της πληροφορίας από το «κέντρο εκπομπής» σε κάθε άτομο χωριστά, με τη μεσολάβηση ενός δικτύου «μαζικής» διανομής.

Διαδικασία πρόσληψης θερμή/συναισθηματική.

Η ΘΕΤΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗΣ

 1. Ενημερώνει έγκαιρα και έγκυρα τους πολίτες για τα κοινωνικά, πολιτικά και πολιτιστικά γεγονότα. Διαμορφώνει, καθοδηγεί και ευαισθητοποιεί την Κοινή Γνώμη. Επομένως, ο κοινωνικός και πολιτικός της ρόλος είναι τεράστιος, αφού προωθεί την επίλυση των κοινωνικών προβλημάτων, όταν ενημερώνει και ενεργοποιεί το λαό, όταν ελέγχει τους κυβερνώντες, όταν ενθαρρύνει το διάλογο για τα ζητήματα της Πολιτείας.

2. Η τηλεόραση είναι μηχανισμός κοινωνικοποίησης των ατόμων και όργανο της κοινωνικής συνοχής. Με τη συνεχή μετάδοση μηνυμάτων διαμορφώνει τον τρόπο ζωής και σκέψης, τις συνήθειες, τις αντιλήψεις, τη συνείδηση των ακροατών της. Συντελεί και στην κοινωνικοποίηση των παιδιών και των νέων, αλλά και στη διατήρηση της κοινωνικής ένταξης των ώριμων μελών της κοινωνίας μας.

3. Καλλιεργεί, μορφώνει, μεταδίδει γνώσεις. Συμβάλλει στην ανύψωση του πνευματικού επιπέδου του λαού, αφού είναι μέσο προσιτό στους πολλούς. Εξάλλου, τα μορφωτικά της μηνύματα, όχι μόνον έχουν μεγάλη εμβέλεια, αλλά και αυξημένη αποτελεσματικότητα, καθώς διοχετεύονται μέσω της εύληπτης εικόνας.

4. Ευαισθητοποιεί καλλιτεχνικά τις μάζες. Δίνει τη δυνατότητα στο λαό να προσεγγίσει την Τέχνη (με τη μετάδοση ταινιών, θεατρικών παραστάσεων, συναυλιών κτλ.), αλλά και στους καλλιτέχνες να γνωστοποιήσουν το έργο τους στο λαό, να επικοινωνήσουν με το ευρύτερο κοινό.

5. Είναι το πιο προσιτό, οικείο και διαδεδομένο μέσο ψυχαγωγίας. Είναι μέσο αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου, μια ευκαιρία απόδρασης από την καθημερινότητα, φυγής από τη σκληρή και αγχωτική πραγματικότητα, ένα μέσο απόκτησης εμπειριών «δι’ αντιπροσώπου» ή μια έμψυχη μηχανή που γίνεται «φίλος» για την υπέρβαση της μοναξιάς.

6. Ενοποιεί πολιτισμικά τον κόσμο, διαδίδει τον πολιτισμό, γίνεται όργανο του θετικού κοσμοπολιτισμού διευκολύνοντας τις γόνιμες πολιτιστικές ανταλλαγές μεταξύ των λαών. Συμβάλλει, έτσι, στην αλληλογνωριμία των λαών και στην παγίωση κλίματος φιλίας και αλληλεγγύης μεταξύ των εθνών, ισχυροποιώντας το πνεύμα του διεθνισμού.

7. Όλα τα προηγούμενα ισχύουν και για το διαδίκτυο. Περισσότερα ακόμη, όμως, θα βρείτε στη θεματική ενότητα «Πληροφορική-Διαδίκτυο»

«Η υδρόγειος σφαίρα μας, συρρικνωμένη απ’ τον ηλεκτρισμό, δεν είναι πια παρά ένα «πλανητικό χωριό».

            Και είναι, βέβαια, αφού εκατομμύρια άνθρωποι μπορούν να βλέπουν την ίδια στιγμή (συχνά, τη στιγμή που γίνεται) ένα γεγονός ή ν’ ακούνε ταυτόχρονα έναν ομιλητή –όπως οι πρωτόγονοι άκουγαν το φύλαρχό τους ή παρακολουθούσαν μια τοπική ιεροτελεστία. Χάρη στο ραδιόφωνο, ο Χίτλερ μπορούσε ν’ αφιονίζει εκατομμύρια Γερμανούς… Χάρη στην τηλεόραση, ο Άρμστρονγκ που πατούσε το φεγγάρι είχε μαζί του δισεκατομμύρια ανθρώπους κάθε φυλής και χρώματος. Όταν ο Σαίξπηρ έλεγε, ενάμιση αιώνα μετά τον Γκούτενμπεργκ, πως «θέατρο είν’ ο κόσμος όλος» δε φανταζόταν βέβαια πως η υπαρξιακή παρομοίωσή του θα γινόταν μια μέρα κυριολεκτική πραγματικότητα, πως «ο κόσμος όλος» θ’ αποτελούσε ένα απειροκέφαλο «θέατρο» κι ακροατήριο των «θεατρίνων» και των «πράξεων» της κάθε στιγμής…».

Μάριος Πλωρίτης

            «Τα mass media προσφέρουν ένα συνονθύλευμα πληροφοριών και στοιχείων για το σύμπαν χωρίς να προτείνουν κριτήρια διάκρισης˙ όμως, τελικά ευαισθητοποιούν το σύγχρονο άνθρωπο στην αντιμετώπιση του κόσμου˙ και πράγματι, μήπως οι μάζες που υφίστανται μια τέτοιου είδους πληροφόρηση δε μας φαίνεται ότι είναι πιο ευαίσθητες και ότι συμμετέχουν περισσότερο στα κοινά, είτε για το καλό είτε για το κακό, από τις μάζες του παλιού καιρού, που αντιμετώπιζαν με παραδοσιακό δέος ένα σύστημα αμετάβλητων και αναμφισβήτητων αξιών»;

Umberto Ecco

Η ΑΡΝΗΤΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΏΝ ΜΕΣΩΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

 1. Οι άνθρωποι όλο και περισσότερο παραιτούνται από τη ζωή. Προτιμούν απλώς να παρακολουθούν δρώμενα, να είναι θεατές της πραγματικότητας, και όχι δημιουργοί της. Αντί να έχουν προσωπικά, ζωντανά βιώματα, επιλέγουν να συμμετέχουν έμμεσα σε γεγονότα των τηλεοπτικών εκπομπών ή να συμμετέχουν στα κοινωνικά δρώμενα με ένα  «like» στα κοινωνικά δίκτυα.  Απομακρύνονται όλο και περισσότερο από τη ζωή, γιατί την παρακολουθούν από μακριά (τηλε-ζωή): τηλεόραση, τηλε-ποδόσφαιρο, τηλε-συζητήσεις, τηλε-παιχνίδια…

2. Η επιλογή της τηλεθέασης –της εκ του ασφαλούς παρακολούθησης της πραγματικότητας- είναι και η πιο ανώδυνη στάση ζωής για το σύγχρονο άνθρωπο. Ζει έμμεσα τις εμπειρίες των άλλων, χωρίς να αναγκάζεται να δώσει προσωπικές απαντήσεις σε κάποια προβλήματα, να χειριστεί δυσκολίες και να αναλάβει ευθύνες. Ενισχύεται έτσι η ανωριμότητα, η ανευθυνότητα και η παθητικότητά του.

3. Αδρανοποιούνται οι αισθήσεις, αναιρείται η φαντασία και χαλαρώνουν όλες οι νοητικές λειτουργίες του τηλεθεατή. Τα μάτια του υποχρεώνονται να δέχονται παθητικά παραστάσεις και η συνείδησή του ν’ αφομοιώνει μηνύματα χωρίς να έχει τη δυνατότητα να τα επεξεργαστεί λογικά και κριτικά. Η έλλειψη χρονικών περιθωρίων από τη μια (λόγω της ταχύτητας εναλλαγής των πλάνων) και η γοητεία της εικόνας από την άλλη καθηλώνουν και τις αισθήσεις αλλά και το πνεύμα του που εθίζεται στην αδράνεια, στην εύκολη και παθητική αποδοχή ανεπεξέργαστων μηνυμάτων. Περιορίζεται, έτσι, δραστικά η πνευματική του δύναμη και ελευθερία.

4. Με τη σταδιακή επιβολή της εικόνας και της τηλεοπτικής επικοινωνίας-μετάδοσης μηνυμάτων, περιορίζεται η χρήση της γλώσσας, η συρρίκνωση της οποίας οδηγεί και στη συρρίκνωση της σκέψης (όσο χειρίζεται το λόγο ο άνθρωπος, τόσο αναγκάζεται να θέτει σε λειτουργία το μηχανισμό της σκέψης και όσο πιο διευρυμένος είναι ο γλωσσικός του κώδικας, τόσο πιο πολύπλοκες έννοιες μπορεί να συλλάβει ο νους του). Έτσι, βαθμηδόν εξαπλώνεται η λεξιπενία και η συνθηματολογία. Αποτέλεσμα της συρρίκνωσης της γλώσσας και της γλωσσικής επικοινωνίας είναι και πάλι η  συρρίκνωση της λογικής σκέψης, η πνευματική οκνηρία, η αδρανοποίηση του πνεύματος.

5. Η χειραγώγηση του ανθρώπου είναι ευχερέστερη, όταν ο νους δε βρίσκεται σε κατάσταση εγρήγορσης, όταν η κρίση του υπνώττει και δέχεται παθητικά τα μηνύματα που προβάλλονται. Τα ηλεκτρονικά μέσα ενημέρωσης έχουν τη δυνατότητα να κατευθύνουν ολοκληρωτικά τον τρόπό ζωής, σκέψης και συμπεριφοράς, να διαμορφώνουν κατά τρόπο φασιστικό τη συνείδηση του σύγχρονου ανθρώπου και τα καταφέρνουν, ως ένα βαθμό. Έχουν τη δύναμη να μετατρέψουν την ανθρώπινη προσωπικότητα σε μόριο μιας μάζας και να στερήσουν από κάθε άνθρωπο το αυτεξούσιο.

6. Η δημιουργία και η ταχύτατη διάδοση της μαζικής κουλτούρας από την τηλεόραση –και γενικότερα τα σύγχρονα μέσα επικοινωνίας- σημαίνει τη βίαιη επιβολή προκατασκευασμένων πολιτιστικών προτύπων στο λαό και τη φαλκίδευση του δικαιώματός του να συμμετέχει ενεργά στην εξέλιξη του εθνικού πολιτισμού. Η γνήσια εθνική φυσιογνωμία αλλοιώνεται και συρρικνώνεται, εξάλλου, με την έμμεση επιβολή ξένων πολιτισμικών στοιχείων (τρόπου ζωής, εθίμων, αξιών κτλ.). Η παγκοσμιοποίηση και η μαζοποίηση του πολιτισμού ενέχει και τον κίνδυνο της ισοπέδωσης των εθνικών ταυτοτήτων, της μαζικής πνευματικής και ηθικής αλλοτρίωσης των λαών.

7. Τα σύγχρονα Μ.Μ.Ε. αποτελούν κίνδυνο για τη δημοκρατία, γιατί έχουν τη δύναμη να διαμορφώνουν την πολιτική συνείδηση των ανθρώπων και να κατευθύνουν την πολιτική τους δράση κατά τα συμφέροντα εκείνων που ελέγχουν τα κέντρα εκπομπής (κυβερνήσεις, κόμματα και κυρίως μεγαλοκεφαλαιούχους). Συχνά γίνονται όργανο εκβιασμού των κυβερνήσεων και των πολιτικών ( η προβολή και η καλή φήμη των οποίων εξαρτάται από αυτά) και μέσο πολιτικού αφιονισμού του λαού. Ακόμη, με το πρόσχημα της ελευθερίας της έκφρασης παραβιάζουν πολλές από τις αρχές λειτουργίας μιας δημοκρατικής πολιτείας. Για παράδειγμα, δικάζουν και καταδικάζουν πριν από τη Δικαιοσύνη. Συμπερασματικά, είναι μια τεράστια εξουσία, ανεξέλεγκτη όμως ουσιαστικά από την Πολιτεία και έμμεσα από το λαό. Σε μια γνήσια δημοκρατία, όμως, όλες οι εξουσίες πρέπει να ελέγχονται από το λαό.

8. Τα ηλεκτρονικά μέσα ενημέρωσης, ψυχαγωγίας και «επικοινωνίας» απομακρύνουν τους ανθρώπους, καθώς μειώνουν τις ευκαιρίες για γνήσια ανθρώπινη επαφή. Οι άνθρωποι όλο και περισσότερο απομονώνονται στην προσωπική τους οθόνη (τηλεόραση, κινητό τηλέφωνο, Η/Υ), χωρίς να συζητούν, χωρίς να επιχειρούν την ψυχική προσέγγιση. Διευρύνεται έτσι το χάσμα μεταξύ γονέων και παιδιών, διέρχονται κρίση οι συζυγικές σχέσεις και η φιλία μετατρέπεται σε τυπική εικονική γνωριμία. Συχνά η μοναξιά είναι οδυνηρή, ακόμη και με πεντακόσιους «φίλους» στο facebook…

9. Εκμαυλίζουν την ηθική των ανθρώπων, ιδίως των νέων…

α) Συμβάλλουν στη διάδοση της βίας, της επιθετικότητας, της εγκληματικής τάσης και του σαδισμού. Πολεμικές και αστυνομικές περιπέτειες, ταινίες γεμάτες δράση ανθρωποκυνηγητό, συμπλοκές, αίμα και δολοφονίες. Δελτία ειδήσεων με φρικιαστικές σκηνές – για τον εντυπωσιασμό των ακροατών. Παιδικά προγράμματα και παιχνίδια που προβάλλουν τη βία ως μοναδικό μέσο επίλυσης των διαφορών και επιβολής του δικαίου. Οι εγκληματίες γίνονται ήρωες και η βία καθίσταται οικεία στους παθητικούς θεατές της, οι οποίοι σταδιακά και ασυνείδητα ενστερνίζονται την επιθετική και εγκληματική συμπεριφορά και την εκδηλώνουν, όταν οι συνθήκες το υποδείξουν.

(Η προβολή της βίας και της εγκληματικής συμπεριφοράς αιτιολογείται, βέβαια, αφού η τηλεόραση –και το διαδίκτυο βέβαια- είναι ένα «παράθυρο στον κόσμο» και αντικατοπτρίζουν πιστά τη σκληρή πραγματικότητα. Όμως το πρόβλημα έγκειται, όχι στην παρακολούθηση της βίαιης συμπεριφοράς, αλλά στην έλλειψη δυνατότητας κρίσης και κατάκρισής της. Όσοι έχουν ανθρωπιστική συνείδηση και αναπτυγμένη κρίση δε δέχονται παθητικά τα μηνύματα της βίας, γιατί είναι σε θέση να τα κρίνουν και να τα κατακρίνουν. Οι υπόλοιποι όμως; Και ειδικά τα παιδιά που δεν έχουν ακόμη αναπτύξει την κριτική τους σκέψη, ούτε ωριμάσει ηθικά και κοινωνικοποιούνται με τη μίμηση; Τα παιδιά δέχονται ως πρότυπα τους αιμοσταγείς δολοφόνους, μιμούνται τις εγκληματικές τους ενέργειες, παίζουν με πολεμικά παιχνίδια, πιστεύουν στην αξία της σωματικής δύναμης, λύνουν τις διαφορές τους με τη βία, μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν το συνάνθρωπο ως αντίπαλο…)

β) Δεν προβάλλονται πάντα υγιή πρότυπα στους νέους, ούτε αξίες σύμφωνες με τον ανθρωπισμό. Η ηθική συνείδηση των νέων συχνά διαβρώνεται με την προβολή ειδώλων που προάγουν τη βία, τον ανταγωνισμό, τον υλικό ευδαιμονισμό, τον αρριβισμό: απαξίες που αφήνουν ανερμάτιστους τους ανθρώπους.

10. Ενισχύουν –κυρίως με τις διαφημίσεις- τον καταναλωτισμό και τον υλικό ευδαιμονισμό. Συνδαυλίζουν την ιδέα πως η ευτυχία και η επιτυχία σ’ όλους τους τομείς της ζωής μας είναι αποτέλεσμα του «έχειν», αποτέλεσμα της απόλαυσης των υλικών αγαθών. Έτσι, όμως, ενισχύεται η αλλοτρίωση του ανθρώπου από τις πραγματικές του ανάγκες, από τον ίδιο του τον εαυτό.

11. Ελάχιστες σοβαρές δημοσιογραφικές εκπομπές για τα κοινωνικά προβλήματα και την πολιτική ζωή. Τόσο στην τηλεόραση όσο και στα κοινωνικά δίκτυα κυριαρχεί η σκανδαλοθηρία, το κουτσομπολιό, ο εντυπωσιασμός και η αποχαύνωση του λαού με την προβολή της προσωπικής ζωής των διασημοτήτων. Τα τηλεοπτικά δελτία ειδήσεων έχουν μετατραπεί σε εκπομπές «ψυχαγωγίας» με σκοπό το θέαμα και όχι την ουσιαστική ενημέρωση. Οι τηλεοπτικές συζητήσεις καταστρατηγούν τη δεοντολογία του διαλόγου. Ο λαϊκισμός βρίσκεται στο ζενίθ του με το χαμηλό επίπεδο των εκπομπών, το εύπεπτο και ανούσιο θέαμα, την εκμετάλλευση του ανθρώπινου πόνου και την προβολή των προσωπικών προβλημάτων που «επιλύονται» από τα «φιλάνθρωπα» τηλεοπτικά κανάλια… Όλα αυτά όχι μόνο δεν ενημερώνουν το λαό, αλλά αντιθέτως τον αποπροσανατολίζουν από τα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα και αδρανοποιούν τις πολιτικές του δυνάμεις.

12. Η χαμηλή ποιότητα -ειδικά των προβαλλόμενων τηλεοπτικών εκπομπών- κάθε άλλο παρά συμβάλλει στην ανύψωση του πνευματικού επιπέδου των τηλεθεατών:

α) Ελάχιστες εκπομπές εκπαιδευτικού περιεχομένου.

β) Εμπορικές ταινίες της μαζικής κουλτούρας που προβάλλουν τις σύγχρονες απαξίες και αρνητικά πρότυπα. Αντί να προβληματίζουν, να καλλιεργούν, να ψυχαγωγούν, διαφθείρουν ηθικά και ναρκώνουν πνευματικά το κοινό τους.

γ) Τηλεοπτικές σειρές που αντιγράφουν ξένες σαπουνόπερες, προβάλλοντας έτσι τον αμερικάνικο κυρίως τρόπο ζωής και τις υλιστικές αξίες του αμερικανικού πολιτισμού.

δ) Ανούσια τηλεπαιχνίδια και υπερθεάματα/σόου με σκοπό τον εντυπωσιασμό του κοινού.

ε) Αδιαφορία για την ποιοτική Τέχνη και την καλλιτεχνική παιδεία και ευαισθητοποίηση του λαού. Κυριαρχεί η προβολή της μαζικής κουλτούρας και της εμπορικής τέχνης που αλλοιώνει τα αισθητικά κριτήρια και καλλιεργεί το κιτς.

στ) Παιδικά προγράμματα που δεν ανταποκρίνονται στην ευαισθησία και στις ανάγκες των παιδιών.

ζ) Κακοποίηση, παραφθορά και μαρασμός της ελληνικής γλώσσας με το φτωχό και αισχρό λεξιλόγιο, την αλλοίωση των συντακτικών δομών της, τη χρήση των greeklish, τη συνθηματολογία, την επικοινωνία μέσω συμβόλων και εικόνων κτλ.

Όλα τα παραπάνω αποδεικνύουν ότι ούτε πνευματική τροφή ούτε αισθητική απόλαυση έχει να προσφέρει η σύγχρονη τηλεόραση. Κάθε τηλεοπτικό κανάλι είναι μια κερδοσκοπική επιχείρηση, υπόκειται δηλαδή στην εμπορική εκμετάλλευση και στα συμφέροντα ενός κοινωνικά ανεύθυνου κερδοσκοπικού ιδιωτικού κυκλώματος. Τα οικονομικά συμφέροντα υπαγορεύουν το χαμηλό επίπεδο, την κακογουστιά τον εντυπωσιασμό και το λαϊκισμό, καθώς ο στόχος είναι η αύξηση της ακροαματικότητας. Έτσι, η ποιότητα των εκπομπών ευθυγραμμίζεται στο χαμηλό πολιτιστικό επίπεδο των πολλών, για το οποίο όμως εν πολλοίς ευθύνεται και η ίδια, αφού έχει διαμορφώσει με τις εκπομπές της τα κριτήρια και τις προτιμήσεις των τηλεθεατών. Η προτίμηση του κοινού για το εύπεπτο και ανούσιο θέαμα αντί της ουσιαστικής ενημέρωσης, επιμόρφωσης και ψυχαγωγίας, με τον τρόπο που καλλιεργείται γίνεται αίτιο και αποτέλεσμα μαζί της λειτουργίας της τηλεόρασης.

            «… Η «φευγαλέα εικόνα» που εισέβαλε στον πλανήτη μας, από τις αρχές του αιώνα, μέσα από τις κινηματογραφικές εικόνες, δεν άφησε μονάχα εντυπώσεις θαυμασμού και αισθητικού προβληματισμού. Έφερε μαζί της και το σπόρο μιας βαθύτατης ανησυχίας για το βιασμό του ψυχισμού και της φαντασίας, τα δυο τελευταία καταφύγια της ατομικής συνείδησης. Ο εσωτερικός κόσμος του ατόμου και η ανάπτυξή του είναι αποτέλεσμα προσωπικών ανακαλύψεων και προσωπικών μετατάξεων, αποτέλεσμα συλλογισμών, επίτευγμα συναισθηματικών και αφαιρετικών διευρύνσεων της προσωπικότητάς του, θρίαμβος προσωπικού μόχθου, ανάστημα που γίνεται «πόλος έλξεως» μέσα στην ομάδα. Οι τέχνες και τα γράμματα υπήρξαν πάντα πνευματικοί ερεθισμοί και πηγές «στατικών» συγκινήσεων. Στατικών, γιατί ο «έξω χώρος» αντιμετωπίζεται πάντα με κάποια καχυποψία, και στο βαθμό που επενεργεί πάνω στην ατομική συνείδηση τον δεχόμαστε μόνο σαν έναυσμα μιας ασυνείδητης διαδικασίας για την καλλιέργεια της φαντασίας μας. Το βιβλίο, το θέατρο, η ποίηση, ο χορός, η μουσική, η ζωγραφική, είναι «στατικά» μέσα αισθητικών ή συναισθηματικών επιρροών, γιατί η απόσταση ανάμεσα στον πομπό και στο δέκτη επιτρέπει να στερεωθεί μια σχέση κριτική ανάμεσά τους, ένα φράγμα προστατευτικό για την ευαισθησία του αναγνώστη, του ακροατή ή του θεατή. Ο κινηματογράφος, φωτογραφικός, ρεαλιστικός και κινούμενος όπως είναι –και φυσικά, ακόμη περισσότερο η Τηλεόραση, στην καθημερινή, πολύωρη διείσδυσή της- αντικαθιστά, με τρόπο ολοκληρωτικό, την εικόνα που η φαντασία μας δεν πρόλαβε να εφεύρει.[…] Η «θερμή» αυτή σύγκρουση (σε αντίθεση με την «ψυχρή» σύγκρουση ανάμεσα στο βιβλίο και στον αναγνώστη του) είναι προϊόν της προφορικής αναμετάδοσης ενός μηνύματος (δηλαδή της άμεσης, χωρίς μεσολαβητή, αναμετάδοσης) όπως γινόταν στην εποχή των λαϊκών ραψωδών, στην εποχή του ταμ-ταμ που ξαναβρίσκουμε σήμερα με το ραδιόφωνο και την τηλεόραση. Η ανακάλυψη της τυπογραφίας κατάργησε τον πολιτισμό της προφορικής «θερμής» επικοινωνίας. Έστησε έναν πολιτισμό οπτικό, «ψυχρής» επικοινωνίας. Το αλφάβητο είναι ένας κώδικας, ένας συμβολικός και αφαιρετικός μεσολαβητής. Η σύγκρουση ανάμεσα στον αναγνώστη και στο τυπωμένο βιβλίο είναι «έντιμη», αντικειμενική, η συγκίνηση διυλίζεται μέσα από την ενέργεια που καταβάλλει ο αναγνώστης να υλοποιήσει το μήνυμα σε εικόνες και αισθήσεις, χωρίς καμιά άλλη βοήθεια, χωρίς καμιά βιασύνη, χωρίς κανένα χείμαρρο ηλεκτρονικών παραστάσεων. Βρίσκει μόνος του τις παραστάσεις, με τη βοήθεια της εμπειρίας και της φαντασίας του, παραστάσεις που είναι πρωτότυπες και δε μοιάζουν με καμιά άλλη, κανενός άλλου αναγνώστη.

            […]Η δίψα για παράξενες και εντυπωσιακές αισθήσεις θα μεγαλώνει όλο και περισσότερο. Και, με τον καιρό, θα χάνουμε όλο και περισσότερο τη δεκτικότητά μας απέναντι στις αισθήσεις της καθημερινής ζωής…».

Ροβήρος Μανθούλης

            «…Όπως οι περισσότερες τεχνικές πρόοδοι, […] η υπερτελειοποίηση των μέσων επικοινωνίας αποτελεί ταυτόχρονα μια υπόσχεση ελευθερίας και μια απειλή καινούριας δουλείας. Κι αυτό, φυσικά, εξαιτίας της δύναμης επιβολής κι υποβολής που έχουν τα μέσα αυτά –δύναμης που δεν περιορίζεται σε μια κοινότητα ή σε μερικές χιλιάδες «αναγνώστες», αλλά μπορεί να διαπεράσει και να διαβουκολήσει κάθε κάτοικο του «πλανητικού χωριού» μας. Οι «μάζες» μπορούν να γίνουν (και γίνονται, συχνά) έρμαια εκείνου που ελέγχει τα «μαζικά μέσα επικοινωνίας», να χειραγωγηθούν και να δουλαγωγηθούν απ’ τους κατόχους της πιο διάτορης «φωνής» που γνώρισε ο κόσμος, να μετατραπούν αυτές σε αυτόματα κι υπηρέτες της και θύματά της.

            Ο διευθυντής του ιταλικού ραδιοτηλεοπτικού συστήματος Μάσσιμο Ρεντίνα, μιλώντας πριν τρία χρόνια για την επερχόμενη «πολλαπλή τηλεόραση» με την παγκόσμια λήψη, έλεγε:

            «Οι κίνδυνοι είναι πολύ μεγάλοι, επειδή υπάρχει το ενδεχόμενο της μαζικής πνευματικής αλλοτρίωσης των ανθρώπων σε παγκόσμια κλίμακα, γεγονός που μπορεί να το εκμεταλλευθούν ύποπτες προπαγάνδες».

            Και η προπαγάνδα αυτή ξεκινάει απ’ την «ανώδυνη» προβολή προϊόντων διάφορων πολυεθνικών εταιρειών και φτάνει ως την επιβολή ενός «τρόπου ζωής» όπου κυριαρχούν ο αμοραλισμός, η κερδομανία, η βία, διόλου ανώδυνα. Ένας κόσμος που έχει υποστεί τέτοια πλύση εγκεφάλου, που έχει περιαχθεί σε τέτοια πνευματική αδράνεια, δεν είναι διόλου δύσκολο να μπολιαστεί με «πολιτικές» απόψεις που στρώνουν με δάφνες το δρόμο σ’ επίδοξους απόλυτους κυρίαρχους της «πλανητικής αγέλης»…».

Μάριος Πλωρίτης

            «Εύκολη λύση καθώς είναι η τηλεόραση τόσο για τη δική μας ενημέρωση και ψυχαγωγία όσο και για την απασχόληση του παιδιού, ξοδεύουμε χωρίς να το καταλάβουμε ένα τεράστιο μέρος της ζωής μας μαζί της. Υπολογίζεται ότι ένας ενήλικας που από τα πέντε του χρόνια βλέπει τηλεόραση έστω και για δύο μόνο ώρες την ημέρα, έχει ως τα τριάντα του περάσει πολύ περισσότερο χρόνο μπροστά της από εκείνον που χρειάστηκε συνολικά για να συμπληρώσει τις σπουδές του στο δημοτικό, στο γυμνάσιο, στο πανεπιστήμιο. Ακόμα, ένα μέσο Ελληνόπουλο που έχει στο σπίτι του τηλεόραση, έχει μέχρι τα οκτώ του κιόλας χρόνια περάσει διπλάσιες ώρες μαζί της απ’ όσες ένας μαθητής περνά πάνω στο γυμνασιακό θρανίο.

            Κι ύστερα μιλάμε για την Παιδεία… Ποια Παιδεία; Το σχολείο είναι τελείως ανίσχυρο μπροστά στη θαυματουργή συσκευή. Είδατε πόσο πιο εύκολα από έναν κανόνα της Γραμματικής αποστηθίζει ένα παιδί το τραγουδάκι μιας διαφήμισης; Προσέξατε ότι πολύ πιο γρήγορα αποτυπώνει τις χημικές ιδιότητες οποιουδήποτε Ζ.Κ.  που περιέχει το απορρυπαντικό παρά το ότι Η2Ο θα πει νερό; Παρατηρήσατε πόσο πιο άνετα μπορεί να περιγράψει ένας μαθητής το τελευταίο επεισόδιο του «Χαβάη 5-0» από –ας πούμε- τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας;

            Η τηλεόραση είναι ένα μικρό-μεγάλο σχολείο, και θα μπορούσε να είναι άφταστο σε σημασία και αποτελεσματικότητα όργανο για την Παιδεία μας – αλλά εν είναι. Γιατί, παίρνοντας σαν δεδομένο ότι η νοημοσύνη και τα γούστα μας είναι τόσο χαμηλού επιπέδου ώστε να ενδιαφερόμαστε μόνο για αρλούμπες, ποταπότητες, αφέλειες και χυδαιότητες, οι υπεύθυνοι μας τα προσφέρουν αποκλειστικά κι απλόχερα.

            […]Στην Ουάσινγκτον, λοιπόν, έγινε τελευταία μια μέτρηση που αποκαλύπτει ότι οι μικροί τηλεθεατές και οι γονείς τους που βλέπουν τηλεόραση 3 με 11 μ.μ. παρακολουθούν κατά μέσον όρο μέσα σε μια βδομάδα: 113 μαχαιρώματα, 168 γρονθοκοπήματα, 92 φόνους με πιστόλι, 9 στραγγαλισμούς και 179 άλλους, πιο «ειδικούς» τρόπους δολοφονίας. Κάθε 16,9 λεπτά προβάλλεται από την αμερικανική τηλεόραση και μια πράξη βίας. Κάθε 43,8 λεπτά κι ένας φόνος…

            Ανάλογα μορφώνονται και τα δικά μας παιδιά, ενώ παράλληλα μαθαίνουν μερικά άλλα χρήσιμα πράγματα: Χάρη σε διάφορα, δήθεν ιστορικά, σήριαλ, μαθαίνουν παραποιημένη και μυθοποιημένη την ιστορία του τόπου τους […]. Μαθαίνουν τη γλώσσα τους (βροχή πέφτουν τα διαμάντια προφοράς, γραμματικής και συντακτικού απ’ τη μικρή οθόνη). Μαθαίνουν το καλό γούστο και πώς να συζητούν σαν πολιτισμένοι άνθρωποι, ένας ένας με τη σειρά του, όπως ακριβώς γίνεται συχνά στα «στρογγυλά τραπέζια» και στις «προσκλήσεις στο στούντιο».Ακόμα μαθαίνουν να θέλουν και να ζητούν: τσιπς, γαριδάκια, σοκολάτες, τσίχλες, μπλου τζην, περιοδικά, εγκυκλοπαίδειες, μπισκότα, παιχνίδια… Ευτυχώς οι άνθρωποι της διαφήμισης ξέρουν τόσο καλά τη δουλειά τους, ώστε κι όταν ακόμη δεν κάνουν τα παιδιά να θέλουν, ξέρουν να κάνουν τους γονείς να νιώθουν ένοχοι που στερούν από τα βλαστάρια τους τα αγαθά που προβάλλουν.

            […]Πάντως σαν γκουβερνάντα η T.V. δεν είναι εμπιστοσύνης και η συντροφιά είναι επικίνδυνη, ιδιαίτερα όταν δε μεσολαβεί ο δικός μας έλεγχος. Κανόνας με μεγάλη σημασία είναι, εκτός από το να διαλέγουμε τα προγράμματα που θα δούμε, να τα βλέπουμε μαζί με τα παιδιά μας. Έτσι, στη στιγμή που θα εισχωρήσει μια αταίριαστη σκηνή, ένα κακό παράδειγμα, μια κακογουστιά, θα μπορέσουμε αμέσως να εκφράσουμε στο παιδί την αντίρρησή μας, να κάνουμε κάποια κριτική πάνω στην πράξη που βλέπουμε, για να ελαττώσουμε έτσι όσο γίνεται την κακή επίδραση που θα έχει επάνω του. Ανάλογα, με τη συζήτηση και την κριτική ένα καλό πρόγραμμα παίρνει στο νου του παιδιού τις σωστές του διαστάσεις και μετουσιώνεται σε φαντασία και γνώση.

            Αλλά, προπάντων, ας είμαστε υπερβολικά εκλεκτικοί γι’ αυτό που αφήνουμε να μπει στο σπίτι μας μέσα απ’ τη μικρή οθόνη. Γιατί είναι κρίμα, αλήθεια, το ότι με τόση προσοχή διαλέγουμε την τροφή και τα ρούχα των παιδιών μας, δεν αφιερώνουμε συνήθως καθόλου χρόνο ούτε φροντίδα σ’ αυτό που θα θρέψει και θα ντύσει το νου και την ψυχή τους».

Φρίντα Μπούμπι

            «Η μαζική επικοινωνία δεν είναι ούτε καλή ούτε κακή˙ είναι απλώς μια δύναμη και, όπως οποιαδήποτε άλλη δύναμη, μπορεί να χρησιμοποιηθεί καλά ή άσχημα…».

Aldous Huxley

Σοφία Μάνιου

Σοφία Μάνιου

Η ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ

             Διαφήμιση είναι η γνωστοποίηση στο ευρύ κοινό των ιδιοτήτων ενός προϊόντος –και κυριότατα των πλεονεκτημάτων του- με σκοπό τη διάδοση της φήμης του και την αύξηση των πωλήσεών του.

Η διαφήμιση είναι ένα είδος επικοινωνίας μεταξύ του παραγωγού και του καταναλωτή. Ο παραγωγός του προϊόντος και ο διαφημιστής του με τα συνεχή μηνύματα που απευθύνουν στον καταναλωτή προσπαθούν να υποκινήσουν το ενδιαφέρον του, να τον πείσουν ότι το προϊόν υπερτερεί έναντι των άλλων και να διεγείρουν την αγοραστική του επιθυμία, καλλιεργώντας του το αίσθημα ότι είναι αναγκαία η κατανάλωση του συγκεκριμένου προϊόντος.

Η διαφήμιση είναι μια από τις σημαντικότερες λειτουργίες της καταναλωτικής κοινωνίας. Αν και ως φαινόμενο υπάρχει από την αρχή ακόμη της συγκρότησης της κοινωνικής ζωής και της οικονομίας (ο έμπορος στην αγορά και ο γυρολόγος διαφήμιζαν την πραμάτεια τους), μετά τη βιομηχανική επανάσταση άρχισε να οργανώνεται περισσότερο και να γίνεται πιο αποτελεσματική. Η οργανωμένη διαφήμιση είναι απότοκος της βιομηχανικής επανάστασης και της επακόλουθης αύξησης της παραγωγικότητας και του εμπορικού ανταγωνισμού. Μέχρι τα τέλη του ΙΘ ΄αι. πολλοί πίστευαν ότι η διαφήμιση ήταν άχρηστη και βλαβερή για την οικονομία μιας χώρας. Σήμερα, όμως, δεν υπάρχει εταιρεία που να μην καταφεύγει στη διαφήμιση, για να αυξήσει την κατανάλωση των προϊόντων της και για να υποσκελίσει τις ανταγωνιστικές εταιρείες, γιατί στην καταναλωτική κοινωνία κυκλοφορούν στο εμπόριο πολλά ομοειδή προϊόντα. Οι παραγωγοί και οι έμποροι, μάλιστα, διαθέτουν αστρονομικά ποσά για την προβολή των προϊόντων τους, την οποία αναλαμβάνουν πλέον οι ειδικοί. Οι διαφημιστικές εταιρείες, στρατολογώντας ψυχολόγους, κοινωνιολόγους, αλλά και καλλιτέχνες, προσπαθούν να διαδώσουν τη φήμη των αγαθών παρουσιάζοντάς τα με τρόπο πρωτότυπο και ελκυστικό.

Το έργο των διαφημιστών συντελείται κυρίως με τη βοήθεια των μέσων μαζικής ενημέρωσης (τύπος, ραδιόφωνο, τηλεόραση, διαδίκτυο). Στην εποχή μας, χάρη στην ανάπτυξη των μέσων αυτών με τη ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας, αναπτύχθηκε ιδιαίτερα και η διαφήμιση και μεγιστοποιήθηκε η δυνατότητα υποβολής και επιβολής των μηνυμάτων της. Η γοητευτική εικόνα, η γρήγορη εναλλαγή των εντυπωσιακών πλάνων, ο έξυπνος συνδυασμός εικόνας και πρωτότυπων συνθημάτων, αλλά και η συνεχής επανάληψη των ίδιων διαφημιστικών μηνυμάτων (σλόγκαν), έχουν τη δύναμη να επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό τον καταναλωτή.

Για να αυξήσει την αποτελεσματικότητά της, η διαφήμιση στηρίζεται στις επιστήμες της Συμπεριφοράς, κυρίως στην Ψυχολογία, στην Κοινωνιολογία και στη Στατιστική. Οι ανάγκες της αγοράς, η ψυχολογία του μέσου καταναλωτή, τα πλέγματα και οι επιθυμίες του είναι παράμετροι που θεωρείται απαραίτητο να λάβει υπόψη του και να εκμεταλλευτεί ο σύγχρονος διαφημιστής, για να επηρεάσει πρώτα το υποσυνείδητο και στη συνέχεια τη συνείδηση του καταναλωτή. Στην υπηρεσία της διαφήμισης, όμως, εκτός από την Επιστήμη, τίθεται και η Τέχνη. Πολλές από τις Καλές Τέχνες (Μουσική, Ζωγραφική, Κινηματογράφος κ.ά.) βοηθούν το διαφημιστή να συγκινήσει τις αισθήσεις του κοινού και να ενισχύσει, έτσι, την υποβολή των μηνυμάτων του. Για το σκοπό αυτό, όμως, η σύγχρονη διαφήμιση εκμεταλλεύεται και την κοινωνική ευαισθησία του καταναλωτή. Ανθρωπιστικά, αντιρατσιστικά ή οικολογικά  μηνύματα εκπέμπονται παράλληλα με τα εμπορικά μηνύματα. Η συμβολή της, εξάλλου, στην κοινωνικοποίηση των ατόμων είναι μεγάλη, καθώς διοχετεύει αξίες, νοοτροπίες και υποβάλλει τρόπο ζωής. Διαπιστώνουμε, επομένως, ότι η σύγχρονη διαφήμιση είναι μια λειτουργία που δεν έχει στενά οικονομικό χαρακτήρα, παρόλο που γεννήθηκε και αναπτύχθηκε ως φαινόμενο άμεσα συνυφασμένο με την επιχειρηματική δραστηριότητα. Η διαφήμιση σήμερα έχει χαρακτήρα επιστημονικό και καλλιτεχνικό (από πολλούς χαρακτηρίζεται Επιστήμη ή Τέχνη), ψυχαγωγικό και κοινωνικό.

Ποιοι παράγοντες συνέβαλαν στην  ανάπτυξη της διαφήμισης;

1. Η τεχνολογική ανάπτυξη.
2. Η ανάπτυξη των μέσων μαζικής ενημέρωσης.
3. Η αύξηση της παραγωγικότητας.
4. Ο καταναλωτισμός.
5. Η αστικοποίηση.

Η επικοινωνία της διαφήμισης

Πομπός = ο παραγωγός και ο διαφημιστής

Μήνυμα = η διαφήμιση

Επικοινωνιακό μέσο/κανάλι = τα Μ.Μ.Ε.

Επικοινωνιακός κώδικας = ο λόγος, η εικόνα, ο ήχος κτλ.

Δέκτης = το καταναλωτικό κοινό

Σκοπός = η διέγερση της αγοραστικής επιθυμίας, η αγορά του προϊόντος.

Παράγοντες επιτυχίας του στόχου της διαφήμισης

• Ένα έξυπνο και πρωτότυπο διαφημιστικό μήνυμα.
• Η επιλογή του κατάλληλου μέσου προβολής. (Τα βιβλία, για παράδειγμα, διαφημίζονται στις εφημερίδες κυρίως και όχι στην τηλεόραση. Οι τηλεθεατές συνήθως δεν είναι και αναγνώστες…).
• Η γνώση του καταναλωτικού κοινού στο οποίο απευθύνεται το προϊόν (τρόπος ζωής, ηλικία, φύλο, κοινωνική θέση, ανάγκες, αξίες, πλέγματα, επιθυμίες…).
• Η γνώση του προϊόντος (ο διαφημιστής πρέπει να γνωρίζει καλά τις ιδιότητες και τη χρήση του προϊόντος, ώστε να προβάλλει τα πλεονεκτήματά του).
• Η γνώση και η εκτίμηση των ανταγωνιστικών προϊόντων, των αγοραστικών τάσεων του κοινού, αλλά και της γενικότερης οικονομικής κατάστασης.

Η μορφή της διαφήμισης

• Μήνυμα άμεσα περιγραφικό (με ελάχιστα λόγια, χωρίς περιττά σχόλια, προλόγους, επεξηγήσεις).
• Μήνυμα αφηγηματικό (αφήγηση μιας σύντομης ιστορίας).
• Μήνυμα μονολόγου ή διαλόγου (με τη μορφή συνήθως της μαρτυρίας κάποιου ειδικού ή κάποιου καταναλωτή)
• Μήνυμα επεξηγηματικό της εικόνας / λεζάντα.
• Μήνυμα ευρηματικό (Στηρίζεται σε τεχνάσματα / ευρήματα όπως είναι τα λογοπαίγνια, το χιούμορ, η υπερβολή, η έκπληξη, ο μεταφορικός λόγος…).
• Μήνυμα επιχειρηματολογικό (βασίζεται κυρίως σε επιχειρήματα για τα πλεονεκτήματα / τις ιδιότητες του προϊόντος).

Η γλώσσα της διαφήμισης

• Νοηματική πυκνότητα: σύντομες, α-ρηματικές, ελλειπτικές φράσεις.
• Έμφαση στα ουσιαστικά / στις ιδιότητες του προϊόντος.
• Χρήση του β΄ ενικού και πληθυντικού προσώπου με στόχο την οικειότητα με τον καταναλωτή και την αμεσότητα του μηνύματος.
• Χρήση της Προστακτικής  και της προτρεπτικής Υποτακτικής έγκλισης.
• Λεκτικός πληθωρισμός: πλεονασμός επιθέτων και επιρρημάτων υπερθετικού βαθμού (π.χ. «το καλυτερότερο!»), νεολογισμοί, αναγραμματισμοί, λογοπαίγνια κ.ά με στόχο την υπερβολή και τον εντυπωσιασμό.
• Συνθηματολογία: ρυθμός και ένταση με το σλόγκαν, ώστε να προκληθεί η εντύπωση και να επιτευχθεί η αποτύπωση και η διάρκεια στη μνήμη.
• Εξειδικευμένο λεξιλόγιο (αν απευθύνεται σε ειδική κοινωνική ομάδα) ή επιστημονική ορολογία που εντυπωσιάζει τον καταναλωτή και συχνά τον παγιδεύει).

Η πειθώ στη διαφήμιση: τρόποι πειθούς, μέσα και τεχνικές

1. Επίκληση στη λογική με:

– επιχειρήματα υπέρ του προϊόντος ή σοφιστικά τεχνάσματα

–  περιγραφή ή/και επίδειξη των ιδιοτήτων του προϊόντος.

2. Επίκληση στο συναίσθημα με:

– διέγερση συναισθημάτων (ενοχή, φόβος, ευθύνη, ευχαρίστηση, απογοήτευση) και δημιουργία ψυχολογικών πλεγμάτων (αίσθημα μειονεξίας ή κατωτερότητας, τραυματισμός της αυτοεκτίμησης)

– συνειρμό ιδεών (που βασίζεται σε λανθάνουσες ψυχολογικές καταστάσεις).

– λανθάνοντα αξιολογικό χαρακτηρισμό (που δεσμεύει το δέκτη).

3. Επίκληση στην αυθεντία (τη μαρτυρία ενός ειδικού τεχνίτη, ενός επιστήμονα ή κάποιου δημοφιλούς προσώπου).

4. Εκμετάλλευση των Επιστημών (Ψυχολογία, Κοινωνιολογία κ.ά) και των Τεχνών.

5. Χρησιμοποίηση της κατάλληλης γλώσσας: νοηματική πυκνότητα, λεκτικός πληθωρισμός  κ.τλ.

6. Προβολή εντυπωσιακής εικόνας. Η εικόνα εντυπωσιάζει, γοητεύει με την αισθητική / καλλιτεχνική της ποιότητα, προβάλλει το ιδανικό (εξιδανικεύει πρόσωπα, καταστάσεις κλπ.), προκαλεί συνειρμούς, μεταδίδει άμεσα το μήνυμα, μιλά κατευθείαν στο υποσυνείδητο. Πραγματικά, η εικόνα έχει τη δύναμη να μαγεύει τις αισθήσεις και να διοχετεύει τα μηνύματά της κατευθείαν στο υποσυνείδητο του θεατή, καθιστώντας περιττό το στάδιο της κριτικής/ λογικής επεξεργασίας του μηνύματος. Είναι γοητευτική, αλλά ύπουλη, γιατί ενέχει συχνά τον κίνδυνο της «φασιστικής» επιβολής των διαφημιστικών μηνυμάτων στο υποσυνείδητο των θεατών, αφού τους στερεί τη δυνατότητα λογικού ελέγχου των μηνυμάτων και το δικαίωμα της πνευματικής ελευθερίας.

7. Η σύντομη χρονική διάρκεια των μηνυμάτων λειτουργεί επίσης ανασταλτικά για τη λογική επεξεργασία των μηνυμάτων, καθώς στερεί από τους καταναλωτές τα απαραίτητα χρονικά περιθώρια για τον έλεγχό τους.

8. Η συνεχής επανάληψη των διαφημιστικών μηνυμάτων αποσκοπεί στην αποτύπωση τους.

9. Η συνθηματολογία,  η δημιουργία ηχηρών σλόγκαν, αποσκοπεί επίσης στην αποτύπωση των μηνυμάτων και στη διάρκειά στους στη μνήμη.

10. Η κατασκευή συμβόλων: το διαφημιστικό μήνυμα συχνά δεν είναι ξεκάθαρο, αλλά κρύβεται πίσω από συμβολισμούς. Για παράδειγμα, ο χρυσός και τα διαμάντια συμβολίζουν κάτι ανεκτίμητο και αιώνιο, όπως την «παντοτινή  αγάπη».

Οι θετικές λειτουργίες της διαφήμισης

1. Ωφελείται το καταναλωτικό κοινό, καθώς προβάλλονται τα πλεονεκτήματα των προϊόντων, ώστε να ενημερώνεται ο καταναλωτής και να διευκολύνεται στη σύγκρισή τους και στις επιλογές του. Ακόμη, μέσω της διαφήμισης γνωστοποιείται η ύπαρξη νέων αγαθών ή υπηρεσιών που βελτιώνουν τις συνθήκες διαβίωσης και καθιστούν πιο άνετη και χαρούμενη τη ζωή. Ο καταναλωτής έχει, επιπροσθέτως, τη δυνατότητα να παρακολουθεί τις εξελίξεις στο χώρο της τεχνολογίας και της Επιστήμης.

2. Δίνεται ώθηση στην ανάπτυξη της εθνικής οικονομίας:

– Αναπτύσσεται το εμπόριο.

– Αυξάνεται η παραγωγικότητα (επακόλουθο της αύξησης της ζήτησης και της κατανάλωσης αγαθών).

– Βελτιώνεται η ποιότητα των αγαθών ως αποτέλεσμα του ανταγωνισμού.

– Διευρύνεται η αγορά εργασίας.

3. Επιχορηγούνται με σημαντικά έσοδα τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, ώστε να διατηρούν την οικονομική και πολιτική τους αυτονομία.

4. Η διαφήμιση συμβάλλει στην κοινωνικοποίηση των ατόμων, καθώς εμφυτεύει ή ενισχύει τις αντιλήψεις του συνόλου, τις κατεστημένες ή τις νέες ιδέες και αξίες, την υπακοή στους κοινωνικούς κανόνες. Ακόμη, προβάλλει πρότυπα και υποδείγματα ατομικής και κοινωνικής δραστηριότητας.

5. Η σύγχρονη διαφήμιση με την εκμετάλλευση της Τέχνης αρκετά συχνά αποκτά και ψυχαγωγική διάσταση.

6. Ορισμένες διαφημίσεις ευαισθητοποιούν το κοινό όσον αφορά σε προβλήματα κοινωνικού χαρακτήρα. Αφυπνίζουν, για παράδειγμα, την οικολογική συνείδηση ή προβάλλουν ανθρωπιστικά μηνύματα. Ενισχύουν, έτσι, την κοινωνική συνείδηση του καταναλωτή, παρόλο που οι προθέσεις τους δεν είναι κατά κύριο λόγο ανιδιοτελείς.

Οι αρνητικές λειτουργίες της διαφήμισης

1. Δημιουργούνται και επιβάλλονται πλαστές ανάγκες στο σύγχρονο άνθρωπο, ο οποίος όχι μόνον κατατρύχεται από το άγχος της ικανοποίησής τους, αλλά και παραβλέπει τις πραγματικές του ανάγκες.

2. Ενισχύεται ο καταναλωτισμός, η τάση του σύγχρονου ανθρώπου για υπερκατανάλωση, και υποδαυλίζεται η ιδέα ότι η ευτυχία, η καταξίωση και η επιτυχία του εξαρτώνται άμεσα από την κατανάλωση των υλικών αγαθών. Με τη νοοτροπία, όμως, του ευδαιμονισμού ο άνθρωπος οδηγείται στην αλλοτρίωση και από τον ίδιο του τον εαυτό, αλλά και από τους συνανθρώπους του.

3. Ενισχύεται η παθητικότητα του καταναλωτικού κοινού, καλλιεργείται δηλαδή η ακρισία και η παθητική αποδοχή διαφημιστικών –και άλλων- μηνυμάτων, με αποτέλεσμα την περιστολή του αυτοπροσδιορισμού και τη χειραγώγηση μέσω της συνεχόμενης «πλύσης εγκεφάλου». Ο εθισμός στην άκριτη υιοθέτηση διαφημιστικών μηνυμάτων αποτελεί ιδανικό υπόστρωμα για την υιοθέτηση σοβαρότερων μηνυμάτων πολιτικού ή ιδεολογικού χαρακτήρα.

4. Η διαφήμιση συμβάλλει στη μαζοποίηση του σύγχρονου ανθρώπου. Διοχετεύει και έμμεσα επιβάλλει αντιλήψεις, αξίες, τρόπο σκέψης και συμπεριφοράς, ανάγκες, πρότυπα κατανάλωσης και ζωής. Κατ’ αυτόν τον τρόπο συρρικνώνει την πρωτοβουλία του ανθρώπου και περιστέλλει την ιδιαιτερότητα της προσωπικότητάς του, γιατί τον υποχρεώνει να ακολουθήσει ένα συγκεκριμένο και τυποποιημένο τρόπο ζωής, να γίνει ένα με τη μάζα.

5. Υποβαθμίζεται η νοημοσύνη του καταναλωτικού κοινού. Συχνά η διαφήμιση δε σέβεται τον καταναλωτή και τον εξαπατά σχετικά με τα προτερήματα του προϊόντος  που προβάλλει ή τις φανταστικές ιδιότητες που υπόσχεται η κατανάλωσή του. Αθέμιτη είναι και η διαφήμιση που ο παρουσιαστής της επικαλείται ψευδή αυθεντία.

6. Η διαφήμιση δημιουργεί ψυχολογικά προβλήματα. Εκτός από την καλλιέργεια του  άγχους για την απόκτηση των αγαθών, γεννά πλέγματα κατωτερότητας και μειονεξίας έναντι των άλλων ή τραύματα και ενοχές στην ψυχή του ανθρώπου, για να τα εκμεταλλευτεί στη συνέχεια. Υπόσχεται ότι η κατανάλωση του προϊόντος θα προσφέρει ιδιότητες ή χαρίσματα που θα  επιτρέψουν στον πλεγματικό άνθρωπο να πλησιάσει τα πρότυπα που η ίδια και πάλι προβάλλει. Μαζί με τα προϊόντα πουλά και μια προσωπικότητα που υποτίθεται ότι την αποκτά όποιος τα καταναλώνει. Έτσι ο σύγχρονος καταναλωτής δεν αγοράζει μόνο το προϊόν, αλλά αγοράζει κυρίως ένα «πακέτο προσωπικότητας, αρνούμενος τη δική του, γιατί η διαφήμιση τον έχει κάνει να ντρέπεται  γι’ αυτήν. Η παθητική αποδοχή των διαφημιστικών μηνυμάτων αναιρεί την αυτοεκτίμηση, καταργεί τον αυτοσεβασμό, μαραίνει την αυτοπεποίθηση.

7. Εξευτελίζονται οι ανθρώπινες σχέσεις, καθώς τα συναισθήματα (πάνω στα οποία αυτές θεμελιώνονται) παρουσιάζονται ως απότοκοι της κατανάλωσης υλικών αγαθών. Ο έρωτας, η μητρική αγάπη, η στοργή και άλλα συναισθήματα γελοιοποιούνται, όταν παρουσιάζονται ως αποτέλεσμα της χρησιμοποίησης αποσμητικών ή απορρυπαντικών.

8. Η αντίληψη αυτή οδηγεί άμεσα και στην κρίση των ανθρώπινων σχέσεων. Πολλοί θεωρούν την προσφορά των υλικών αγαθών (π.χ. κοσμημάτων ή παιχνιδιών) απόδειξη της αγάπης και του ενδιαφέροντος των προσφιλών τους προσώπων. Αυτό που μας φέρνει πιο κοντά στους άλλους, όμως, δεν είναι ο χρυσός, αλλά η αγάπη˙ δεν είναι τα πράγματα, αλλά τα συναισθήματα.

9. Με τη διαφήμιση και τον καταναλωτισμό διογκώνονται οι ατομικές ανάγκες εις βάρος των κοινωνικών αναγκών. Δίνεται, έτσι, προτεραιότητα στην προσωπική ευμάρεια και όχι στη συλλογική ευημερία και ενισχύεται, βέβαια ο ατομικισμός εις βάρος της συλλογικής συνείδησης.

10. Διευρύνεται η κοινωνική ανισότητα. Η κατανάλωση των αγαθών πολυτελείας οδηγεί στην εμφανέστερη διάκριση και στη διόγκωση του χάσματος μεταξύ των κοινωνικών τάξεων.

11. Ειδικά στον Τρίτο κόσμο, η διαφήμιση συμβάλλει στη διαιώνιση της κραυγαλέας ανισότητας και της εξαθλίωσης. Οι απαίδευτοι άνθρωποι των υπανάπτυκτων χωρών γίνονται εύκολα θύματα εξαπάτησης καθώς δελεάζονται από τις υποσχέσεις της ονειρικής ζωής που υπόσχεται η διαφήμιση. Το αποτέλεσμα είναι να καταναλώνουν είδη πολυτελείας, όπως αναψυκτικά ή καλλυντικά και να υποσιτίζονται, γιατί δεν μπορούν ταυτόχρονα να έχουν βασικά είδη διατροφής…

Οι Διεθνείς Οργανισμοί (όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας) που προσπαθούν να θέσουν ορισμένες απαγορεύσεις στην άμεση διαφήμιση κάποιων αγαθών στον Τρίτο κόσμο (π.χ. γάλα σκόνη-υποκατάστατο του βρεφικού γάλακτος) συναντούν τις έντονες αντιδράσεις των πολυεθνικών εταιρειών, οι εκπρόσωποι των οποίων επικαλούνται την ελευθερία του εμπορίου. Όμως, η ελευθερία της διακίνησης των αγαθών μπορεί και πρέπει να περιορίζεται, όταν πλήττεται το αγαθό της δημόσιας υγείας…

12. Τα έξοδα των διαφημίσεων επιβαρύνουν το κόστος της αγοράς του προϊόντος με αποτέλεσμα να ζημιώνονται οι καταναλωτές, ενώ, αντίθετα, μεγιστοποιούνται τα κέρδη των επιχειρήσεων. (Πρέπει, ωστόσο, να ομολογήσουμε ότι παράλληλα η διαφήμιση ενισχύει την αύξηση των πωλήσεων, πράγμα που οδηγεί στη μείωση του κόστους της παραγωγής και της διάθεσης των αγαθών. Εξάλλου, από το ποσοστό της διαφήμισης –το οποίο στη λιανική τιμή ενός προϊόντος είναι κατά μέσο όρο το 1%- ζουν πολλοί άνθρωποι).

13. Η διαφήμιση ευνοεί τον αθέμιτο ανταγωνισμό μεταξύ των επιχειρήσεων. Οι μεγάλες πολυεθνικές εταιρείες, που έχουν τη δυνατότητα να διαθέτουν τεράστια ποσά για τη διαφήμισή τους, υποσκελίζουν τις μικρές επιχειρήσεις, που οδηγούνται σε κλείσιμο ή συρρίκνωση, γιατί δεν μπορούν να αντεπεξέλθουν στον ανταγωνισμό.

14. Η διαφήμιση συντείνει στην επαύξηση του οικολογικού προβλήματος, γιατί με την ενίσχυση του καταναλωτισμού και την αύξηση της παραγωγικότητας εξαντλούνται οι πρώτες ύλες και οι ενεργειακές πηγές για τη δημιουργία άχρηστων ή πολυτελών αγαθών, ενώ παράλληλα ρυπαίνεται το περιβάλλον τόσο με τη με τη βιομηχανική δραστηριότητα όσο και με τα απορρίμματα των καταναλωτών.

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

       Θα ήταν ανόητο και ουτοπικό να πρότεινε κανείς την κατάργηση της διαφήμισης. Είναι φαινόμενο αναπόσπαστα συνδεδεμένο με το οικονομικό μας σύστημα και είμαστε υποχρεωμένοι να αναγνωρίσουμε τη χρησιμότητά του και στην οικονομία της αγοράς, αλλά και στο καταναλωτικό κοινό. Εκείνο που χρειάζεται είναι να τηρηθούν ορισμένες προϋποθέσεις απ’ όλες τις πλευρές, ώστε να επιτελείται η λειτουργία της διαφήμισης με όσο το δυνατόν λιγότερες αρνητικές επιπτώσεις.

• Διαφημιζόμενοι και διαφημιστές έχουν το χρέος να διατηρούν υψηλό το αίσθημα της κοινωνικής τους ευθύνης, ώστε η διαφήμιση να μη φτάνει στα όρια της υπερβολής και της ασυδοσίας. Οφείλουν να εξαλείψουν από τα διαφημιστικά μηνύματα τις ψευδείς εντυπώσεις, τις επικίνδυνες ανακρίβειες, τις παγίδες και τις πλάνες που εξαπατούν το καταναλωτικό κοινό. Οφείλουν να σέβονται όχι μόνο τη νοημοσύνη, αλλά και την προσωπικότητα του καταναλωτή και να μην προσβάλλουν την αξιοπρέπειά του. Οφείλουν, ακόμη, να σέβονται τις ανταγωνιστικές εταιρείες και να μην παρασύρονται σε φαινόμενα αθέμιτου ανταγωνισμού, όπως είναι η λεγόμενη «μαύρη διαφήμιση». Ο ελληνικός κώδικας διαφήμισης (1986) δεσμεύει ηθικά διαφημιστές και διαφημιζομένους.
• Η Πολιτεία, ως έκφραση του οργανωμένου κοινωνικού συνόλου, χρειάζεται σε ορισμένες περιπτώσεις να παρεμβαίνει ρυθμιστικά για την περιφρούρηση της αξιοπρέπειας του καταναλωτή και τη διασφάλιση του σεβασμού απέναντι στο πρόσωπό του. Όταν η διαφήμιση γίνεται αθέμιτη και παραπλανητική για τον καταναλωτή, αυτός προστατεύεται από το Ινστιτούτο Προστασίας Καταναλωτών και το νομοσχέδιο του Υπουργείου Εμπορίου.
• Ο καταναλωτής έχει το χρέος να κρίνει τα διαφημιστικά μηνύματα, να μην επαναπαύεται στο ρόλο του παθητικού αποδέκτη, να μην επιτρέπει σε άλλους να ρυθμίζουν τη ζωή του και να αποφασίζουν –«πριν από αυτόν, γι’ αυτόν»- ποιες θα είναι οι ανάγκες του. Ο ίδιος γνωρίζει καλύτερα από τον καθένα ποιες είναι οι πραγματικές του ανάγκες και καλό είναι να προβαίνει πρώτα στην αξιολόγηση και στην ιεράρχησή τους και κατόπιν να καταναλώνει.
• Η όξυνση της κριτικής ικανότητας, η συνεχής πνευματική εγρήγορση και ο έλεγχος κάθε μηνύματος που κατευθύνεται προς το υποσυνείδητο ή τη συνείδηση του ανθρώπου είναι ζήτημα ουσιαστικής παιδείας. Μόνον ο μορφωμένος  και ενημερωμένος άνθρωπος μπορεί να είναι ελεύθερος πνευματικά, να αυτοπροσδιορίζεται και να καταναλώνει υπεύθυνα, χωρίς να υπόκειται στην «πλύση εγκεφάλου» των διαφημίσεων.

«… Τι μπορεί να κάνει ένας σύγχρονος άνθρωπος για να αμυνθεί απέναντι στην «κατευθυνόμενη» πληροφόρηση; Νομίζω ότι τα βασικότερα όπλα είναι η συνεχής εγρήγορση και η σωστή κρίση. Και το πιο σημαντικό είναι να προσπαθεί να ελέγχει τον ίδιο τον εαυτό του. Όλες αυτές οι κατευθυνόμενες πληροφορίες δεν μπορούν να μας κάνουν τίποτα, αν δεν τους ανοίξουμε εμείς την πόρτα και αν δεν τις ενισχύσουμε εμείς με τη δική μας θέληση. Έχουν λεχθεί πολλά για «πλύση εγκεφάλου», για «αόρατη» ή υποσυνείδητη διαφήμιση.  Επιστημονικά έχει αποδειχθεί ότι ούτε καν να υπνωτίσετε έναν άνθρωπο δεν μπορείτε, αν δε συγκατατεθεί. Ο καλύτερος υπνωτιστής δεν μπορεί να σας υπνωτίσει δίχως τη θέλησή σας.

            Εφόσον λοιπόν ζείτε σ’ έναν ελεύθερο χώρο, εφόσον δεν είσαστε κλεισμένος σ’ ένα κελί φυλακής, όπου μπορούν να σας υποβάλλουν σε πιέσεις που σπάζουν τις αντιστάσεις και όπου, με ορισμένα φάρμακα, μπορούν να μειώσουν το «κατώφλι αντίδρασης» των νεύρων σας- εφόσον λοιπόν είσαστε ένας ελεύθερος, υγιής άνθρωπος, κανείς δεν μπορεί να σας πείσει να κάνετε κάτι που δεν το θέλετε. Εκτός αν το θέλετε ενδομύχως. Δεν υπάρχει διαφήμιση ή προπαγάνδα που να πείθει τους ανθρώπους παρά τη θέλησή τους. Φυσικά, αν αφήσω τον εαυτό μου να παρασυρθεί, γίνεται εκείνο που είχε πει ο Αριστοτέλης: ότι ο άνθρωπος είναι ελεύθερος να πάρει την πρώτη απόφαση, αλλά αυτή η απόφαση τον δεσμεύει για τις επόμενες.

            Η κατευθυνόμενη πληροφόρηση παίρνει δύναμη από μας. Συμμαχεί με τις ανάγκες μας, τα αισθήματά μας, τα ένστικτά μας, για να μας πείσει. Αν εμείς μπορέσουμε να την αντιμετωπίσουμε με νηφαλιότητα, με κριτική διάθεση, χωρίς να παραδινόμαστε, χωρίς να δεχόμαστε τίποτα σαν δεδομένο, αν ελέγχουμε τα πράγματα όσο γίνεται ψύχραιμα, αντικειμενικά –τότε μπορούμε να αμυνθούμε…».

Νίκος Δήμου

            «[…] Το βασικότερο πρόβλημα της κατευθυνόμενης πληροφόρησης είναι ότι προσπαθεί να μας στερήσει την ελευθερία να σκεπτόμαστε και να αποφασίζουμε εμείς, για λογαριασμό μας. Αυτό είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα του σύγχρονου ανθρώπου. Πρέπει να προσπαθήσουμε να παραμείνουμε ελεύθεροι, κυρίαρχοι της σκέψης και της πράξης μας, όσο γίνεται. Ξέρω πως είναι δύσκολο, πως η σωστή σκέψη, η σωστή απόφαση προϋποθέτει σωστές πληροφορίες. Και όταν αυτές δεν υπάρχουν, τι κάνουμε;  Το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι μια συνεχής διύλιση του εισερχόμενου ρεύματος των πληροφοριών.

            Την «αλήθεια» είναι δύσκολο να τη βρούμε και ίσως να μην τη βρούμε ποτέ, αλλά τουλάχιστον δε θα είμαστε θύματα των πληροφοριών τις οποίες, σκόπιμα ή μη, διοχετεύουν, για να μας κάνουν να κάνουμε αυτά που θέλουν άλλοι και όχι αυτά που θέλουμε εμείς.

            Θα μου πείτε «εσύ, διαφημιστής, που βγάζεις το ψωμί σου πείθοντας τον κόσμο, μας λες να μην πιστεύουμε τις διαφημίσεις;». Ναι, σας λέω να μην πιστεύετε στις διαφημίσεις! Να διαβάζετε μια διαφήμιση, αλλά να την αντιμετωπίζετε με το πνεύμα του σκεπτικισμού, που ξέρω πως ήδη έχετε απέναντι στη διαφήμιση. Να προσπαθείτε να καταλάβετε τι ακριβώς λέει αυτή η διαφήμιση και να μην βασίζεσθε μόνο σε μια διαφήμιση για να αγοράσετε, να βλέπετε και τις διαφημίσεις των ανταγωνιστικών προϊόντων, να βλέπετε και το ίδιο το προϊόν, να ελέγχετε, να ρωτάτε ειδικούς και μετά να αγοράζετε.

            Στην περίπτωση αυτή η διαφήμιση δεν είναι μόνο χρήσιμη στο σύστημα (όπου παίζει ένα βασικό ρόλο για τη διακίνηση των αγαθών), είναι χρήσιμη και σε εσάς. Σας δίνει πληροφορίες. Σας βοηθάει να γνωρίσετε νέα προϊόντα, νέες ευκολίες, νέες απολαύσεις. Και μην ακούτε τους πουριτανούς που χτυπάνε την «καταναλωτική»κοινωνία. Η κατανάλωση δεν είναι κακό. Φτάνει να καταναλίσκει κανείς τα σωστά πράγματα στις σωστές δόσεις. Το φαΐ δεν είναι κακό –η βαρυστομαχιά είναι.

            Την ίδια δυσπιστία που σας ζητάω να δείχνετε στη διαφήμιση, την ίδια και χειρότερη πρέπει να ασκείτε απέναντι στις ιδέες και στις ιδεολογίες. Όχι να εξαντλείτε όλο σας το σκεπτικισμό στη διαφήμιση και μετά να καταπίνετε οποιαδήποτε πολιτική ή κοινωνική «θέση» με λαιμαργία γλάρου. Το πολύ πολύ η ευπιστία σας για μια διαφήμιση να σας κάνει να ξοδέψετε άδικα μερικά χρήματα. Αλλά η ευπιστία σε μια προπαγάνδα κοστίζει πολύ περισσότερο –και συνήθως σε αίμα…»

Νίκος Δήμου

ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ: Ποια είναι η διαφορά;

Βασιζόμενοι στα ακόλουθα κείμενα να συγκρίνετε τις δύο έννοιες.

«… Ποια είναι όμως η διαφορά ανάμεσα στη διαφήμιση και στην προπαγάνδα; Η διαφήμιση είναι μια μορφή επικοινωνίας που συνδέει παραγωγό και καταναλωτή. Σκοπός της είναι να πείσει το κοινό να αγοράσει ένα προϊόν. Στην αρχή του γνωρίζει την ύπαρξη του προϊόντος, του δίνει πληροφορίες για το προϊόν, και μετά προσπαθεί να διεγείρει αυτό που λέμε αγοραστική επιθυμία, να τον κάνει δηλαδή να θέλει να το αποκτήσει.

            Στην προπαγάνδα προσπαθούμε να πείσουμε έναν άνθρωπο όχι για προϊόντα, αλλά για ιδέες. Θέλουμε να πιστέψει σε κάτι, σ’ έναν άνθρωπο, σε μια ιδεολογία, σ’ ένα κόμμα, σε μια κυβέρνηση, σ’ ένα καθεστώς. Προσπαθούμε να τροποποιήσουμε τις γνώμες και τις απόψεις του. Η προπαγάνδα έχει το κακό ότι είναι κρυφή. Ενώ η διαφήμιση φαίνεται και ο καθένας μπορεί να αμυνθεί. (Άλλωστε, όταν λέμε «διαφήμιση» εννοούμε πως κάτι δεν είναι αλήθεια. Πόσες φορές έχετε πει: «καλά, εσύ πιστεύεις στη διαφήμιση;»).

            Άρα υπάρχει μια άμυνα «αυτόματη» μέσα μας. Θα με ρωτήσετε: αλλά τότε δεν πείθει η διαφήμιση; Τελικά πείθει, αλλά μόνον εφόσον ανταποκρίνεται λίγο πολύ στα πράγματα και στις επιθυμίες μας.

            Αυτό που ξέρω και από την προσωπική μου πείρα, είναι ότι η διαφήμιση, ακόμη και η καλύτερη, δεν μπόρεσε ποτέ να επιβάλει ένα κακό προϊόν. Το κακό προϊόν θα πεθάνει και, μάλιστα, όσο περισσότερη διαφήμιση κάνει, τόσο πιο γρήγορα θα πεθάνει. Η διαφήμιση επιταχύνει την αντίδραση του κοινού. Άρα η διαφήμιση πετυχαίνει μόνον όταν το προϊόν έχει τις απαραίτητες προϋποθέσεις. Και ανάμεσα σε δύο καλά προϊόντα, εκείνο που κάνει την περισσότερη διαφήμιση θα πουλήσει περισσότερο.

            Αντίθετα στην προπαγάνδα δεν ξεχωρίζουν εύκολα τα καλά και τα κακά προϊόντα. Δεν υπάρχει το κριτήριο της χρήσης. Όλες οι ιδέες που κατά καιρούς έχουν προπαγανδισθεί μπορεί να τις πει κανείς καλές ή σκάρτες. Θα περάσουν ίσως χρόνια, για να βγει κάποια απόφαση της ιστορίας. Εδώ δεν υπάρχει η άμεση απόρριψη. Ενώ το κακό αυτοκίνητο, το κακό πλυντήριο αμέσως φαίνονται, στην πράξη – οι άνθρωποι, να πάρουμε ένα παράδειγμα προπαγάνδας, που πείσθηκαν για τις αρχές του ναζισμού στη Γερμανία, τις πίστεψαν επί αρκετά χρόνια, όχι μέχρι να αποδειχθούν οι ιδέες σκάρτες, αλλά μέχρι ο πόλεμος να φέρει την κατάρρευση του καθεστώτος. Και ίσως μερικοί ακόμη να πιστεύουν πως οι ιδέες ήταν σωστές…

            Θεωρητικά, αν δεν είχε γίνει ο πόλεμος, θα μπορούσε ίσως ακόμη στη Γερμανία να υπάρχει ναζισμός. Και όμως, εμείς που είμαστε απ’ έξω ξέρουμε πως ο ναζισμός είναι ένα «σκάρτο προϊόν». Πώς μπόρεσε αυτό το προϊόν να επιζήσει επί τόσα χρόνια σ’ ένα κράτος με οπωσδήποτε μορφωμένους ανθρώπους; […].

            […] Αλλά πώς μπορεί να συμβεί; Είναι απλό: όλα τα πράγματα ξεκινάνε από μια ανθρώπινη ανάγκη. Αν βασίζονται σε μια πραγματική ανάγκη,, μπορεί να πετύχουν, εάν δεν βασίζονται, δεν είναι δυνατόν να πετύχουν.

            Εάν πάτε να πουλήσετε «ψυγεία στους Εσκιμώους», – μπορεί να είστε πολύ καλός πωλητής, να κάνετε πολύ ωραία διαφήμιση- δε θα πουλήσετε, γιατί ο Εσκιμώος δεν έχει ανάγκη ψυγείου. Εκτός εάν του πουλήσετε το ψυγείο σαν υπερ-ντουλάπα. Αν του πείτε ότι αυτό είναι το νέο υπερμοντέρνο σύστημα, για να φυλάγεις τα ρούχα σου. Πως αν αποκτήσεις αυτό το ωραίο πράγμα, θα είσαι ανώτερος από το γείτονά σου. Τότε πάλι απευθύνεσαι σε μια ανάγκη, σε μια άλλη ανάγκη, στην ανάγκη της διάκρισης.

            Με την ίδια βάση όταν μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο η Γερμανία βρισκόταν σε μια κατάσταση διάλυσης, βρέθηκε ένας άνθρωπος, ο οποίος πολύ έξυπνα πρόσφερε στους Γερμανούς ορισμένες ιδέες που εκείνη τη στιγμή τους ήταν απαραίτητες  ψυχολογικά, τους έκαναν καλό, τους ανέβασαν το αυτοσυναίσθημα. Τους έδωσε μια νέα ατμόσφαιρα και μια αποστολή. Και ξαφνικά, επειδή ακριβώς είχαν ανάγκη απ’ αυτά τα πράγματα, δέχθηκαν και όλο το μύθο που τους «πουλήθηκε» μαζί μ’ αυτό το συναίσθημα. Υπήρχε και ένας ιδιοφυής προπαγανδιστής, ο δόκτωρ Γκαίμπελς, ο οποίος με πολύ έξυπνο τρόπο φρόντιζε να απομονώνει την αλήθεια, να δίνει μόνο ένα μέρος της αλήθειας στο λαό. Μέσα σε μια δημοκρατική χώρα η προπαγάνδα δεν μπορεί να κάνει πολλά πράγματα, γιατί πάντα ακούγεται και η άλλη πλευρά. Σ’ ένα ολοκληρωτικό καθεστώς όπου δεν ακούγεται η αντίθετη πλευρά, η προπαγάνδα μπορεί να πετύχει πολλά.

            Όταν το 1954 πήγα στη Γερμανία να σπουδάσω, συνάντησα ακόμα ανθρώπους οι οποίοι ήταν πεπεισμένοι ότι για το δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο δεν έφταιγαν οι Γερμανοί. Ήταν σίγουροι ότι οι Γερμανοί αναγκάστηκαν να μπουν στο δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο αμυνόμενοι- και ήτανε απόλυτα βέβαιοι πως η ιστορία, όπως τη μαθαίνουμε σήμερα, ήτανε μια επινόηση των νικητών του πολέμου. Με ρωτούσαν: « αν είχαμε νικήσει εμείς, αυτά θα μαθαίνανε οι άνθρωποι στα σχολεία;».

            Είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα ερώτηση και πολλές φορές την έχω σκεφτεί. Γιατί ήταν τόσο σίγουροι αυτοί οι άνθρωποι; Διότι ο Γκαίμπελς τους είχε για πολλά χρόνια απομονώσει από κάθε εξωτερική πηγή πληροφοριών και έτσι αναγκαστικά άκουγαν μόνο τους γερμανικούς ραδιοσταθμούς, διάβαζαν μόνο τις γερμανικές εφημερίδες. Χαρακτηριστικό ήταν το τι έγινε με τους «Σουδήτες», μια γερμανική μειονότητα στην Τσεχοσλοβακία. Κάθε μέρα οι γερμανικές εφημερίδες έγραφαν για «επεισόδια εις βάρος των Σουδητών». Πότε οι Τσέχοι εβίαζαν κορίτσια, πότε σκότωναν μωρά παιδιά, πότε μια γριούλα.

            Αν υπήρχε κάποια αλήθεια στα γεγονότα αυτά, κανείς δεν έλεγε πως ήταν απαντήσεις σε προκλήσεις από την άλλη πλευρά. Αποτέλεσμα: ο λαός άρχισε να βράζει. Τι θα γίνει με τα’ αδέρφια μας εκεί πέρα; Είναι σαν να αρχίσουμε να σας λέμε για τα αδέρφια μας στη Βόρειο Ήπειρο, ότι τους σφάζουν, τους σκοτώνουν.

            Ύστερα από μερικούς μήνες, θα έχετε όλοι φτάσει σ’ έναν παροξυσμό. Θα ζητήσετε να κάνουμε πόλεμο να ελευθερώσουμε τα αδέρφια μας που υποφέρουν. Έτσι ένιωσαν αρκετοί Γερμανοί, πίστεψαν πραγματικά ότι θα κάνουν πόλεμο, για να ελευθερώσουν τους Σουδήτες, οι οποίοι «στενάζουν» κάτω από τον τσεχοσλοβακικό ζυγό.

            Βλέπετε λοιπόν πώς μια συστηματική προπαγάνδα, χωρίς αντίλογο, μπορεί τελικά και ανθρώπους έξυπνους και ανθρώπους μορφωμένους να τους κάνει να βλέπουν μόνο μια πλευρά της αλήθειας…».

Νίκος Δήμου

            «Ξέρουμε πως κανείς δεν «εθίζεται» να υπακούει σε διαφημιστικά μηνύματα (μακάρι να αντιδρούσαν οι άνθρωποι σαν τους σκύλους του Παβλόφ –πόσο πιο εύκολη θα ήταν η δουλειά μας!). Ότι στις δέκα διαφημίσεις πετυχαίνει η μία – κι αυτή όχι επειδή ήταν η καλύτερη διαφήμιση, αλλά (συνήθως) επειδή προβάλλει το καλύτερο προϊόν. (Ποτέ η διαφήμιση δεν μπόρεσε να πουλήσει κακό προϊόν).

            Ξέρουμε ότι η άποψη για την παντοδυναμία της διαφήμισης (για την πλύση εγκεφάλου) ανήκει στη μυθολογία και όχι στην επιστήμη. Ξέρουμε πως ο καταναλωτής είναι πολύ πιο λογικός, πολύ πιο ώριμος από όσο νομίζουν οι θεωρητικοί.

            Ξέρουμε ακόμα πως η απόσταση ανάμεσα στη διαφήμιση και στην προπαγάνδα είναι τεράστια – και πως ελάχιστα είναι τα σημεία επαφής τους.

            Προσωπικά, είχα πάντα τη γνώμη πως, αντίθετα με την προπαγάνδα (τη μονοπωλιακή και κρυφή), η διαφήμιση (πλουραλιστική και φανερή) ήταν η αρχή μιας απόλυτα δημοκρατικής διαδικασίας. Ανοιχτά (η διαφήμιση φαίνεται πως είναι διαφήμιση) προτείνονται στον καταναλωτή διάφορα ανταγωνιστικά προϊόντα. Πάντα με δυνατότητα επιλογής. Και ο καταναλωτής ψηφίζει – με την αγορά τους.

            Πίστευα ακόμα πως η διαφήμιση αποτελεί μια άριστη αμυντική προετοιμασία εναντίον της προπαγάνδας. Ο ενημερωμένος πολίτης είναι και ο υποψιασμένος, ο δύσπιστος. Μαθαίνει να ζυγίζει κάθε μήνυμα με κριτήριο την προέλευσή του. Και δύσκολα δέχεται, αν δεν δοκιμάσει πρώτα.

            Οι διαφημιστές ξέρουμε πως όσο περισσότερα διαφημιστικά μηνύματα βλέπει κάποιος, τόσο πιο πολύ ξεδιπλώνει την κρίση του –και την άμυνά του˙ πως ο άνθρωπος που ζει σε «ανοικτές». Πληροφοριακά πλουραλιστικές κοινωνίες πέφτει πιο δύσκολα θύμα προπαγάνδας από αυτόν που ζει σε κλειστές κοινωνίες με λίγα και ομοιόμορφα μηνύματα».

Νίκος Δήμου

Σοφία Μάνιου

Σοφία Μάνιου

Ο ΦΑΝΑΤΙΣΜΟΣ

                       Η λέξη «φανατισμός» προέρχεται από τη λατινική λέξη «fanum»(ιερό) και σημαίνει την εγωιστική και εμπαθή υπεράσπιση των προσωπικών αντιλήψεων. Είναι ο υπερβολικός ζήλος, η τυφλή και εμπαθής προσήλωση σε κάποιες ιδέες, ο μανιώδης ενθουσιασμός υπέρ μιας θρησκείας, μιας πολιτικής ή άλλης ιδεολογίας και, συνεκδοχικά, συμπίπτει με την αδιαλλαξία και τη μισαλλοδοξία.

Συνώνυμα: ιδεοληψία, δογματισμός, πώρωση, μισαλλοδοξία.

Μορφές του φανατισμού

• Θρησκευτικός φανατισμός: η θρησκοληψία, η θρησκευτική/ένθεη μανία.
• Ιδεολογικός φανατισμός: η ιδεολογική πώρωση, η τυφλή προσήλωση σε μια ιδεολογία, η πνευματική μονομέρεια, η αδιαλλαξία.
• Πολιτικός-κομματικός φανατισμός: η δογματική υπεράσπιση της πολιτικής ιδεολογίας ή των αρχών ενός κόμματος, η προσωπολατρία, η ειδωλοποίηση των πολιτικών ηγετών.
• Εθνικός φανατισμός: ο εθνικισμός ή σωβινισμός, η πίστη στην ανωτερότητα του έθνους και η ρατσιστική αντιμετώπιση των άλλων εθνών.
• Αθλητικός φανατισμός: η θεοποίηση των αθλητικών ομάδων, η ειδωλοποίηση των αθλητών και ο χουλιγκανισμός.

Τι είναι το δόγμα;

            Η λέξη «δόγμα» προέρχεται από το ρήμα «δοκέω». Στην αρχαία ελληνική σήμαινε την άποψη, τη γνώμη κάποιου, αλλά και τη δημόσια γνώμη, την απόφαση του άρχοντα ή της πολιτείας.

Σήμερα το «δόγμα» σημαίνει τη φιλοσοφική ή θρησκευτική δοξασία που δεν επιδέχεται αμφισβήτηση του κύρους της. Την αλήθεια του δόγματος κανείς δεν μπορεί να την αμφισβητήσει – γιατί δεν το επιτρέπουν οι «φρουροί» του-, όπως και στο παρελθόν κανείς δεν τολμούσε να αμφισβητήσει τις φιλοσοφικές και επιστημονικές αυθεντίες που διεκδικούσαν το αλάνθαστο. Το δόγμα δεν επιδέχεται αντίρρηση ούτε και μπορεί –ισχυρίζονται οι οπαδοί του- να ελεγχθεί με τους αυστηρούς κανόνες της λογικής. Θεωρείται μια αυταπόδεικτη αξία. Συνήθως, το δόγμα δεν έχει αυστηρά κοσμική προέλευση. Είναι μια θεϊκή ρήση, μια αποκάλυψη εξ ουρανού δοσμένη και γι’ αυτό δεν επιτρέπεται σε κανέναν να το αμφισβητήσει.

Σχέση δόγματος και φανατισμού

            «…Ο αυταρχισμός κατασκευάζει, για την άνετη επιβολή του, το δόγμα. Το δόγμα, για την επικράτησή του, κατασκευάζει με τη σειρά του τους φανατικούς. Δόγμα και φανατισμός συμπορεύονται, δεν κάνει ο ένας χωρίς τον άλλον. Και τα δυο κοινωνικά φαινόμενα, δογματισμός και φανατισμός, κ α τ α σ κ ε υ ά ζ ο ν τ α ι, είναι προϊόντα τεχνικής από γραφεία προπαγάνδας, προϊόντα πλύσης και εκκένωσης εγκεφάλων. Και τα δύο έχουν τη δική τους λογική, δε δέχονται την κοινή λογική, δεν τα πάνε καλά με τη λογική… Αποκρούουν και τα δύο το διάλογο, το σωστό διάλογο βέβαια, γιατί δεν αντέχουν στην κριτική δύναμη της διαλεκτικής. Στηρίζονται στο «π ί σ τ ε υ ε   κ α ι   μ η   ε ρ ε ύ ν α» και διατηρούνται με τη μισαλλοδοξία».

Μ. Πλωρίτης

Στο παρελθόν…

Στην αρχαία Ρώμη «fanatici» (θεομανείς, ένθεοι μανιακοί) ονομάζονταν οι πιστοί της θεάς  Bellona, θεάς του πολέμου και συνδοδού του Άρη στις μάχες. Συνήθως, είχαν σωματικά και πνευματικά μειονεκτήματα και, όταν καταλαμβάνονταν από την ένθεη μανία, προέβαιναν σε φρικαλεότητες μπροστά στα μάτια των θεατών. Τρυπούσαν με σπαθί τα μέλη τους ή έκοβαν κομμάτια από τις σάρκες τους.

Με την πάροδο των χρόνων η λέξη «φανατικός» πήρε τη σημασία του ανθρώπου που προσηλωνόταν τυφλά σε μια θρησκεία και προσπαθούσε με τη βία να την  επιβάλει στους αλλοπίστους. Χρησιμοποιούσε το θεολογικό δόγμα ως άλλοθι για την έκρηξη της μανίας και της εκδικητικότητάς του. Οι πρώτοι χριστιανοί υπέστησαν τους φανατικούς διωγμούς και τα βασανιστήρια των Ρωμαίων. Όταν ο χριστιανισμός στην αυτοκρατορία του Βυζαντίου έγινε το επίσημο θρησκευτικό δόγμα, διώχθηκαν οι ειδωλολάτρες, καταστράφηκαν πολλοί αρχαίοι ελληνικοί ναοί, αλλά και σπουδαία συγγράμματα. Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, ο φανατισμός της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας έγινε αιτία πολλών κακουργημάτων. Η Ιερά Εξέταση καταδίωκε τους αιρετικούς, έστελνε στην πυρά οποιονδήποτε τολμούσε να αμφισβητήσει το Ρωμαιοκαθολικό δόγμα και τις αυθεντίες του, φίμωνε κάθε φιλελεύθερη φωνή και εξάπλωνε το σκοταδισμό και την αμάθεια (παράλληλα με τη θρησκευτική πώρωση) με την προτροπή «πίστευε και μη ερεύνα».

Σήμερα…

            Το φαινόμενο της φανατικής προσήλωσης σε μια ιδέα και οι ολέθριες συνέπειες της εμπάθειας αυτής δεν περιορίζονται, δυστυχώς, μόνο στο παρελθόν της ανθρωπότητας, αλλά ταλανίζουν οδυνηρά και το παρόν της. Ο φανατισμός σήμερα, σε όλες τις μορφές του, εξακολουθεί να μαστίζει τον κόσμο μας. Αποτελεί αίτία διακρατικών και εμφυλίων πολέμων, πολιτικών συγκρούσεων, τρομοκρατικών φαινομένων, κοινωνικών αναταραχών, βίας και εγκληματικότητας και παράγοντας ενίσχυσης ολοκληρωτικών πολιτικών κινημάτων. Σήμερα, ο φανατισμός κάθε είδους, απειλεί την ελευθερία, την αξιοπρέπεια και την ανθρωπιά όλων μας.

ΑΙΤΙΑ ΤΟΥ ΦΑΝΑΤΙΣΜΟΥ

1. Ο φανατισμός καλλιεργείται από επιτήδειους δημαγωγούς που αποπροσανατολίζουν το λαό από τα πραγματικά του προβλήματα και τον αποκοιμίζουν πνευματικά, για να εξυπηρετήσουν τις ιδιοτελείς σκοπιμότητές τους, τις φιλοδοξίες τους, τα οικονομικά και πολιτικά τους συμφέροντα. Η μέθοδος του αφιονισμού αφαιρεί κάθε ίχνος κριτικής ικανότητας και οδηγεί στην ευχερή χειραγώγηση του πλήθους.

2. Η άγνοια και η απαιδευσία είναι τα αίτια της αδυναμίας για κριτική σκέψη και ορθολογισμό. Ο αμαθής, λόγω των στενών πνευματικών οριζόντων και της νοητικής του αδράνειας, εύκολα γίνεται θύμα διαβουκόλησης και φανατισμού.

«…Από τη φύση του ιδεοπλάστης και ιδεολάτρης ο άνθρωπος, γίνεται από πνευματική αδράνεια και ηθική δειλία ιδεοληπτικός, αιχμάλωτος των ιδεών, δούλος των διανοητικών του προϊόντων. Τέτοιος είναι ο μισαλλόδοξος και ο δογματικός…».

Ευ. Παπανούτσος

            Η αμάθεια ευνοεί την ιδεοληψία. Η ιδεοληψία είναι η εμφάνιση και η επιβολή στο ανθρώπινο πνεύμα ιδεών και αισθημάτων που δεν προέρχονται από το ενσυνείδητο εγώ. Ιδεοληπτικός είναι ο άνθρωπος που έχει κυριευθεί από τέτοιες ιδέες, ο αιχμάλωτος των ιδεών αυτών.

3. Για την πνευματική ανωριμότητα υπεύθυνα είναι και τα εκπαιδευτικά συστήματα. Η ανύπαρκτη παιδεία και ο αναλφαβητισμός στις τριτοκοσμικές χώρες από τη μια, και από την άλλη η πνευματική μονομέρεια της ειδίκευσης και της τεχνοκρατικής εκπαίδευσης στις αναπτυγμένες κοινωνίες δημιουργούν ανθρώπους πνευματικά ανελεύθερους, ανθρώπους που μαθαίνουν να υπακούουν ππαθητικά στα «άνωθεν κελεύσματα».

4. Από την έλλειψη της παιδείας πηγάζει και η έλλειψη της πίστης στο διάλογο, ως μέσο αναζήτησης της αλήθειας, αλλά και η μισαλλοδοξία, η απουσία της πνευματικής ανεκτικότητας, που είναι αποτέλεσμα της πνευματικής μονομέρειας και της δογματικής προσήλωσης σε μία και μοναδική «αλήθεια».

«… Μονάχα οι φανατικοί, και αυτοί πάλι όχι πέρα για πέρα, συγκεντρώνουν τα ενδιαφέροντά τους ολόγυρα σε μια και μόνη επιδίωξη και δυσαρεστούνται, όταν κανείς μιλήσει για κάτι που βρίσκεται έξω από την επιδίωξή τους, από την πίστη τους, ή και μιλώντας γι’ αυτά ίσια ίσια τα θέματα δεν καταλήξει στην απόκριση που επιθυμούν οι ίδιοι να πάρουν, στην απόκριση που έχουν έτοιμη μέσα τους. Αλλ’ οι φανατικοί πληρώνουν την προσκόλλησή τους σε μια «θέση» με βαρύτατα αντισταθμίσματα. Χάνουν την κυκλική όραση, το μέγα και τίμιο δώρο της ολοκληρωτικής εποπτείας. Αγνοούν την ωφελιμότητα της διαφωνίας. Δεν ανέχονται την αντίρρηση, την αλήθεια του άλλου. Αυτό, φυσικά, τους εξασφαλίζει την εσωτερική επάρκεια, την εσωτερική γαλήνη. Δεν αμφιβάλλουν. Είναι πολύ μεγάλη υπόθεση το να μην αμφιβάλλεις. Αλλ’ η ανθρώπινη αξιοπρέπεια απορρέει κατά μεγάλο μέρος από την αμφιβολία, από την ανάγκη που αισθάνεται ο άνθρωπος να συλλογιστεί καταμόναχος και, αν το μπορεί, ν’ αποφασίσει για τον εαυτό του. Αυτή είναι η πολυτιμότερη μορφή της ελευθερίας…».

Ι.Μ.Παναγιωτόπουλος

5. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης συχνά συνδαυλίζουν το φανατισμό με τους προπαγανδιστικούς μηχανισμούς της παραπληροφόρησης, του λαϊκισμού και του εντυπωσιασμού. Χαρακτηριστικό είναι το φαινόμενο του «κίτρινου τύπου», που αποπροσανατολίζει τις μάζες με την υπερβολή και τη μονομέρεια της παρουσίασης των γεγονότων. Τα εμπρηστικά κείμενά του γεννούν την εμπάθεια, την πώρωση, το φανατισμό(πολιτικό-κομματικό, αθλητικό…).

6. Η δύναμη της υποβολής των μέσων μαζικής ενημέρωσης, εξάλλου, είναι τεράστια στην εποχή μας, λόγω της μεγάλης τεχνολογικής ανάπτυξης. Σήμερα είναι ευχερέστερη παρά ποτέ η διάδοση μιας πίστης και η εμφύτευσή της στη συνείδηση του λαού. Όποιος ελέγχει τα μέσα μαζικής ενημέρωσης εύκολα μπορεί να χειραγωγήσει τις μάζες.

7. Η έλλειψη αυτοεκτίμησης κάποιων ανθρώπων, που πηγάζει από τη συναίσθηση της ανικανότητας και της μηδαμινότητας της ύπαρξής τους, αλλά και της ανύπαρκτης κοινωνικής αναγνώρισης της προσωπικότητάς τους, τους αναγκάζει να ταυτίσουν το εγώ τους με μια ομάδα, να θέσουν τον εαυτό τους στην υπηρεσία μιας «ιερής» υπόθεσης και να δικαιωθούν ή να καταξιωθούν με τη νίκη ή την επιβολή της ιδέας με την οποία έχουν ταυτιστεί.

8. Το προηγούμενο φαινόμενο ενισχύεται ακόμη περισσότερο στη μαζική κοινωνία. Η μάζα συνθλίβει την ξεχωριστή φυσιογνωμία και ο μαζοποιημένος άνθρωπος δε νιώθει την υπεροχή ή την καταξίωση του προσώπου του μέσα στο κοινωνικό σύνολο. Όμως κάθε υγιής ψυχολογικά άνθρωπος νιώθει την ανάγκη να συμμετέχει δυναμικά στη ζωή της κοινωνίας του, να παρεμβαίνει στη λειτουργία του κοινωνικού περιβάλλοντος όντας ενεργό μέλος του. Έτσι, αποδεικνύει –κυρίως στον ίδιο του τον εαυτό- ότι έχει νόημα η ύπαρξή του. Για να δικαιώσει την ύπαρξή του, λοιπόν, ο μαζοποιημένος άνθρωπος υπερασπίζεται με πάθος μια ιδέα που η επιβολή της θ’ αλλάξει τον κόσμο. Νιώθει πως με αυτόν τον τρόπο συμμετέχει στις κοινωνικές εξελίξεις ή στη δημιουργία της Ιστορίας. Το τυφλό του πάθος τον οδηγεί συχνά και στην καταστροφική μανία που δεν αποτελεί παρά το αντιστάθμισμα του ανύπαρκτου αισθήματος της δημιουργίας.

9. Εξάλλου, αυτός ο τύπος ανθρώπου αποποιείται και τις ευθύνες του με μεγάλη ευκολία. Είναι πρόθυμος να αναθέσει σε άλλους τον προσδιορισμό της σκέψης και της συμπεριφοράς του, προκειμένου να απαλλαγεί από το βάρος της ευθύνης της επιλογής ή της απόφασης.

10. Σε μεταβατικές περιόδους της ιστορικής εξέλιξης, όταν οι αξίες διέρχονται κρίση, όταν καταρρέουν οι ιδεολογίες και όταν επικρατεί ο αμοραλισμός, το άτομο συνθλίβεται από την ιδεολογική και ηθική σύγχυση. Ο μηδενισμός του στερεί τα απαραίτητα ερείσματα για μια αξιοπρεπή, γεμάτη νόημα και σκοπό ζωή. Εύλογη είναι, λοιπόν, η αναζήτηση υποκατάστατων των χαμένων ιδανικών ή αξιών. Ο ανερμάτιστος άνθρωπος αναζητά μια «πυξίδα», για να προσανατολιστεί. Γυρεύει την ασφάλεια και τη σιγουριά της μιας πίστης, της μίας  και μοναδικής αλήθειας. Όταν οι επιτήδειοι του την υποδείξουν, προσηλώνεται σ’ αυτήν με πάθος.

11. Ο φόβος της κοινωνικής περιθωριοποίησης αναγκάζει πολλούς να ενστερνίζονται τις πεποιθήσεις της Κοινής Γνώμης, να υιοθετούν την άποψη των πολλών. Ακόμη και όταν η Κοινή Γνώμη είναι αποπροσανατολισμένη (όπως στη ναζιστική Γερμανία από τον Χίτλερ) και φανατικά προσηλωμένη σε μια πίστη, καταναγκάζονται ψυχολογικά ν’ ακολουθήσουν την πορεία του «κοπαδιού», γιατί τρέμουν τις κυρώσεις (ψυχολογικές, κοινωνικές ή άλλες) που θα επιφέρει η παρέκκλισή τους από την «αγέλη». Στον ίδιο φόβο της απόρριψης και της περιθωριοποίησης θεμελιώνεται και η ταύτιση του ατόμου με τις δογματικές αντιλήψεις του στενότερου κοινωνικού του περιβάλλοντος, μιας φιλικής παρέας, για παράδειγμα, που αποτελείται από φανατικούς «φιλάθλους».

12. Η βία και η εγκληματικότητα όχι μόνον γεννάται από το φανατισμό, μα τον γεννά κιόλας. Και αυτός που χρησιμοποιεί τη βία, αλλά κι αυτός που αναγκάζεται να την υποστεί γίνεται φανατικός, για να διατηρήσει και να δυναμώσει την πίστη του ή για να ενισχύσει τη δικαιολόγηση της εγκληματικής συμπεριφοράς του.

Ο G. Ferrero γράφει για τους τρομοκράτες της Γαλλικής Επανάστασης:

«Όσο πιο πολύ αίμα έχυναν αυτά τα δυστυχισμένα θύματα του μεγάλου φόβου, τόσο πιο πολύ αισθάνονταν την ανάγκη να πιστεύουν ότι οι αρχές τους ήταν απόλυτες. Οι Ιακωβίνοι δεν έχυσαν όλο αυτό το αίμα, επειδή πίστευαν στη λαϊκή κυριαρχία, όπως σε μια θρησκευτική αλήθεια, αλλά προσπάθησαν να πιστέψουν στη λαϊκή κυριαρχία, όπως σε μια θρησκευτική αλήθεια, γιατί ο φόβος τους είχε κάνει να χύσουν τόσο πολύ αίμα…».

Ποιες είναι οι συνέπειες του φανατισμού για το άτομο;

1. Αδυναμία ορθολογιστικής και κριτικής σκέψης, ανικανότητα αναθεώρησης και επαναπροσδιορισμού των απόψεων, πνευματική μονομέρεια, πνευματική στασιμότητα, απώλεια της πνευματικής ελευθερίας.

2. Μισαλλοδοξία, αδιαλλαξία, έλλειψη πνευματικής ανεκτικότητας.

3. Αδυναμία επίλυσης προβλημάτων ή διαφορών με βάση το διάλογο.

4. Υπερβολή, εμπάθεια, αδυναμία αυτοελέγχου/αυτοκυριαρχίας, απελευθέρωση των ζωωδών παρορμήσεων, κυριαρχία των παθών, ανευθυνότητα και ανηθικότητα, έλλειψη ηθικής υγείας, απώλεια της ηθικής ελευθερίας.

5. Αντικοινωνικότητα, εγκληματική διάθεση, απανθρωποποίηση, βία, καταστροφή, σκληρότητα, σκαιότητα απέναντι στο συνάνθρωπο.

Ποιες είναι οι συνέπειες του φανατισμού για το κοινωνικό σύνολο;

1. Πλήγμα στην ελευθερία σκέψης και έκφρασης, στον πλουραλισμό, στην ελεύθερη διακίνηση των ιδεών.

2. Χαλάρωση της πίστης στη δύναμη του διαλόγου και επίλυση των διαφορών με τη βία.

3. Καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ελευθεριών, εκρίζωση των ανθρωπιστικών αξιών.

4. Πυροδότηση της εγκληματικότητας και της αντικοινωνικής δράσης, διόγκωση της κοινωνικής παθογένειας, κοινωνική αποδιοργάνωση.

5. Κατάλυση των δημοκρατικών θεσμών, κίνδυνος για την ομαλή λειτουργία αλλά και για την ύπαρξη του δημοκρατικού πολιτεύματος.

6. Ιδεολογική, κοινωνική και πολιτική κρίση, έξαψη των πολιτικών παθών, διχόνοια, εμφύλιες συρράξεις, κοινωνικές και πολιτικές συγκρούσεις.

7. Φαινόμενα εθνικισμού  και θρησκευτικού φανατισμού.

8. Ρατσισμός.

9. Τροχοπέδη στη γόνιμη αμφισβήτηση του κατεστημένου, στην εξέλιξη του πολιτισμού και των επιστημών, στην κοινωνική πρόοδο.

10. Εκφυλισμός των αγνών και ενάρετων ιδεολογιών ή θρησκειών (π.χ. χριστιανισμού).

11. Διαβουκόληση των μαζών, χειραγώγηση και αγελοποίηση των λαών.

12. Καταβαράθρωση του ιδανικού της φιλίας των λαών και της ειρήνης, πυροδότηση του πολέμου, υπονόμευση του διεθνισμού.

«… Η συνηθισμένη, ωστόσο, μορφή του φανατισμού είναι αληθινά αποκρουστική. Ο φανατικός, σ’ όλες τις εποχές, είναι στενοκέφαλος και στενόκαρδος. Το οπτικό του πεδίο είναι περιορισμένο και το πείσμα του ακατανίκητο. Αγνοεί τους συμβιβασμούς, αλλ’ αγνοεί και τις καλόπιστες κι ευγενικές παραχωρήσεις. Φρουρός συχνά ενός δόγματος που υποστηρίζει τις εξοχότερες αρετές, όσο προχωρεί τις χάνει ο ίδιος. Γίνεται απάνθρωπος, ωμός, σκαιός, αποθηριώνεται, για να εξανθρωπίσει τους ανθρώπους. Ο φανατισμός δημιουργεί καταστάσεις βρασμού. Αλλά βρασμού από εμπάθεια, μίσος, ακόμη κι εγκληματική διάθεση. Ας θυμηθούμε τα ολοκαυτώματα κατά το Μεσαίωνα και την Αναγέννηση. Θηρία και όχι άνθρωποι τα επραγματοποίησαν. Και οι περισσότεροι καλόπιστοι, αφοσιωμένοι στο δόγμα και στην αυθεντία της παπικής εκκλησίας. Πίστευαν πως υπηρετούσαν το θέλημα, το θέλημα της αγάπης, πυρπολώντας ανθρώπους.

            Ο φανατισμός είναι γεμάτος εσωτερικές αντιφάσεις. Συχνά ταλαιπωρείται ανάμεσα στην πίστη και στις εξωτερικές εμφανίσεις της, ανάμεσα στη θεωρία και στην πράξη. Ταλαιπωρείται, φυσικά, όταν αυτοελέγχεται με αθόλωτη κρίση και ανακαλύπτει πόση απόσταση χωρίζει την εσωτερική του βεβαιότητα από την έμπρακτη εφαρμογή της. Ο Τουρκοεμάδας είναι ολοκληρωτικά αφοσιωμένος στο Χριστό. Και δεν κάνει τίποτε, που να μπορεί να θεωρηθεί, ακόμη και από μακριά, σύμφωνο με τη διδαχή του Χριστού. Ο Τουρκοεμάδας υπήρξεν ένα χριστιανικό κτήνος. Και δεν ήταν και δεν είναι το μόνο. Ο Καλβίνος ήλθε να διορθώσει τα σφάλματα, ν’ αναγεννήσει τον καθολικισμό. Οι ευαίσθητοι πήραν μεγάλη ανάσα, αντικρίζοντας αυτόν τον ίσιο, λιτό κι αφοσιωμένο στο χρέος του άνθρωπο, που άνοιγε καινούριους δρόμους στη χριστιανική σκέψη. Ύστερα ένιωσαν πως δέσμιος της αρετής του ο Καλβίνος, φανατικός ενάρετος, έγινε ανθρωποκυνηγός και βασανιστής. Γιατί δεν είναι μόνο ο φανατισμός της άγνοιας, της κακίας, της διαστροφής, καταστροφικός. Είναι και ο φανατισμός της αρετής. Οι θετικές ,μορφές του φανατισμού είναι, χωρίς αμφιβολία, αξιέπαινες, αλλά και τόσο σπάνιες, ώστε να μπορούν να θεωρηθούν απραγματοποίητες.

            Έπειτα και τούτο: ο φανατισμός είναι μια παραγωγική επένδυση των καιροσκόπων, των μηχανορράφων και των εκμεταλλευτών της ανθρώπινης καλοπιστίας ή και αφέλειας˙ αφέλειας που φτάνει συχνά ίσαμε τα σύνορα της ηλιθιότητας. Νομίζω πως όταν μιλούμε για ενάρετο φανατισμό, θα πρέπει να εννοούμε το φανατισμό των ταπεινών ηρώων της αλήθειας και της αρετής και όχι το φανατισμό των πληθών. Τα πλήθη, όταν φανατίζονται από τους επιδέξιους σκηνοθέτες των ιερών πολέμων ή των «επικών» εξορμήσεων, είναι πάντα ετερόφωτα, άβουλα και καταστροφικά. Μνημόνεψα τους ιερούς πολέμους και θυμήθηκα τις ορδές των βαρβαρικών λαών που ξεχύθηκαν κατά καιρούς πάνω στο πρόσωπο της γης και ξεπάστρεψαν και ξερίζωσαν και αναισχύντησαν και άρπαξαν ό,τι βρήκαν μπροστά τους και γέμισαν αίμα –και το δικό τους και, κυριότατα, το ξένο αίμα. Πολεμούσαν για τον αφέντη τους και πρόσμεναν πλουσιόδωρη υλική ανταμοιβή ή τιμητική διάκριση ένα μεράδι στην εξουσία. Πολεμούσαν για την πατρίδα τους, για τον τόπο τους, και μέσα στη σφαγή και στην ακολασία έβλεπαν το πρόσωπό τους αποθεωμένο από τους πρόθυμους αίνους των πιστών. Πολεμούσαν, τέλος, για τον παράδεισο, έναν παράδεισο, οι λαοί του Ισλάμ, καμωμένο από γευστικές απολαύσεις και συνεχείς συνευρέσεις με τα μελανόφθαλμα κορίτσια που διαθέτει σε τόση αφθονία το Κοράνιο. Οι φανατικοί όποιας μορφής είναι οι μεγάλοι εγκληματίες που έσπειραν τον όλεθρο απάνω στη γη και σπίλωσαν ανεξίτηλα το νόημα του ανθρώπου».

Ι.Μ.Παναγιωτόπουλος

(Τουρκοεμάδας: ορθότερα Τορκουεμάδας (Θωμάς de Torquemada). Ισπανός μοναχός του τάγματος των Δομινικανών και πρώτος γενικός ιεροεξεταστής της Ισπανίας (1420-1498). Έδειξε υπερβολικό ζήλο πολλαπλασιάζοντας τις καταδίκες, τα βασανιστήρια και τις λεγόμενες «πράξεις πίστης». Το όνομά του έμεινε στην ιστορία για τις αγριότητες και τα σκληρά βασανιστήρια που επέβαλλε στους «αιρετικούς». Υπολογίζεται πως καταδίκασε 9.000 άτομα σε θάνατο και γύρω στα 90.000 σε άλλες ποινές).

            «… Εκείνος που με πείσμα και ακαμψία κλείνεται μέσα στις ιδέες του αρνούμενος και το παραμικρό άνοιγμα στους τοίχους της φυλακής του. Επειδή δε θέλει να δει, δεν μπορεί πλέον να δει τίποτα πέρα από το στενό πνευματικό του ορίζοντα. Ας θυμηθούμε την περίφημη πλατωνική αλληγορία: τους δεσμώτες του σπηλαίου. Από τη μακρά εγκάθειρξή τους στη σκοτεινή φυλακή έχασαν όχι μόνο τη δύναμη της όρασης, αλλά και τη θέληση να βγουν στο φως και ν’ αντικρίσουν τα ίδια τα πράγματα. Είναι τόσο καλά βολεμένοι, ήσυχοι και μακάριοι στον ίσκιο των ειδώλων τους, ώστε εάν κανείς επιχειρήσει να τους τραβήξει έξω, διαμαρτύρονται, εξοργίζονται και είναι ικανοί να διαμελίσουν τον απερίσκεπτο ελευθερωτή τους.

            Τίποτε δεν ενοχλεί το δογματικό όσο ο έλεγχος, η κριτική των άρθρων της πίστης του. Φοβάται μήπως αναγκαστεί να μετακινηθεί από τις θέσεις του και αμυνόμενος επιτίθεται εναντίον εκείνων  που και διακριτικά ακόμη δοκιμάζουν να κλονίσουν την τυφλή βεβαιότητά του. Τους υποπτεύεται, αμφισβητεί τις καλές προθέσεις τους, δε σκέπτεται καν να τους ακούσει. «Υπάρχουν»,  λέει, «αρχές, κανόνες, έννοιες που βρίσκονται πέρα από κάθε αμφιβολία και είναι καθαρή μωρία να κατεβάζει κανείς από τα βάθρα τους αυτές τις σεβάσμιες ιδέες και να τις παραδίνει στον έλεγχο του τυχόντος». Αν έμενε με την αντίληψη αυτή ο άνθρωπος, δε θα είχε απομακρυνθεί πολύ από τα άλλα δίποδα ζώα. Ευτυχώς για τον πολιτισμό μας αποφάσισε νωρίς ν’ απαρνηθεί τις πνευματικές ανέσεις του και να ριψοκινδυνέψει στο πέλαγος της ελεγχόμενης γνώσης. Η ιστορία της επιστήμης (στα πρώτα αποφασιστικά βήματά της την έλεγαν: φυσιολογία και φιλοσοφία) είναι μια μακρά σειρά από τολμηρές πρωτοβουλίες για την απελευθέρωση του σκεπτόμενου ανθρώπου από την ιδεοληψία και το δογματισμό, με το επαναστατικό σύνθημα του «λόγον διδόναι». Παρά την ανευλάβεια που κατηγορείται ότι δείχνει απέναντι στον παραδοσιακό κώδικα των «αναμφισβήτητων αληθειών», ο επιστήμονας απαιτεί από κάθε ιδέα, οποιαδήποτε κι αν έχει σημαία, να δεχτεί τον έλεγχο και να επιδείξει τους τίτλους της.

            […] Με τη θεωρία αυτή γίνεται φανερό ότι το πρώτο και αποφασιστικό βήμα του κριτικού στοχασμού είναι ο περιορισμός, η χάραξη των ορίων του χώρου της έγκυρης γνώσης. Το δεύτερο ο καθορισμός του κριτηρίου της, η αναγνώριση του μέτρου με το οποίο θα εξακριβώνεται το βάρος, η γνησιότητά της. Έως πού το έδαφος είναι στερεό για την πορεία της διάνοιάς μας και πώς αυτή θα βεβαιώνεται ότι πατάει γερά. Και τις δυο παραδοχές αποδοκιμάζει ανυποχώρητα ο ιδεοληπτικός, ο δογματικός τύπος ανθρώπου. Αυτός έχει τις «ιδέες» του, τις δικές του ιδέες, και είναι τόσο καλά βολεμένος μέσα στο κλουβί τους, που δεν εννοεί με κανέναν τρόπο να βγει έξω για νέες περιπέτειες. Φοβάται να δοκιμάσει πάλι τα φτερά του, γιατί υποπτεύεται (ορθά) ότι έχουν αδυνατίσει από την αδράνεια και δε θα τον βοηθήσουν να πετάξει. Κατά βάθος τρέμει την ελευθερία, σαν το πουλί το γεννημένο στη σκλαβιά που όταν το λευτερώσεις, εκείνο φτεροκοπάει απάνω στα σύρματα της φυλακής του και ψάχνει να βρει καμιά πορτούλα να ξαναμπεί μέσα –στη «σιγουριά». Ή σαν εκείνους τους σκλάβους της μαύρης ηπείρου που όταν ο νόμος τους λευτέρωσε, ικέτευαν τα αφεντικά τους να τους περάσουν πάλι το χαλκά –για «σιγουριά». Θέλει τόλμη η ελευθερία…».

Ευ. Παπανούτσος

ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΟΥ ΦΑΝΑΤΙΣΜΟΥ

1. Οι φορείς κοινωνικοποίησης καλό είναι να αναλάβουν τις ευθύνες τους ως προς την πνευματική και ηθική διάπλαση των νέων. Η ασκούμενη από αυτούς αγωγή πρέπει να είναι πολυμερής και ανθρωπιστική, ώστε να παγιώνει την αρχή της πνευματικής ανεκτικότητας και να διαπλάθει ελεύθερους και υπεύθυνους ανθρώπους, που θα σέβονται τον εαυτό τους και τους συνανθρώπους τους.

2. Αλλά και το ίδιο το άτομο αναγκαίο είναι να αναλάβει την προσωπική του ευθύνη για την πνευματική και ηθική του υγεία. Αναλυτικότερα:

3. Να αμφισβητεί κάθε δόγμα, να βασανίζει τις ξένες ιδέες και πεποιθήσεις που προορισμό έχουν τη βίαιη επιβολή τους στη συνείδησή του.

4. Να ασκεί κριτικό έλεγχο στις απόψεις, στις ιδεολογίες, σε όλες τις «αλήθειες».

5. Να μην οδηγηθεί στο αντίθετο άκρο του φανατισμού, δηλαδή στην αδιαφορία, στην παθητικοποίηση ή στην αρνητική αμφισβήτηση και στο μηδενισμό.

5.Να συνειδητοποιήσει ότι όλα υπόκεινται σε συνεχή εξέλιξη, ότι τα πάντα είναι μεταβλητά. Γι’ αυτό και όταν δέχεται μια αλήθεια, να τη δέχεται προσωρινά, αφήνοντας πάντα περιθώρια επαναπροσδιορισμού των απόψεών του.

6. Να αρνηθεί την πνευματική στασιμότητα. Το πνεύμα χρειάζεται συνεχή τροφοδότηση, αναζωογόνηση. Ο Nietzsche είχε γράψει πως «ο άνθρωπος που δεν ανανεώνεται πνευματικά είναι όπως το φίδι που δεν αλλάζει δέρμα».

7.Να μένει πιστός στην αρχή της πνευματικής ανεκτικότητας, να σέβεται την ελευθερία σκέψης και έκφρασης των ιδεών των συνανθρώπων του, να μην είναι μισαλλόδοξος. Ο Βολταίρος διατύπωσε αποφθεγματικά την αρχή της πνευματικής ανεκτικότητας : «Διαφωνώ με όσα λες, αλλά θα υπερασπιστώ, και με το τίμημα της ζωής μου ακόμη, το δικαίωμά σου ελεύθερα να λες όσα πρεσβεύεις».

8. Να πιστέψει στη δύναμη της παιδείας και να μορφώνεται διαρκώς (διαβίου παιδεία), γιατί η γνώση διευρύνει τους πνευματικούς ορίζοντες, καλλιεργεί τον ορθολογισμό και την κριτική σκέψη και διασφαλίζει την πνευματική ελευθερία.

«… Υπάρχει τρόπος να γλιτώσει κανείς από την ιδεοληψία και το δογματισμό;

            Υπάρχει, νομίζω. Είναι εκείνη η … ενοχλητική και επικίνδυνη μύγα, με την οποία παρομοίαζε το διαλεκτικό του δαιμόνιο ο αρχαίος Σωκράτης. Ένα βαρύ και νωθρό άλογο –έλεγε- για να κουνηθεί, χρειάζεται να το τσιμπήσει αυτή η μύγα. Έτσι και ο ευτυχής στη δουλεία του δογματικός που αρνιέται πεισματικά να μετακινηθεί και κλείνει τα’ αυτιά του στον έλεγχο («ου με πείσης καν με πείσης»), θέλει γερό δάγκωμα από κανένα ακαταμάχητο φιλοσοφικό ζωύφιο, για να αναγκαστεί να κάνει χρήση της μουδιασμένης του διάνοιας. Και να ξαναβρεί την πνευματική του ελευθερία. Αλλά δε φτάνει τούτο μόνο. Πρέπει και να μπορεί να σηκώσει την αλήθεια. Το βάρος της δεν είναι για όλους τους ώμους, ενώ το ψεύδος (οι αβασάνιστες, οι αυθαίρετες ιδέες) και πάει σε πολλούς, πάρα πολλούς, όπως το έτοιμο φόρεμα. «Η αξία ενός ανθρώπου έγραψε ο Nietzsche  «μετριέται με το πόση αλήθεια μπορεί να σηκώσει».

Ευ. Π.Παπανούτσος

 Σοφία Μάνιου

Σοφία Μάνιου

 H  EIΡΗΝΗ

                 Τι είναι η ειρήνη;  (Ετυμ.< εἲρω= ενώνω)

Πρώτιστος όρος των διεθνών σχέσεων που δηλώνει την ιδανική κατάσταση αρμονίας, φιλίας, αλληλεγγύης και συνεργασίας μεταξύ των λαών. Το πανανθρώπινο ιδεώδες της ειρήνης αποτελεί τη βασικότερη προϋπόθεση ευημερίας και προόδου της ανθρωπότητας.

Ο όρος χρησιμοποιείται, για να δηλώσει:

1. Τον τερματισμό ειδικών εχθροπραξιών ή ενός συγκεκριμένου πολέμου. Π.χ. Ειρήνη των Βερσαλλιών, Κιμώνειος ειρήνη.
2. Την ανυπαρξία πολέμου ή εχθροπραξιών.
3. Την πολιτική ενεργητική φιλία.
4. Το χρονικό διάστημα ανάμεσα σε δυο πολέμους.
5. Τους θεσμούς με τους οποίους κατοχυρώνεται η φιλική συνύπαρξη δύο κρατών, η τάξη στις σχέσεις τους. Πίσω από τους όρους «ειρηνική συνύπαρξη» και «ειρηνική συνεργασία» συχνά νοείται σοβούσα εχθρότητα μεταξύ δύο κρατών και οι όροι υποδηλώνουν την προσπάθεια για διευθέτηση των διαφορών τους. Στην ίδια κατηγορία «ειρήνης» θα μπορούσαμε να εντάξουμε και την «ψυχροπολεμική ειρήνη».
6. Την ενοποίηση μιας ευρύτερης περιοχής υπό την εξουσία ενός κράτους. Παραδείγματα: Η Pax Romana των ρωμαϊκών χρόνων και η Pax Eccllesiae του Μεσαίωνα. Η Κ.τ.Ε. και ο Ο.Η.Ε. συγκροτήθηκαν με σκοπό να επιβάλλουν μια τέτοια διακρατική ειρήνη στον εικοστό αιώνα.
7. Την ειρήνη στην εσωτερική ζωή ενός κράτους. Ο όρος «διατάραξη της ειρήνης» υποδηλώνει τη διασάλευση της εσωτερικής γαλήνης του κράτους.

Σε πρακτικό επίπεδο στην παγίωση της ειρήνης στοχεύουν:

1. Οι διπλωμάτες, που επιδιώκουν τον τερματισμό ενός συγκεκριμένου πολέμου ή την ειρηνική διευθέτηση των διαφορών των κρατών.
2. Οι διεθνείς οργανώσεις, που προάγουν τη διεθνή συνεργασία και αλληλεγγύη, εργάζονται για την παγίωση θεσμών ικανών ν’ αποτρέψουν τον πόλεμο και συμβάλλουν στη δίκαιη επίλυση των προβλημάτων  μεταξύ των λαών.
3. Τα φιλειρηνικά κινήματα.

Συνήθως, με τον όρο «ειρήνη» νοείται η ανυπαρξία πολέμου, η έλλειψη έκδηλων εχθροπραξιών, η κατίσχυση κάποιων θεσμών που διασφαλίζουν την τάξη. Ορισμένοι θ’ αποκαλούσαν την κατάσταση αυτή «τάξη» και όχι «ειρήνη», γιατί η ειρήνη προϋποθέτει την εκούσια από τους ανθρώπους αποδοχή των κανόνων που εξασφαλίζουν την αδελφική συνύπαρξη των λαών, και όχι την αναγκαστική επιβολή τους.

Μήπως, λοιπόν, θα ήταν ορθότερο να μιλάμε για «τάξη» στις διακρατικές σχέσεις και όχι για «ειρήνη»; Την άποψη αυτή ενισχύει η σκέψη ότι η ειρήνη είναι μια συμβατική έκφραση περισσότερο και πολύ λιγότερο μια κατάσταση πραγματική. Πραγματικότητα μοιάζει να είναι ο πόλεμος και η ειρήνη τίποτ’ άλλο από μια σύμβαση, η ανυπαρξία πολέμου για κάποιο χρονικό διάστημα ή η τάξη που επιβάλλεται με τους θεσμούς ανάμεσα σε δυο πολέμους… «Σύμφωνα με τη γνώμη ενός Γάλλου ιστορικού, από το 1496 π.Χ. ως το 1861 μ.Χ. η ανθρωπότητα έζησε μόνο 227 χρόνια ειρήνης και 3.357 χρόνια πολέμου. Στην Ευρώπη τους τελευταίους τρεις αιώνες έγιναν 286 πόλεμοι, ενώ από το 1560 μ.Χ. ως το 1860 μ.Χ. οι συνθήκες που υπογράφτηκαν για να διατηρηθεί η ειρήνη είναι 8.000…».

            «Μιλώντας αρχικά για τη θεωρία της ειρήνης, το πρώτο ερώτημα που τίθεται είναι: Τι είναι ειρήνη, διότι η λέξη χρησιμοποιείται με διττή σημασία: από τη μια με την έννοια του μη πολέμου ή της μη χρήσης βίας για την επίτευξη ορισμένων στόχων -αυτό θα ήταν ο αρνητικός της ορισμός- ενώ αντίθετα σύμφωνα με το θετικό της ορισμό η ειρήνη είναι η κατάσταση της αδερφικής αρμονίας όλων των ανθρώπων.

            Ας πούμε δυο λόγια για το δεύτερο ορισμό. Η έννοια αυτή βρήκε την πρώτη και μεγαλειώδη της έκφραση στην προφητική αντίληψη της «Μεσσιανικής περιόδου», την εποχή που οι άνθρωποι ζούσαν σε αρμονία μεταξύ τους -κι αυτό είναι σημαντικό- αλλά και με τη φύση, κι όχι απλά και μόνο σε μια κατάσταση μη επίθεσης, μη βίας, αλλά ολοφάνερα σε μια μη αγχώδη κατάσταση. Άρα σε μια κατάσταση την οποία δεν μπορείς παρά να τη χαρακτηρίσεις ως την ανώτερη βαθμίδα εξέλιξης του ανθρώπου, μια κατάσταση πλήρους ανέλιξης της διάνοιάς του και της ικανότητάς του να αγαπάει. Ακόμη και η εβραϊκή λέξη που χρησιμοποιείται στην Παλαιά Διαθήκη για την ειρήνη «shalom» αυτό ακριβώς εκφράζει: σημαίνει δηλαδή ολότητα, αρμονία, πληρότητα…

            […] Σχετικά με την αρνητική θεωρία της ειρήνης, πρέπει να πούμε ότι αυτή είναι βέβαια η πιο συνηθισμένη. Όταν σήμερα γίνεται λόγος για την ειρήνη γενικά, κανείς δε  σκέφτεται  την αρμονική αλληλεγγύη των ανθρώπων ούτε την πλήρη εξέλιξη του ανθρώπου από την ψυχολογική άποψη, αλλά το μη πόλεμο».

                                                                                                                    Erich Fromm

 Τα αγαθά της Ειρήνης

            Ευνόητο είναι πως η ειρήνη μας προσφέρει όλα τα αγαθά που μας στερεί ο πόλεμος. Η ειρήνη είναι το θεμέλιο της ζωής, της δημιουργικής δραστηριότητας του ανθρώπου και της ολοκλήρωσής του. Είναι η βάση της ανόδου του βιοτικού επιπέδου, της πνευματικής καλλιέργειας και της ανάπτυξης του πνευματικού πολιτισμού. Είναι η προϋπόθεση της ελευθερίας, της κατοχύρωσης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της κατίσχυσης του ανθρωπισμού.

«Στην Αγορά της αρχαίας Αθήνας, σύμφωνα με τη μαρτυρία του περιηγητή Παυσανία, υπήρχε χάλκινο άγαλμα της Ειρήνης, έργο του Κηφισόδοτου, πατέρα του Πραξιτέλη.

Η Ειρήνη, κόρη του Δία και της Θέμιδας, αδερφή της Ευνομίας και της Δίκης, στέκεται όρθια. Στο δεξί της χέρι κρατάει σκήπτρο και στο αριστερό το γιο της τον Πλούτο. Ο χαριτωμένος μικρός έχει στραμμένο το κεφάλι ψηλά, κοιτώντας με έκδηλη αγάπη τη μητέρα του. Το δεξί του χέρι το υψώνει τρυφερά, για να χαϊδέψει το πρόσωπο της στοργικής μάνας του, που κλίνει ελαφρά το κεφάλι της προς το μέρος του, ενώ με το αριστερό του χέρι κρατάει το κέρας της Αμάλθειας (σύμβολο της αφθονίας).

Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν θεοποιήσει την Ειρήνη. Κι ο Κηφισόδοτος, σε μια θαυμαστή σύλληψη, αποδίδει, με έξοχους συμβολισμούς, την αγαθή θεότητα, όπως ακριβώς την ένιωθαν αυτός κι οι σύγχρονοί του. Ο γιος της, ο Πλούτος, και το κέρας της Αμάλθειας μαρτυρούν εύγλωττα πως η Ειρήνη παρέχει στους ανθρώπους την αφθονία των υλικών αγαθών. Η μορφή της θεάς και του παιδιού της, με την πραότητα, την τρυφερότητα, τη στοργική προσήλωση, την καλοσύνη, τη γαλήνη, την ήρεμη σοβαρότητα, την αγαθή μεγαλοπρέπεια, την αγνή αθωότητα, μαρτυρεί πειστικά πως οι εποχές οι ειρηνικές εξασφαλίζουν στον άνθρωπο τα πνευματικά και ηθικά εφόδια που τον εξυψώνουν σαν προσωπικότητα και που, μαζί με τα υλικά, τον οδηγούν σίγουρα στη ζηλευτή ευημερία…».

«Η ειρήνη είναι τα σφιγμένα χέρια των ανθρώπων

είναι το ζεστό ψωμί στο τραπέζι του κόσμου

είναι το χαμόγελο της μάνας.

Μονάχα αυτό.

Τίποτ’ άλλο δεν είναι η ειρήνη».

Γ.Ρίτσος

 Ο   Π Ο Λ Ε Μ Ο Σ

             Πόλεμος είναι η ένοπλη -ή γενικά βίαιη- σύγκρουση μεταξύ δύο κρατών (λαών, εθνών) ή μεταξύ δύο αντιτιθέμενων ομάδων, με σκοπό να επιλυθούν διαφορές ή αντιθέσεις που δεν ήταν εφικτό να διευθετηθούν στο διπλωματικό πεδίο.

 Μορφές Πολέμου

1. 1.    Διακρατικός: Ο συμβατικός πόλεμος ανάμεσα σε δυο κράτη.
2. 2.    Εμφύλιος: Η σύγκρουση μεταξύ δύο αντιτιθέμενων ομάδων που ανήκουν στο ίδιο έθνος. Οδηγεί στην πλήρη αποδιοργάνωση της εσωτερικής ζωής του κράτους.
3. 3.    Παγκόσμιος: Ο πόλεμος μεταξύ δύο αμυντικών συνασπισμών στους οποίους εντάσσονται τα περισσότερα κράτη της υφηλίου. Παρόλο που οι εχθροπραξίες δε διεξάγονται σε παγκόσμιο επίπεδο, ο πόλεμος αυτός επηρεάζει είτε άμεσα είτε έμμεσα όλον τον κόσμο, γι’ αυτό και ονομάζεται «παγκόσμιος».
4. 4.    Θρησκευτικός: Ο πόλεμος αυτός  πηγάζει από το θρησκευτικό φανατισμό των μαζών και προφασίζεται την προβολή του θρησκευτικού δόγματος ή την ανάγκη υπεράσπισής του. Τα πραγματικά αίτια, όμως, του «ιερού πολέμου κατά των απίστων» παραμένουν οικονομικά ή/και πολιτικά.
5. 5.    Κατακτητικός – Ιμπεριαλιστικός: Είναι ο πόλεμος εκείνος που οφείλεται στη διάθεση εδαφικού, πολιτικού, οικονομικού, αλλά και ιδεολογικού επεκτατισμού ορισμένων αναπτυγμένων οικονομικά κρατών (συνήθως Μεγάλων Δυνάμεων). Μορφή του ιμπεριαλιστικού πολέμου είναι και ο αποικιοκρατικός πόλεμος.
6. 6.    Αποικιοκρατικός: Αποικιοκρατικός πόλεμος ονομάστηκε η προσπάθεια των Μ.Δυνάμεων να κατακτήσουν εδαφικά τις υπανάπτυκτες χώρες του Τρίτου κόσμου, να τις καταστήσουν αποικίες τους, για να εκμεταλλεύονται τις πλουτοπαραγωγικές τους πηγές. Συνέπεια του πολέμου αυτού είναι η διαιώνιση της εξαθλίωσης των υπανάπτυκτων χωρών και η διόγκωση της ανισότητας  των λαών
7. 7.    Αμυντικός: Σκοπός του αμυντικού πολέμου είναι η άμυνα, η υπεράσπιση της εδαφικής ακεραιότητας και της ανεξαρτησίας ενός έθνους, σε περίπτωση προσβολής της από τις επεκτατικές βλέψεις γειτονικών ή άλλων λαών.
8. 8.    Συμβατικός: Είναι ο πόλεμος που διεξάγεται με όπλα συμβατικά. Αν και οι συνέπειές του δεν έχουν την έκταση των δύο επόμενων μορφών πολέμου, δεν πρέπει να θεωρείται ακίνδυνος. Τα σύγχρονα συμβατικά όπλα -προϊόντα της αναπτυγμένης τεχνολογίας- είναι εξίσου ολέθρια για τον άνθρωπο.
9. 9.    Βιολογικός – Χημικός: Είναι ο πόλεμος στον οποίο χρησιμοποιούνται βιολογικά και χημικά όπλα (δηλητηριώδη αέρια) για την εξόντωση του αντιπάλου. Τα χημικά όπλα χρησιμοποιήθηκαν στο πρόσφατο παρελθόν για τον αφανισμό άμαχων πληθυσμών.

10.Πυρηνικός: Είναι η μόνη μορφή πολέμου που δεν έχει ακόμη γνωρίσει η ανθρωπότητα. Γνωρίζει πολύ καλά, όμως, την ύπαρξη των πυρηνικών όπλων και φοβάται τις ολέθριες συνέπειες της έκρηξής του. Οι πιο τυχεροί -οι κάτοικοι των μεγαλουπόλεων- θα γίνουν στάχτη σε λίγα λεπτά (η θερμοκρασία της πύρινης σφαίρας που προκαλεί μια πυρηνική βόμβα είναι μερικές χιλιάδες βαθμοί), ενώ τους υπόλοιπους θα πλήξει η ραδιενέργεια. Αξίζει να σημειωθεί πως από την έκρηξη μιας πυρηνικής βόμβας δεν κινδυνεύουν μόνον τα κράτη στων οποίων το έδαφος υπάρχουν πυρηνικά όπλα ή βάσεις στρατηγικής σημασίας, αλλά και οι γειτονικοί λαοί, καθώς η ραδιενέργεια εξαπλώνεται σε αρκετές εκατοντάδες χιλιόμετρα.

11.Ηλεκτρονικός: Ο πόλεμος αυτός διεξάγεται με τα σύγχρονα ηλεκτρονικά μέσα. Χρησιμοποιούνται κατασκοπευτικοί δορυφόροι και ιπτάμενα ραντάρ, επιτυγχάνονται υποκλοπές στις τηλεπικοινωνίες κτλ.

12.«Ψυχρός» πόλεμος: Έχει χαρακτηριστεί και «ένοπλη ειρήνη». Είναι η κατάσταση εκείνη κατά την οποία υπάρχουν αντιθέσεις ανάμεσα σε δύο λαούς, υπερδυνάμεις ή συνασπισμούς οι οποίοι εξοπλίζονται ολοένα και συναγωνίζονται μάλιστα στο μέγεθος των εξοπλισμών τους. Είναι μια επισφαλής ειρήνη που βασίζεται στην ισορροπία δυνάμεων και στο φόβο μιας πιθανής ένοπλης σύρραξης. Ο ψυχροπόλεμος χαρακτηρίζεται από κάθε είδους εχθρική ενέργεια (πόλεμος των μυστικών υπηρεσιών, οικονομικός αποκλεισμός κτλ.) εκτός από την ένοπλη ρήξη.

            «Ψυχρός πόλεμος» ονομάστηκε, ειδικότερα, η ένταση στις σχέσεις μεταξύ των Η.Π.Α. και Ε.Σ.Σ.Δ., που άρχισε με τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου και άρχισε να τερματίζεται με την εκτόνωση της κρίσης της Κούβας το 1961. Ουσιαστικά, όμως, οι ψυχροπολεμικές σχέσεις των δύο υπερδυνάμεων έληξαν στο τέλος της δεκαετίας του ’80.

 ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

      Ψυχολογικά και Μεταφυσικά «αίτια»: εντυπωσιακά, μα ανύπαρκτα…

α) Ψυχολογικά: Το ένστικτο της επιθετικότητας.

            Πολλοί ισχυρίζονται πως η επιθετικότητα χαρακτηρίζει τη φύση του ανθρώπου, πως ο άνθρωπος πάντοτε θα καταφεύγει στη βία, για να λύσει τις διαφορές του, επομένως ο πόλεμος είναι αναπόφευκτος! Αντιλαμβάνονται την ιστορία -το παρελθόν της ανθρωπότητας, αλλά και το μέλλον της- ως μια αέναη διαδοχή πολέμων και ειρηνικών περιόδων και καταλήγουν στο συμπέρασμα πως ο πόλεμος είναι φαινόμενο σύμφυτο με την ανθρώπινη ύπαρξη.

Η αλήθεια είναι πως οι άνθρωποι δε γεννιούνται ούτε πολεμοχαρείς ούτε ειρηνόφιλοι. Γίνονται. Κανείς δεν αρνείται τη δυναμική ύπαρξη των ενστίκτων και συμβολή τους στη διάπλαση της προσωπικότητας των ανθρώπων. Όμως τα ένστικτα αυτά χαλιναγωγούνται ή ενισχύονται, διαμορφώνονται ανάλογα με τις κοινωνικές συνθήκες της ανάπτυξης του ατόμου. Ορθότερο, λοιπόν, θα ήταν να δεχτούμε πως τον άνθρωπο χαρακτηρίζει μια δυναμικότητα που , ανάλογα με τις κοινωνικές επιδράσεις και το είδος της αγωγής, διοχετεύεται σε διαφορετικές κατευθύνσεις, σε ειρηνική ή επιθετική δραστηριότητα.

β) Φιλοσοφικά – Μεταφυσικά:

Ο Ηράκλειτος  με τη διαλεκτική του φιλοσοφία κατέληξε στην πίστη πως ο κόσμος και η ζωή συγκροτούνται από τη σύγκρουση ή την αρμονία των αντιθέσεων, επομένως ο πόλεμος και η ειρήνη είναι δύο αναγκαίες, αλληλοπροσδιοριζόμενες πραγματικότητες.

Τα αίτια του πολέμου δεν είναι ούτε ψυχολογικά ούτε μεταφυσικά. Δεν είναι η μάχη του καλού και του κακού ούτε η πάλη των ιδεών (θέση του ιστορικού ιδεαλισμού) ούτε άλλα εντυπωσιακά κι ανύπαρκτα. Τα πραγματικά αίτια του πολέμου μπορούν να ανιχνευθούν μόνο με μια προσέγγιση κοινωνιολογική -και όχι φιλοσοφική.

               Ποια είναι τα πραγματικά αίτια του πολέμου;

  «Πάντων δ’ αυτών αίτιον αρχή η διά πλεονεξίαν και φιλοτιμίαν…». Θουκυδίδης

«Διά γαρ των χρημάτων κτήσιν πάντες οι πόλεμοι γίγνονται…». Πλάτωνας

 1.    ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΑΙΤΙΑ

Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς πως στην πραγματικότητα τα αίτια των περισσότερων πολέμων είναι οικονομικά. Ο πόλεμος πηγάζει από την απληστία των ανθρώπων.

α)         Οι ιμπεριαλιστικές (επεκτατικές ή αποικιοκρατικές) διαθέσεις ορισμένων αναπτυγμένων κρατών στόχο έχουν την ανεύρεση και εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πηγών μιας χώρας (συνήθως υπανάπτυκτης) και την οικονομική της υποδούλωση.

β)         Εκτός από την προμήθεια πρώτων υλών και την αφαίμαξη των πλουτοπαραγωγικών πόρων της υπανάπτυκτης χώρας οι αποικιοκράτες διανοίγουν νέες αγορές στις αποικίες τους, όπου μπορούν να διοχετεύσουν το πλεόνασμα της εγχώριας παραγωγής τους.

γ)         Μέσα στους στόχους των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων είναι και ο έλεγχος των μεγάλων συγκοινωνιακών κέντρων, αλλά και των ζωτικών για την οικονομία τους στρατηγικών σημείων.

δ)         Με έναν πόλεμο εξυπηρετούνται άμεσα και τα συμφέροντα των πολεμικών βιομηχανιών και των εμπόρων όπλων. Από τον πόλεμο θησαυρίζουν τα κράτη που παράγουν και εμπορεύονται όπλα…

2.    ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΑΙΤΙΑ

α)         Βασικός στόχος των ισχυρών κρατών είναι (εκτός από την οικονομική) και η πολιτισμική και πολιτική-ιδεολογική διείσδυσή τους στις υπανάπτυκτες χώρες. Η πολιτική εξάρτηση των φτωχών λαών είναι άμεση συνέπεια της οικονομικής εξάρτησης.

β)         Στους εμφύλιους πολέμους η διάσπαση του λαού σε δύο ομάδες και η μεταξύ τους σύγκρουση συχνά οφείλεται σε αίτια πολιτικά, στην προσπάθεια κάθε αντιτιθέμενης ομάδας να κατακτήσει την εξουσία.

3.    ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΑΙΤΙΑ

Η παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και η φαλκίδευση των στοιχειωδών ελευθεριών των κοινωνικών τάξεων ή των λαών. Η καταπίεση, η οικονομική και κοινωνική ανισότητα και η αδικία γαλβανίζουν την αγανάκτηση και οδηγούν στην εξέγερση. (Αρκεί ν’ αναλογιστεί κανείς το τεράστιο χάσμα μεταξύ του βιομηχανικά αναπτυγμένου Βορρά και του υπανάπτυκτου Νότου, την προκλητική αντίθεση ανάμεσα στην πολυτέλεια και τη σπατάλη από τη μια και την εξαθλίωση του Τρίτου κόσμου από την άλλη).

4.    ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΑ ΑΙΤΙΑ

Οι πολιτικές ή άλλες ιδεολογίες, οι θρησκευτικοί φανατισμοί, γενικότερα οι ιδεολογικές αντιθέσεις, μπορούν να οδηγήσουν σε επεκτατικούς ή τοπικούς πολέμους, σε εμφύλιες συρράξεις, σε θρησκευτικές διώξεις κτλ. Ας θυμηθούμε τους «ιερούς πολέμους κατά των απίστων» που κήρυξε η Αραβική φυλή, τις θρησκευτικές διώξεις των προτεσταντών από τους καθολικούς βασιλιάδες, τον ψυχρό πόλεμο ανάμεσα στις Η.Π.Α. και Ε.Σ.Σ.Δ. που στηρίχτηκε στην ιδεολογική αντίθεση των κοινωνικών τους συστημάτων. Συνήθως, οι ιδεολογίες δεν είναι παρά ευγενικά προσχήματα που καλύπτουν τα πραγματικά και ταπεινά αίτια ενός πολέμου (την απληστία για οικονομική και πολιτική δύναμη) και χρησιμοποιούνται έντεχνα από τους ηγέτες για τον αφιονισμό του λαού. Ωστόσο, κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί τον καταλυτικό ρόλο που διαδραματίζουν οι ιδεολογίες στην πορεία του ιστορικού γίγνεσθαι ως ψυχοκινητήριες δυνάμεις ενός λαού.

«Κάθε επιτιθέμενος νιώθει την ανάγκη να πείσει τη δική του πρώτα πρώτα κοινή γνώμη, ύστερα και τη διεθνή, πως κάποια ανάγκη, ηθικά δικαιωμένη και αναπόδραστη, τον εξωθεί στον πόλεμο.

Βέβαια, τις πιο πολλές φορές πρόκειται για προφάσεις κι απατηλές ωραιολογίες. Παρ’ όλα αυτά, είναι ένα αξιοπρόσεχτο στοιχείο αυτή η αδυναμία όποιου επιδιώκει κατακτητικό πόλεμο, δηλαδή ότι είναι υποχρεωμένος να πείσει για το δίκαιο και αναπόδραστο χαρακτήρα της επίθεσής του. Και είναι υποχρεωμένος να πείσει, γιατί αλλιώς δεν μπορεί να αξιώσει από το δικό του λαό τις θυσίες και τον αφανισμό που συνεπάγεται ο πόλεμος για τους στρατιώτες του και για τις οικογένειές τους».

           «Αν λέγαμε στον Ιησού πως ο σταυρός του θα συμμαχούσε με το σπαθί, θα έφριττε. Έτσι θα έφριττε και ο Μαρξ αν του απαριθμούσαν τα θύματα του Στάλιν και του Πολ Ποτ, που θυσιάστηκαν στ’ όνομά του… Οι ιδεολογίες είναι και προπετάσματα για τη «νομιμοποίηση της σφαγής του εχθρού»…».

                                                                                          Χρ. Μαλεβίτσης

 5.  ΕΘΝΙΚΙΣΤΙΚΑ-ΦΥΛΕΤΙΚΑ-ΡΑΤΣΙΣΤΙΚΑ ΑΙΤΙΑ

Ορισμένες φυλές πίστεψαν στο παρελθόν πως υπερέχουν βιολογικά και πολιτισμικά από τις άλλες και πως τους έχει ανατεθεί από το Θεό ή από την Ιστορία κάποια αποστολή που πρέπει να φέρουν σε πέρας  υποτάσσοντας τις «κατώτερες» φυλές. Πίστεψαν πως η κυριαρχία  και η εκμετάλλευση είναι φυσικό τους δικαίωμα. Ο νοσηρός εθνικισμός, όμως, και ο ρατσισμός  συνοδεύονται πάντα από την αδικία και πυροδοτούν τη βία. Τα εγκλήματα του ναζισμού κατά της ανθρωπότητας και η φρίκη του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου είναι το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα που έχει να προσφέρει η Ιστορία.

ΕΜΜΕΣΑ  ΑΙΤΙΑ  ΤΩΝ  ΠΟΛΕΜΩΝ

είναι και οι κοινωνικές συνθήκες που επηρεάζουν τους ηγέτες και τους λαούς

1. Η ιδεολογική σύγχυση της εποχής μας ή ο μηδενισμός -η ανυπαρξία ιδανικών- αποτελούν γόνιμο έδαφος, για να σπείρει κάποιος φιλόδοξος ηγέτης το φανατισμό. Ο ιδεολογικά ανερμάτιστος άνθρωπος της εποχής μας αναζητά ερείσματα, προσανατολισμούς, ιδανικά που θα δώσουν νόημα στην ύπαρξή του.
2. Οι ανθρωπιστικές αξίες γνωρίζουν κρίση στην κοινωνία μας. Επόμενο είναι να υπονομεύεται το πνεύμα του σεβασμού προς τον Άνθρωπο και τα δικαιώματά του. Παρεμποδίζεται, ακόμη, η συνειδητοποίηση και η αποδοχή της αξίας, των δικαιωμάτων και των ελευθεριών και των άλλων λαών, συνθήκη που θα μπορούσε να οδηγήσει σ’ ένα κλίμα παγκόσμιας αλληλεγγύης και αδελφοσύνης.
3. Το υλιστικό πνεύμα των καιρών μας καλλιεργεί όχι μόνο την ανάπτυξη του ατομικισμού και την επιδίωξη του πλουτισμού εις βάρος του συνόλου, αλλά και την ανάπτυξη του εθνικισμού. Κάθε έθνος προσπαθεί  ν’ αναπτυχθεί οικονομικά εις βάρος των άλλων εθνών. Τα υλικά συμφέροντα του έθνους εξαρθρώνουν  τη διεθνιστική συνείδηση.
4. Η χαμηλή πνευματική στάθμη των υπανάπτυκτων λαών τους καθιστά εύπλαστη μάζα στα χέρια των επιτήδειων ηγετών. Το φαινόμενο της μαζοποίησης, όμως, των λαών και της ευχερούς χειραγώγησής τους  είναι παρόν και στις οικονομικά και πολιτισμικά αναπτυγμένες κοινωνίες.
5. Από την έλλειψη στοιχειώδους ή ουσιαστικής (πολύπλευρης και ανθρωπιστικής ) παιδείας απορρέουν άμεσα η ακρισία, η πνευματική μονομέρεια και η μισαλλοδοξία. Επόμενο είναι να εκλείπει η πίστη στον εποικοδομητικό διάλογο και να ισχυροποιείται η βία ως μέσο επίλυσης των διαφορών και ο φανατισμός, φαινόμενα που  δε χαρακτηρίζουν μόνο την προσωπική μας ζωή, αλλά και τον κοινωνικό και πολιτικό βίο του τόπου μας. Εύλογο είναι τέτοια πρακτική να παρεισφρέει και στις σχέσεις μας με τους άλλους λαούς.
6. Τα Μ.Μ.Ε. συχνά λειτουργούν αντιανθρωπιστικά, όταν προβάλλουν τη βία και το έγκλημα, όταν ηρωοποιούν τους πολεμιστές, όταν παρουσιάζουν τον πόλεμο ως μέσο θεμιτό για τη διασφάλιση της ειρήνης και την αποκατάσταση της τάξης πραγμάτων.

Γιατί τα κράτη εξοπλίζονται εντατικά με σύγχρονα όπλα;

• Για να επιχειρούν επιθετικούς και επεκτατικούς πολέμους.
• Για να ικανοποιήσουν την επιθυμία της υπεροχής και της κυριαρχίας, για να αυξήσουν το κύρος και την ισχύ τους στην παγκόσμια κοινότητα.
• Για να ασκούν ευχερέστερα οικονομική και πολιτική επιρροή στις ασθενέστερες χώρες.
• Για να είναι σε θέση να υπερασπίσουν την εδαφική τους ακεραιότητα και την εθνική τους ανεξαρτησία.

             Ποιες είναι οι συνέπειες των εξοπλισμών;

• Απορροφούν τεράστια ποσά από τους κρατικούς προϋπολογισμούς.
• Αναστέλλουν, έτσι, την οικονομική ανάπτυξη των λαών.
• Συντελούν στη διαιώνιση των κοινωνικών προβλημάτων, γιατί καθυστερούν την επίλυσή τους. Οι εξοπλισμοί παραγκωνίζουν τα έργα κοινωνικής ωφέλειας.
• Τα ποσά που διαθέτουν οι κυβερνήσεις για τους εξοπλισμούς είναι πολλαπλάσια των ποσών που διατίθενται για την Παιδεία.
• Τα χρήματα που αφιερώνονται στους εξοπλισμούς θα μπορούσαν να λύσουν το πρόβλημα της πείνας στον Τρίτο κόσμο και να γεφυρώσουν, έτσι, το τεράστιο οικονομικό και κοινωνικό χάσμα ανάμεσα στον πλούσιο Βορρά και στον εξαθλιωμένο Νότο.
• Οι εξοπλισμοί διαιωνίζουν τη διαίρεση της ανθρωπότητας σε σφαίρες επιρροής.
• Συντελούν στην ενίσχυση της πεποίθησης πως η βία είναι το κύριο μέσο διευθέτησης των διαφορών.
• Ενισχύουν τη δυσπιστία, την καχυποψία και το εχθρικό κλίμα ανάμεσα στους λαούς, τροχοπεδώντας την ανάπτυξη σχέσεων πραγματικής φιλίας και αλληλεγγύης.
• Παγιώνουν ειρήνη πλασματική, «ισορροπία» δυνάμεων και «τάξη» πραγμάτων που θεμελιώνεται στο φόβο για μια ενδεχόμενη σύρραξη.
• Εντείνουν την αβεβαιότητα, την αγωνία, την ανασφάλεια των λαών.
• Υπονομεύουν την καλλιέργεια του Διεθνισμού και την παγίωση της αδελφότητας και της ειρήνης των λαών.

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

1.    ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΑ:  Ο πόλεμος καταστρέφει τη φύση. Ειδικά η χρησιμοποίηση των χημικών και πυρηνικών όπλων είναι ικανή να διαταράξει ανεπανόρθωτα την οικολογική ισορροπία. Αξίζει να σημειωθεί ότι, ακόμη και στην περίοδο «ειρήνης» που διανύουμε, η φυσική ισορροπία πλήττεται από τις πυρηνικές δοκιμές που εκλύουν τεράστιες ποσότητες ραδιενέργειας.

2.    ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ:

Υπολειτουργούν όλοι οι τομείς της οικονομικής δραστηριότητας:

α) Απώλεια σε ανθρώπινες ζωές ® απώλεια εργατικού δυναμικού.

β) Τεράστιες υλικές ζημίες από τους βομβαρδισμούς, τις ανατινάξεις κλπ.

γ) Η βιομηχανία υπολειτουργεί λόγω της έλλειψης εργατικών χεριών και πρώτων υλών.

δ) Η αγροτική παραγωγή καταστρέφεται ή παραμελείται η γεωργία.

ε) Η διεξαγωγή του εμπορίου δεν είναι ομαλή εξαιτίας της μειωμένης βιομηχανικής ή αγροτικής παραγωγής, αλλά και της υπολειτουργίας των συγκοινωνιακών δικτύων και των δικτύων διανομής.

στ) Άμεσο επακόλουθο είναι η δυσκολία εφοδιασμού της αγοράς με αγαθά και η ακμή της «μαύρης» αγοράς.

ζ) Οι συγκοινωνίες υπολειτουργούν λόγω των συνθηκών πολέμου, των καταστροφών, της επίταξης των συγκοινωνιακών μέσων.

η) Η οικονομία ακολουθεί  προσανατολισμό πολεμικό. Όλη η οικονομική ικμάδα ενός κράτους περιορίζεται στις βιομηχανίες όπλων. Οι πολεμικές βιομηχανίες είναι οι μόνες που λειτουργούν πυρετωδώς.

θ) Ύστερα από κάθε πόλεμο η οικονομία των λαών που είχαν εμπλακεί σ’ αυτόν -τόσο των ηττημένων, όσο και των νικητών- είναι κατεστραμμένη. Τα έξοδα της διεξαγωγής ενός πολέμου είναι πάντοτε τεράστια και επιβαρύνουν και τα δύο μέρη.

Θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί πως αναζωογονείται η οικονομία της νικήτριας χώρας με τις πολεμικές αποζημιώσεις που καταβάλλει η ηττημένη και με την προσάρτηση των νέων εδαφών. Οι πολεμικές αποζημιώσεις, όμως, ποτέ δεν είναι αρκετές για να καλύψουν τις νέες ανάγκες ή να επουλώσουν το ανεπανόρθωτο οικονομικό πλήγμα.

3.    ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΚΑΤΑΤΑΞΕΙΣ:

Μετά τον πόλεμο οι νικητές επιβάλλουν τους όρους τους και κερδίζουν νέα εδάφη στο παιχνίδι των διαπραγματεύσεων. Αλλάζει, έτσι, η πολιτική γεωγραφία του κόσμου, ο παγκόσμιος χάρτης.

4.    ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΚΑΤΑΤΑΞΕΙΣ:

α) Ύστερα από κάθε πόλεμο γνωρίζει έξαρση το φαινόμενο της αστυφιλίας. Οι πληθυσμοί εγκαταλείπουν την επαρχία και συρρέουν στα μεγάλα αστικά κέντρα, ορμώμενοι από την ελπίδα εξεύρεσης μιας θέσης εργασίας και τον πόθο βελτίωσης των συνθηκών διαβίωσης. Στις μεγαλουπόλεις, εξάλλου, συγκεντρώνονται και οι πρόσφυγες.

β) Στο παρελθόν ο πόλεμος έπληττε περισσότερο τον ανδρικό πληθυσμό^. ήταν πόλεμος «χαρακωμάτων», μάχη μεταξύ ανδρών. Με τη λήξη του πολέμου, επομένως, οι γυναίκες ήταν πολύ περισσότερες από τους άνδρες. Στην εποχή μας, όμως, τα δεδομένα έχουν αλλάξει: ο πόλεμος πλήττει περισσότερο τον άμαχο πληθυσμό.(Χαρακτηριστικό είναι ότι , ενώ στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο το 80% των θυμάτων ήταν στρατιώτες και το 20% άμαχος πληθυσμός, στο Β΄ Παγκόσμιο τα νούμερα στις στατιστικές αντιστράφηκαν: το 80% των θυμάτων ήταν γυναικόπαιδα).

5. ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ – ΠΟΛΙΤΙΚΑ:

α) Κατά τη διάρκεια του πολέμου οι άνθρωποι στερούνται τα δικαιώματα και τις ελευθερίες τους^. δεν είναι σεβαστή η αξία του ανθρώπου. Το κράτος, εξάλλου, δεν είναι σε θέση να προσφέρει στους πολίτες του μια θέση εργασίας, ασφαλή στέγη, υγεία και κοινωνική πρόνοια .

β) Παρακωλύεται η ομαλή λειτουργία των πολιτειακών και κοινωνικών θεσμών, από τη στιγμή που αναστέλλεται  (λόγω της έκτακτης ανάγκης) η ισχύς θεμελιακών άρθρων των συνταγμάτων και παρατηρείται δυσλειτουργία των κρατικών υπηρεσιών, αλλά και του θεσμού της Δημοκρατίας.

γ) Συνήθως, διευρύνεται η οικονομική και κοινωνική ανισότητα. Ο λαός εξαθλιώνεται με τον πόλεμο, ενώ μια ελίτ , που έχει εκμεταλλευτεί τις συνθήκες πολέμου, πλουτίζει.

δ) Ύστερα από τον πόλεμο οι μεταβολές στο κοινωνικό πεδίο επηρεάζουν και τα πολιτικά πράγματα. Οι νέες κοινωνικές τάξεις που δημιουργήθηκαν εκφράζονται από νέες πολιτικές δυνάμεις.

1. 6.    ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΑ – ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ:

Ο πόλεμος καταδικάζει τον πολιτισμό σε οπισθοδρόμηση ή στασιμότητα.

α) Το εκπαιδευτικό σύστημα υπολειτουργεί ή είναι ανύπαρκτο. Διδάσκοντες και μαθητές έχουν απορροφηθεί από τον πόλεμο. Το κράτος δεν μπορεί να χρηματοδοτήσει την Παιδεία. Για όλους πρωτεύει η επιβίωση και όχι η πνευματική ανάπτυξη.

β) Η πνευματική και καλλιτεχνική παραγωγή μειώνεται. Όλες οι δραστηριότητες που έχουν σχέση με τα γράμματα ή τις τέχνες αναστέλλονται.

γ) Καταστρέφονται (συνειδητά ή μη ) έργα τέχνης και πολιτισμού.

δ) Η τεχνολογία και η επιστημονική έρευνα αναπτύσσονται μόνο στο βαθμό που εξυπηρετούνται τα πολεμικά συμφέροντα.

7.  ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΑ:

α) Μέσα στη φρίκη του πολέμου δημιουργούνται βαθιά κι ανεπούλωτα ψυχικά τραύματα.

β) Ο πόλεμος καταστρέφει ό,τι είχαν καταφέρει ν’ αποκτήσουν ή να δημιουργήσουν οι άνθρωποι. Καταβαραθρώνει, ακόμη, τα όνειρα και τις προσδοκίες τους για το μέλλον, επιβάλλοντας κλίμα απαισιοδοξίας για τη ζωή και απογοήτευσης.

γ) Ο φόβος για ένα νέο πόλεμο και οι προβληματικές μεταπολεμικές συνθήκες ζωής  γεννούν στην ψυχή των ανθρώπων το άγχος, την αγωνία, την αβεβαιότητα για το μέλλον.

δ) Η υπερβολική συνειδητοποίηση της ματαιότητας των υλικών αγαθών και ο φόβος ενός μελλοντικού πολέμου αναστέλλουν τη δημιουργικότητα των ανθρώπων.

8.  ΗΘΙΚΑ:

α) Οι συνθήκες πολέμου αποκτηνώνουν τον άνθρωπο, τον απανθρωποποιούν. Η ευαισθησία εξανεμίζεται κι αυτό που απομένει είναι το ένστικτο της αυτοσυντήρησης. Για την επιβίωση χρησιμοποιείται κάθε μέσο^. γκρεμίζονται οι ηθικοί φραγμοί και αποδυναμώνονται οι ηθικές αξίες^. κυριαρχούν τα πάθη και τα ζωώδη ένστικτα και ο άνθρωπος γίνεται «λύκος» για το συνάνθρωπο (homo homini lupus).

β) Τις μεταπολεμικές κοινωνίες  χαρακτηρίζουν η ηθική εξαχρείωση, η ηθική σήψη, η ανυπαρξία ιδανικών (αφού όλα πια έχουν καταρρεύσει), ο μηδενισμός.

Μπορεί ο πόλεμος να έχει θετικές συνέπειες;

             Κάποιοι ισχυρίζονται πως ο πόλεμος μπορεί να έχει και θετικές συνέπειες στην πολιτισμική ανάπτυξη ενός λαού. Το κυριότερό τους επιχείρημα είναι πως σε περιόδους πολέμου -ή ψυχρού πολέμου- αναπτύσσονται η τεχνολογία και οι επιστήμες και γίνονται αρκετές εφευρέσεις για την αντιμετώπιση των πολεμικών πρακτικών αναγκών. Στη θέση αυτή μπορούμε ν’ αντιτάξουμε το γεγονός πως τα επιτεύγματα του πολιτισμού σε περιόδους ειρήνης είναι, αναμφισβήτητα, πολύ περισσότερα απ’ όσα  σημειώνονται σε πολεμικές περιόδους. Εξάλλου, ακόμη κι αν δεχτούμε πως υπάρχουν θετικές συνέπειες, αυτές δεν μπορούν ούτε κατά διάνοια να συγκριθούν στην έκταση και στη σημασία με τις καταστροφικές συνέπειες ενός πολέμου, πόσο μάλλον να συγχωρήσουν τον όλεθρο που ο πόλεμος επιφέρει. Καλό είναι να μην ξεχνάμε, επίσης, πως ο σκοπός της Επιστήμης δεν είναι η ανάπτυξή της με οποιοδήποτε τίμημα. Η Επιστήμη σκοπό έχει να βελτιώσει τη ζωή του Ανθρώπου, να γίνει συντελεστής της ευημερίας και της ευτυχίας του. Επομένως, δεν είναι λογικό να συσχετίζουμε την ανάπτυξή της με τον πόλεμο.

                        «…Μην ακούτε κάποιους περίεργους, το λιγότερο, απολογητές – υπερασπιστές του πολέμου. Λένε πως χαλυβδώνει την εθνική συνείδηση, ενισχύει τα συναισθήματα της φιλοπατρίας, της αυτοθυσίας, της αλληλεγγύης, της φιλίας… Πως απομακρύνει την επικίνδυνη τρυφηλότητα… Πως επιταχύνει τις διαδικασίες της μεταβολής πολιτειακών συστημάτων (πάντα προς το καλύτερο;…)…Πως συντελεί στην αλματώδη πρόοδο μερικών επιστημών (Φυσικής, Χημείας, Ιατρικής…)… Πως τελειοποιεί την τεχνική… Κι ακόμα, λένε, μας κάνει να εκτιμήσουμε περισσότερο τα αγαθά της ειρήνης…

                        Κακά τα ψέματα. Ο πόλεμος σημαίνει γενική καταστροφή. «Ο πόλεμος», έλεγε ο Αϊζενχάουερ, «είναι η πιο ηλίθια, η πιο τραγική απ’ όλες τις ανθρώπινες περιπέτειες. Είναι ηλίθια, γιατί επιλύει ελάχιστα προβλήματα για πολύ καιρό^. Τραγική εξαιτίας της μεγάλης καταστροφής σε ανθρώπινες ζωές, σε πολιτισμό, σε πλούτο…». Κι αυτή είναι η αλήθεια. Ο πόλεμος πλήττει όλους τους τομείς της ανθρώπινης ζωής».

                        «Ο πόλεμος είναι παραλογισμός: 1) Γιατί οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια στην αυτοκαταστροφή της την ανθρώπινη κοινωνία, οδηγεί στον αφανισμό του έλλογου όντος, συνεπώς και της λογικής. 2) Γιατί προκαλούσε πάντα και προκαλεί την υποδούλωση του ανθρώπου στην υλική, άλογη δύναμη. Γιατί συμβάλλει στη συνέχιση της ανθρώπινης δουλείας. Πάντα οι πόλεμοι ήταν πηγή δούλων. Κι ο βάρβαρος νικητής που σκλαβώνει το νικημένο είναι κι αυτός δούλος, σκλαβωμένος στ’ αφεντικά του. Και τ’ αφεντικά του, οι έμποροι των πολέμων και της βίας, δούλοι με τη θέλησή τους είναι, εραστές της δουλείας, όχι εξαναγκασμένοι σαν τους νικημένους, αλλά πραγματικοί δούλοι, δούλοι των χρημάτων και του πάθους της κυριαρχίας. Τυφλωμένοι, αδίσταχτοι, απάνθρωποι, και παράλογοι. Σήμερα, με την καταπληκτική ανάπτυξη της τεχνολογίας, η δουλεία από τον πόλεμο έχει γίνει πιο βαθιά και πιο μεγάλη. 3) Ο πόλεμος είναι παραλογισμός, γιατί βγάζει τους ανθρώπους έξω από τη σωστή αντίληψη των κοινωνικών τους σχέσεων και της θέσης τους στον κόσμο. Στήνει σαν εχθρούς μπροστά τους τ’ αδέλφια τους, τους συνεπιβάτες στο ίδιο όχημα για το ίδιο ταξίδι, τους μέτοχους της ίδιας μοίρας, τους συντρόφους της ζωής».

Γιώργος Κουλούκης

Πότε δικαιολογείται ο πόλεμος;

             Θα ήταν σφάλμα να πιστεύαμε στο δόγμα «ειρήνη με κάθε τίμημα», όπως οι πασιφιστές (ειρηνιστές), που αρνούνται τη χρήση ένοπλης βίας εναντίον άλλου έθνους, κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες. Καλό θα ήταν να γίνει μια διάκριση ανάμεσα στους δίκαιους και στους άδικους πολέμους, ανάμεσα στους αμυντικούς ή εθνικοαπελευθερωτικούς από τη μια και στους επιθετικούς ή ιμπεριαλιστικούς από την άλλη. Όταν ένας λαός, μια φυλή, μια κοινωνική τάξη αδικείται ή στερείται απαράγραπτα δικαιώματα και δεν υπάρχει άλλο μέσο για την κατάκτησή τους, τότε η προσφυγή στα όπλα επιβάλλεται. Όταν ένα έθνος κινδυνεύει να χάσει την ανεξαρτησία του και να υποδουλωθεί σε ξένο κατακτητή, τότε η προσφυγή στον πόλεμο είναι υπέρτατο καθήκον.

Στις προηγούμενες περιπτώσεις ο πόλεμος επιβάλλεται και δικαιολογείται, γιατί η ειρήνη δεν έχει νόημα χωρίς την ελευθερία και την αξιοπρέπεια. Δεν είναι η ειρήνη αυτοσκοπός που πρέπει να επιτευχθεί με κάθε τίμημα^. είναι μέσο για την πρόοδο, την πολιτισμική εξέλιξη και την ευημερία του ανθρώπου. Όταν, επομένως, δεν καταφέρνει να εκπληρώσει το σκοπό της αυτόν, είναι άχρηστη.(Ας μην ξεχνάμε πως κάθε προσπάθεια κατάπνιξης δίκαιων εξεγέρσεων ονομάζεται «ειρήνευση»).

                        «… Έργο των φρόνιμων ανθρώπων είναι να μένουν ήσυχοι, εφόσον δεν αδικούνται, ενώ των γενναίων ανθρώπων, όταν αδικούνται, να αφήνουν την ειρήνη και να προτιμούν τον πόλεμο εναντίον εκείνων που τους αδικούν και να τον σταματούν και να συμβιβάζονται πάλι, όταν πετύχουν κατάλληλους όρους συμβιβασμού».

    Θουκυδίδης

                        « Ένας ένδοξος πόλεμος είναι προτιμότερος από μια επαίσχυντη ειρήνη».

Δημοσθένης

Υπάρχει σήμερα ειρήνη;

                         «…Παγκόσμιους πολέμους γνώρισε, δυστυχώς, ο πλανήτης μας. Παγκόσμια ειρήνη δε γεύτηκε!… Παράδειγμα: Μετά το 1945, το τυπικό τέλος του Β΄ Παγκόσμιου πολέμου ο κόσμος δεν ευτύχησε να ζήσει μιας μέρας παγκόσμια ειρήνη. Κι όταν εμείς γευόμαστε τους καρπούς της ειρήνης κι είμαστε εφησυχασμένοι και μακάριοι, χορτασμένοι και αμέριμνοι, δε σκεφτόμαστε πως, κάπου κοντά μας ή πιο μακριά, τα δάκτυλα δεν ξεκολλάνε απ’ τις σκανδάλες των όπλων που ξερνούν το θάνατο^. Σήμερα εκεί, αύριο παρακάτω, κάθε μέρα κάπου… Και τα όπλα αυτά τα παράγουν, ειρηνικότατα, οι λαοί που ζουν «εν ειρήνη»… Σήμερα, για να σκοτώνονται κάποιοι άλλοι, αύριο, για ν’ αφανιστούν οι ίδιοι… Τι είδους ειρήνη είν’ αυτή που κατασκευάζει τα όργανα που τη σκοτώνουν!… Γνήσια ειρήνη είναι μόνο αυτή που υπηρετεί τις ιδέες της κι όχι αυτή που προετοιμάζει τον επόμενο πόλεμο…

                        Αλλά ποτέ άλλοτε η Ειρήνη η ίδια, με τις αλλεπάλληλες κι αγωνιώδεις μεταπολεμικές περιπέτειες, δεν έδωκε στους λαούς την ευκαιρία να συλλογιστούν και να ελέγξουν βαθιά και το νόημα και την ουσία και την πηγή της ειρήνης. Οι συζητήσεις, οι διαμάχες, οι αγρύπνιες πάνω από το προσκεφάλι της έπρεπε να μας κάνουν ν’ αναβλέψουμε και ν’ αντικρίσουμε την αληθινή όψη της Ειρήνης που είναι καρπός Ελευθερίας και Δικαιοσύνης και που ο άνθρωπος έχει χρέος να παλεύει αδιάκοπα για να ισορροπεί πάνω στο δικό της αυχένα ολόκληρος ο κόσμος μας.

                        Δόθηκε, αντίθετα, στους κουρασμένους λαούς της εποχής μας μια Ειρήνη αποβλακωτική, που γεμίζει τα στόματα, που γεμίζει τα στομάχια, που σβήνει και τις τελευταίες σπίθες της αγωνίας από τη συνείδηση του ανθρώπου και που τον αποκοιμίζει με το στόμα πάνω στον πλούσιο μαστό των υλικών αγαθών, της υλικής ευημερίας, της πολυθρύλητης προόδου.

                        Αλλά μια τέτοια ειρήνη είναι ανήθικη πραγματικότητα, καταστιγματισμένη από συμβιβασμούς κι απάτες, ειρήνη που για χάρη της και η Ελευθερία, και η Δικαιοσύνη, και η Αλήθεια θυσιάζονται. Είναι μια Ειρήνη με φιλήδονη, επικούρεια φυσιογνωμία, αποκτηνωτική των λαών, εξουθενωτική των συνειδήσεων, ειρήνη εκφυλισμένη, που χύνει μέσα στο κουρασμένο σώμα των λαών του σημερινού κόσμου δηλητήρια ατομισμού, κακότητας, θρασύτητας και που βρίσκεται αδιάκοπα αντιμέτωπη της Ελευθερίας και της Δικαιοσύνης».

Κώστας Ε. Τσιρόπουλος

Ποιοι  παράγοντες απειλούν άμεσα την ειρήνη;

1. Το μεγάλο οικονομικό και κοινωνικό χάσμα ανάμεσα στις υπανάπτυκτες και στις αναπτυγμένες                χώρες.

2. Η κοινωνική ανισότητα και η αδικία στους κόλπους μιας κοινωνίας, η φαλκίδευση των θεμελιωδών δικαιωμάτων των κατώτερων κοινωνικών τάξεων.

3.  Τα συμφέροντα των πολεμικών βιομηχανιών και των εμπόρων όπλων που γιγαντώνονται ολοένα και κρύβονται συχνά πίσω από την έκρηξη αρκετών πολέμων.

4.  Οι ιμπεριαλιστικές βλέψεις των Μ. Δυνάμεων ή των λαών που φιλοδοξούν να γίνουν Δυνάμεις, να αυξήσουν την ισχύ τους στην παγκόσμια κοινότητα.

5.  Η ύπαρξη των πυρηνικών όπλων στον πλανήτη καθιστά επισφαλή την ειρήνη και δεν επιτρέπει την κατασίγαση της αγωνίας για το μέλλον. Μπορεί οι ψυχροπολεμικές σχέσεις των δύο υπερδυνάμεων του παρελθόντος να έληξαν και να μην είναι άμεσος ο κίνδυνος ενός πυρηνικού πολέμου, κανείς δεν μπορεί να προβλέψει, όμως, πώς θα χρησιμοποιηθούν στο μέλλον και από ποιον.

«Εάν δεν πιστεύουμε στη δυνατότητα μιας μόνιμης ειρήνης, αυτό ισοδυναμεί με το να αμφιβάλλουμε για το θεϊκό χαρακτήρα της ανθρώπινης φύσης. […] Είναι αυτονόητο ότι δε θα μπορέσουμε να φτάσουμε στο σημείο αυτό, παρά μόνο εάν οι Μεγάλες Δυνάμεις αναστείλουν τις ιμπεριαλιστικές τους βλέψεις. Για να επιτευχθεί αυτό, θα έπρεπε τα μεγάλα έθνη να μη δίνουν πια καμιά αξία στο μεταξύ τους ανταγωνισμό, που υποσκάπτει τα θεμέλια όλων μας, και να σταματήσουν να θέλουν να πολλαπλασιάζουν τις ανάγκες τους, κάτι που πρώτα πρώτα προϋποθέτει να μη θέλουν να αυξάνουν τις υλικές τους κτήσεις.[…]

          Ένα πράγμα είναι βέβαιο: Εάν αυτός ο τρελός ανταγωνισμός στους εξοπλισμούς συνεχιστεί, θα καταλήξει αναπόφευκτα σε μια σφαγή που δε θα έχει το προηγούμενό της στην ιστορία. Εάν από αυτή τη σφαγή κάποιο έθνος βγει νικηφόρο, η ίδια του η νίκη θα του επιτρέψει να δει ζωντανό τον ίδιο του το θάνατο. Το μόνο μέσο για να ξεφύγουμε απ’ αυτήν τη «δαμόκλεια σπάθη» είναι να δεχτούμε με τόλμη και χωρίς επιφυλάξεις τη μέθοδο της μη-βίας μαζί με όλο το μεγαλείο της.

          Εάν δεν υπήρχε η απληστία, δε θα υπήρχε και το πρόσχημα για εξοπλισμούς. Η ίδια η αρχή της μη-βίας απαιτεί να σταματήσει κάθε μορφή εκμετάλλευσης. Μόλις εξαφανιστεί αυτή η νοοτροπία εκμετάλλευσης, το βάρος κάθε είδους όπλου που πιέζει τους ώμους μας θα μας φανεί ιδιαίτερα ασήκωτο. Δεν μπορεί να υπάρξει αληθινός αφοπλισμός, εφόσον τα διάφορα έθνη της γης συνεχίζουν να εκμεταλλεύονται τα μεν τα δε».

          Mahatma Gandhi

Πώς μπορεί να κατισχύσει η Ειρήνη στον πλανήτη μας;

 1.    Πρωτίστως επιβάλλεται να συνειδητοποιήσουν οι λαοί ότι δεν τους συμφέρει ο πόλεμος, να αναλογιστούν τη φρικαλεότητα και τον παραλογισμό του πολέμου και να τον μισήσουν.

2.    Ακολούθως, καλό είναι να  αφυπνιστούν, να συνειδητοποιήσουν  τη δύναμη που έχουν ως ενωμένο πλήθος και να την εκμεταλλευτούν. Η κοινή γνώμη μπορεί ν’ ασκήσει αποφασιστική επιρροή στις αποφάσεις των κυβερνώντων.

3.    Στην εποχή μας είναι αδικαιολόγητο οι λαοί (τουλάχιστον των προηγμένων χωρών) ν’ αποτελούν έρμαια της πολιτικής ηγεσίας, μαριονέτες στα χέρια των φιλόδοξων ηγετών. Έχουν τη δυνατότητα να ενημερώνονται για τις διεθνείς πολιτικές εξελίξεις και για τις σχέσεις της χώρας τους με τα άλλα κράτη και να διαμορφώνουν (έμμεσα, αλλά δυναμικά) την εξωτερική πολιτική της κυβέρνησής τους. Οι λαοί μπορούν να συμμετέχουν δραστικά στη διαμόρφωση της Ιστορίας τους, αρκεί να το θέλουν.

4.    Τα Μ.Μ.Ε. έχουν την υποχρέωση να αφυπνίζουν την Κοινή Γνώμη παρέχοντας αντικειμενική πληροφόρηση, ώστε αυτή να ευαισθητοποιείται και να δραστηριοποιείται υπέρ της ειρήνης. Χρέος τους, ακόμη, είναι η προώθηση της αλληλογνωριμίας των λαών και η παγίωση του πνεύματος της διεθνούς φιλίας, συνεργασίας και αλληλεγγύης. Η δύναμή τους στην εποχή μας είναι τεράστια. Ας τη θέσουν στην υπηρεσία της Δημοκρατίας, της Ελευθερίας και της Ειρήνης.

5.    Ο αγώνας για την κατάκτηση ή τη θωράκιση του δημοκρατικού πολιτεύματος αποτελεί έναν εξίσου σημαντικό παράγοντα για την εδραίωση της ειρήνης. Μόνον η δημοκρατία επιτρέπει στους λαούς να είναι κύριοι της μοίρας τους και ν’ αναδέχονται τον ιστορικό τους ρόλο επεμβαίνοντας δυναμικά στην πολιτική των κυβερνήσεων. Στο δημοκρατικό κλίμα, εξάλλου, μπορούν να καρποφορήσουν οι αξίες της ελευθερίας, της ισότητας και της δικαιοσύνης.

6.    Οι πολιτικές ηγεσίες των λαών είναι αναγκαίο να σταθούν στο ύψος της αποστολής τους. Ας  επιδιώκουν την άρση των αντιθέσεων στο διπλωματικό πεδίο με το διάλογο. Ας αναπτύσσουν με προθυμία σχέσεις συνεργασίας (οικονομικής, πολιτικής, πολιτισμικής ) με τα άλλα έθνη. Ας περιορίσουν τα κονδύλια για τους εξοπλισμούς, ώστε αυτά να διατεθούν στην οικονομική ανάπτυξη, στην κοινωνική πρόοδο και στην Παιδεία.

7.    Η Παιδεία διαμορφώνει τους πολίτες του μέλλοντος και αποτελεί, έτσι, το σημαντικότερο παράγοντα στον αγώνα για την τροποποίηση της κλίμακας των αξιών της κοινωνίας μας. Μέσω της παιδείας μπορεί να ριζώσει ο ανθρωπισμός στις ψυχές των ανθρώπων και να καλλιεργηθεί η πίστη στις αξίες της συνεργασίας, της αλληλεγγύης και του σεβασμού μεταξύ των ατόμων και των εθνών. Η Παιδεία, ακόμη, έχει τη δύναμη να εμφυσήσει την πίστη στο διάλογο ως μόνο μέσο για την επίλυση των διαφορών (διαπροσωπικών, κοινωνικών ή διακρατικών) και να εδραιώσει την πνευματική ανεκτικότητα. Μ’ αυτόν τον τρόπο θα καταπολεμηθεί ο φανατισμός, η μισαλλοδοξία και το δουλικό φρόνημα. «Είναι όλα αυτά στοιχεία, όπου πάνω τους μπορούν μια μέρα να αγκιστρωθούν οι κάθε λογής κάπηλοι και πράκτορες πολιτικών, οικονομικών και άλλων συμφερόντων, για να παρασύρουν τους λαούς σε πολεμική υστερία και καταστροφή»(Φ.Κακριδής).

8.    Μεγάλη είναι και η ευθύνη των πνευματικών ταγών των εθνών. Καθήκον τους είναι η αφύπνιση και η καθοδήγηση των μαζών. Αποστολή τους είναι να οπλίζουν τους λαούς με ανθρωπιστικές αξίες και ιδανικά, να προάγουν το διεθνισμό και να ενισχύουν το φιλειρηνικό κίνημα.

9.    Ο αγώνας για την ειρήνη πρέπει να είναι πολυμέτωπος, να διεξάγεται σ’ όλα τα επίπεδα, με όλα τα μέσα που καθένας διαθέτει: στην οικογένεια, στις προσωπικές σχέσεις, στο σχολείο, στο χώρο εργασίας, στους πολιτικούς αγώνες. Είναι ανάγκη να εδραιωθεί η πίστη στην αξία της Ειρήνης.

10. Η παγίωση μιας ουσιαστικής ειρήνης στον κόσμο είναι αδύνατον να επιτευχθεί, εάν πρώτα δεν κατισχύσει η ειρήνη στον ίδιο μας τον εαυτό. Ο πόλεμος πηγάζει από την απληστία, το φθόνο, το μίσος  και την κτητικότητα^. θεμελιώνεται στον ατομικισμό και στην αναλγησία απέναντι στην ανισότητα και την αδικία που μαστίζει πολλούς συνανθρώπους μας. Αν δε γίνει μια επανάσταση μέσα μας, αν δεν καταφέρουμε να ξαναγίνουμε άνθρωποι, η ειρήνη θα είναι πάντα μια χίμαιρα.

            «Ας προσπαθήσουμε για μια ακόμη φορά να διατυπώσουμε το στόχο μιας φιλειρηνικής εκπαίδευσης:

– Θέλουμε ο νέος να μάθει την αλήθεια για τον πόλεμο, για να αγαπήσει την ειρήνη.

– Θέλουμε να εξαλείψουμε την επιθετικότητα, χωρίς όμως να μειώσουμε την αμυντική    ετοιμότητα.

– Θέλουμε να καλλιεργήσουμε την παγκόσμια συναδέλφωση, χωρίς καμιά ζημία για τα εθνικά μας κεφάλαια.

– Θέλουμε να περιορίσουμε τον εθνικιστικό μεγαλοϊδεατισμό και την ύβρη, χωρίς να μειωθεί ούτε στο ελάχιστο ο γνήσιος πατριωτισμός.

– Θέλουμε, τέλος, αν κακιά ώρα το φέρει, και χρειαστεί κανείς να διαλέξει ανάμεσα στην ελευθερία και στην ειρήνη, να προτιμήσει την ελευθερία και να πολεμήσει σαν Έλληνας.

            Πόσο λεπτές είναι αυτές οι ισορροπίες, πόσο δυσεύρετη η χρυσή τομή, δε χρειάζεται ανάλυση για να το νιώσουμε. Πιο πολύ σκέφτομαι εδώ τη δεύτερη διδακτική μέθοδο, που ως τώρα τη μνημονέψαμε μόνο: το παράδειγμα. Παλιά παιδαγωγική αρχή ορίζει πως δε γίνεται κανείς να διδάξει κάτι, όταν δεν το έχει ο ίδιος κάνει κτήμα και βίωμά του. Ποιες λύσεις δώσαμε εμείς στα προβλήματα που συζητούμε; Πόσο φιλειρηνική είναι η δική μας γενιά; Ποια είναι τα διδάγματα της δικής μας πραγματικότητας, όπου μέσα της μεγαλώνουν τα παιδιά μας;

            Φοβούμαι πως η επιτυχία της εκπαίδευσης που σχεδιάζουμε δε γίνεται να ξεχωρίσει από το γενικό κλίμα που τριγυρίζει το σχολείο και το σπίτι, τον οικισμό και το κράτος, σε παγκόσμια κλίμακα. Πολύ το σκοτάδι, και μια μόνο ελπιδοφόρα αχτίδα: και όλο και πιο έντονα, όλο και περισσότεροι βλέπουν το πρόβλημα του πολέμου, το συζητούν, συνέρχονται και αγωνίζονται τον αγώνα τον καλό, για την ειρήνη».

   Φάνης Ι. Κακριδής

Εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ  22.1.1984

 Δέκα συν ένα «Μη» για τη Διάσκεψη της Ειρήνης

             «Αν το πρωτόκολλο και η ημερησία διάταξη της αυριανής Διάσκεψης Ειρήνης το επιτρέπανε, θ’ αποτολμούσαμε «εμείς οι απ’ έξω» να διατυπώσουμε κάποιες παρεμβάσεις στους συνέδρους -όχι τι να κάνουν, αλλά τι να μην κάνουν στον «ωραίο γενναίο κόσμο» που ετοιμάζουν. Κάπως έτσι, δηλαδή:

1.    Μη θεωρείτε τίποτα απίθανο, τίποτα αδύνατο, τίποτα παγιωμένο -ούτε κράτη, ούτε δύναμη, ούτε ιδεολογίες. Η κατακρήμνιση του κάστρου «υπαρκτός σοσιαλισμός» και η κατάπαυση του ψυχρού πολέμου, η κατάρρευση της «τρομερής» ιρακινής πολιτικο-στρατιωτικής μηχανής και του σανταμικού «μύθου», έδειξαν -γι’ άλλη μια φορά- πως κανένα καθεστώς δεν μπορεί να μακροημερεύσει αν στηρίζεται στην απάτη και στη βία. Το αξίωμα «πασών ολιγοχρονιότεραι των πολιτειών εισίν ολιγαρχία και τυραννίς» («τα πιο λιγόζωα πολιτεύματα είναι η ολιγαρχία και η τυραννία»¹) διατηρεί πάντα ακέραιη την αξία του -έστω κι αν το «ολιγοχρόνιον» κρατάει λίγες δεκαετίες, κάποτε.[1]

2.    Μη νιώσετε «κενό ψυχής» («du vague a l’ ame», όπως έλεγαν οι ρομαντικοί) μετά την αποδυνάμωση του μεγάλου βορινού εχθρού και τον διασυρμό του γιαλαντζί μεσανατολίτικου και, συνακόλουθα, μην κατασκευάσετε άλλους εχθρούς, άλλες «αυτοκρατορίες του κακού», για να δικαιώσετε τα δικά σας αυτοκρατορικά οράματα. Είδατε πως οι «μανιχαϊσμοί», οι διαχωρισμοί σε «αγγέλους» και σε «δαίμονες», κάνουν τους «παράδεισους» κόλαση για τους εκτός αλλά και για τους εντός των «Εδέμ». Αν οι σατανικοί «εκτός» δέχονται τα φονικά βέλη των «χερουβείμ», οι σεραφικοί «εντός» πληρώνουν τα φοβερά έξοδα της φαρέτρας και όλων των «αγαθοποιών» στρατιών…

3.    Μην κυριευθείτε από την αλαζονεία της δύναμης και της νίκης, που σπηρουνίζει τα «έμφυτα» κοσμοκρατορικά οράματα και πολυαρπακτικά σχέδια. Η ήττα του «υπαρκτού σοσιαλισμού» ήταν αποτέλεσμα των δικών του αδυναμιών και εγκλημάτων, όχι των δικών σας αρετών. Απλά και μόνο, τα δικά σας αμαρτήματα ωχριούσαν μπρος στα δικά του -πολύ περισσότερο που τα δικά του έφερναν στους λαούς «του» τυραννία αφόρητη και πενία αβάσταχτη… Και η συντριβή του μεσανατολικού εμπρηστή ήταν προπάντων καρπός της δικής του αλαζονείας και αφροσύνης. Χωρίς αυτές, δεν θ’ αποδυόταν σε μια σύγκρουση καταδικασμένη «από χέρι», και θα έμενε το χαϊδεμένο παιδί σας και «ο μάλλον ευνοούμενος» πελάτης σας…

4.    Μην αντιμετωπίζετε τις άλλες χώρες σαν ξέφραγα οικόπεδα, σαν ζωοπάζαρα και σαν ορυχεία πρώτων υλών. Θυμηθείτε πως οι λαοί τους έχουν ιστορία, ταυτότητα, παραδόσεις, τόσο παλιές κι ακριβές όπως κι οι δικές σας (συχνά, πολύ παλιότερες) και πως δεν είναι λιγότερο από σας «δικαιούχοι» ελευθερίας, αυτοδιάθεσης, ευημερίας. Θυμηθείτε πόσο οι λαοί αυτοί αγωνίστηκαν γι’ αυτά τα «μίνιμα» αγαθά, που συχνά τα στερήθηκαν από δικές σας αρπακτικές πρακτικές. Και μην ξεχνάτε πως οι παντοκρατορίες, που κατά καιρούς ονομάστηκαν «Pax Romana», «Pax islamica», «Pax britannica» κλπ., καταλήξανε στις χωματερές της Ιστορίας, κάτω από τόνους λίθων αναθέματος, που τους είχαν πετάξει οι λαοί των καταπατημένων ή λεηλατημένων οικοπέδων…

5.    Μην εφαρμόσετε την παλιά μακιαβελλική εντολή «διαίρει και βασίλευε», ούτε το άλλο εφεύρημα εκείνου του άγγλου καρδινάλιου Wolsey, και πρωθυπουργού του Ερρίκου Η΄, το «δόγμα της ισορροπίας των δυνάμεων» (ήγουν: «Πρέπει να εμποδίζουμε κάθε κράτος να γίνεται πολύ δυνατό και να διατηρούμε δυο ομάδες κρατών περίπου ισοδύναμες, υποστηρίζοντας πότε τη μια ομάδα και πότε την άλλη»). Αυτά τα δόγματα, και τα σύγχρονα παραβλάσταρά τους (δόγματα Μπρέζνιεφ, Κάρτερ, Μπρεζίνσκι κλπ.), στο τέλος πιάνουν απ’ τη μύτη το έξυπνο πουλί που τα κλώσσησε, και το διαιρούν το ίδιο, και ροκανίζουν τη «βασιλεία» του με τις ανισορροπίες των ισορροπιών τους. Η δραματική παρακμή της «πονηρής Αλβιώνας», ο λιθοβολισμός των σοβιετικών και αμερικανικών «δογμάτων», μαρτυρούν του λόγου το ασφαλές…

6.    Μην ψωμίζετε και μην οπλίζετε αυταρχικά, δικτατορικά, φεουδαρχικά καθεστώτα, μην κατασκευάζετε τυράννους και τυραννίσκους (δεξιούς ή αριστερούς, δυτικούς ή ανατολικούς) που, απ’ τη φύση τους και τη φύτρα τους, αναζητούν διέξοδο στα αδιέξοδά τους  με εξωτερικές πολεμικές περιπέτειες και «δόγματα», κατά το πρότυπο του χιτλερικού «Ζωτικού χώρου» και του μουσσολινικού «Mare nostrum». Τα προγεφυρώματα που νομίζετε πως στήνετε προς όφελός σας με τη συνέργεια τέτοιων σατραπικών μορμολυκείων, γκρεμίζονται αργά ή γρήγορα και αθλιέστατα, και τα κέρδη που αποκομίσατε με τη συνενοχή τους καταντάνε ζημιά βαρύτατη, όχι μόνο για το «κύρος» σας αλλά και για τον μπεζαχτά σας. Η Λατινική Αμερική, οι χώρες του Παραπετάσματος, η Ελλάδα και η Μέση Ανατολή έχουν δείξει από τι σκωληκόβρωτη ξυλεία είναι φτιαγμένα αυτά τα προγεφυρώματα των Στεναγμών…

7.    Μην πουλάτε όπλα και τεχνολογία, ιδιαίτερα σε τέτοια καθεστώτα. Κάθε δολάριο που εισπράττετε μπορεί να μετατραπεί σε σφαίρες εναντίον σας (κακή ώρα, τώρα). Και τότε, «αναγκάζεστε» να ξοδέψετε πολύ περισσότερα χρήματα  απ’ όσα πήρατε, να χρησιμοποιήσετε πολύ περισσότερα όπλα και πολύ φοβερότερη βία – που σας κάνουν ισάξιους σφαγείς με τους άλλοτε «κολλητούς» σας…

8.    Μην κλείνετε τα μάτια σε παραβιάσεις της εδαφικής ακεραιότητας, των εθνικών δικαιωμάτων και του διεθνούς δικαίου από δόλιους «φίλους» ή ομόφρονές σας. Και φυσικά, μη διαπράττετε εσείς αυτές τις παραβιάσεις. Το «δίκαιο του ισχυροτέρου» είναι πάντα το δίκαιο του χειροτέρου, που δεν εξαπατά κανέναν όσο κι αν το εξωραϊζετε. Όπως κανένα δεν ξεγελά η εφαρμογή «δύο μέτρων και δύο σταθμών» ή του αγγελικού «τα δικά μου δικά μου και τα δικά σου δικά μου». Αυτά τα ξύγκικα ζύγια κάποιαν ώρα γίνονται βόλια, συχνά κατακεφαλής των μακρυδάχτυλων ζυγιστών…

9.    Μην αγνοείτε την αξίωση των λαών ν’ αυτοπροσδιορίζουν τις τύχες τους και ν’ αυτοκαθορίζουν τη ζωή τους. Καταλάβετε, επιτέλους, πως όσο ανώριμοι κι αν είναι, πάντα «κρίνουσιν άμεινον οι πολλοί» («κρίνουν καλύτερα οι πολλοί»), γι’ αυτό και «δικαίως κύριον μειζόνων το πλήθος» («δίκαιο είναι ν’ αποφασίζουν οι πολλοί κυριαρχικά για τα πιο σοβαρά ζητήματα»[2]), που αναφέρονται στην ίδια την ύπαρξή τους. «Επιτρέψτε» τους ν’ απαλλαγούν απ’ τους φεουδαρχικούς ή δικτατορικούς αφέντες τους, μην τους βάζετε τρικλοποδιές στα πρώτα αδέξια βήματά τους προς τη δημοκρατική αυτοκυβέρνηση, και μην τους απομυζάτε πριν καν προλάβουν να σταθούν στα πόδια τους. Οι δημοκρατίες μπορεί να είναι «ανήσυχα» πολιτεύματα, αλλά είναι πάντα λιγότερο ανήθικα απ’ τις αυταρχίες…μπορεί να είναι πιο «απείθαρχα» στους «προστάτες» τους, αλλά δεν επιδίδονται σε τυχοδιωκτισμούς (επεκτατικούς, πολεμικούς), βαρύτατα βλαβερούς για όλους…

10.Μην αφιονίζεστε -εσείς οι μωαμεθανοί, τώρα- με τους δικούς σας μανιχαϊσμούς, με «ιερούς πολέμους» των πιστών κατά των άπιστων, των αγνών κατά των «δυνάμεων του Κακού και της Διαφθοράς» (όπως έλεγε ο «μικρανιψιός» του προφήτη, ο Σαντάμ). Καταλάβετε, επιτέλους, πώς και πόσο οι μεγαλομανείς, αρχομανείς, κερδομανείς επιτήδειοι εκμεταλλεύονται την πίστη και την ευπιστία σας, τις ανάγκες σας και τις προσδοκίες σας, τις πληγές και τα πλέγματά σας, για να σας παρασύρουν σε εθνικούς αυτοχειριασμούς, σε «μητέρες όλων των μαχών», που καταντάνε μητριές όλων των ηττών και των καταστροφών. Το ακόμα χειρότερο: τις εκατόμβες που στοιχίζουν αυτοί οι «ιεροί πόλεμοι», τις ακολουθεί συχνότατα ο σπαραγμός του εμφύλιου πολέμου (όπως τώρα), που είναι, σίγουρα και πάντα, ο πατέρας των τραγικότερων αφανισμών…».

Μάριος Πλωρίτης

Εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ

10 Μαρτίου 1991

Επιμέλεια:  Σοφία Μάνιου

Σοφία Μάνιου

Η ΠΕΙΘΩ

Η συμβίωση, η επικοινωνία, η συνεργασία με τους συνανθρώπους μας και γενικότερα η κοινωνική ζωή επιβάλλουν συχνά την ανάγκη να πείσουμε τους άλλους για τις απόψεις μας. Προκειμένου να το πετύχουμε χρησιμοποιούμε –συνειδητά ή ασυνείδητα- διάφορους τρόπους και μέσα πειθούς. Τα κυριότερα είναι τα ακόλουθα:

ΤΡΟΠΟΙ ΠΕΙΘΟΥΣ

Α. ΕΠΙΚΛΗΣΗ ΣΤΗ ΛΟΓΙΚΗ

Β. ΕΠΙΚΛΗΣΗ ΣΤΟ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ

Γ. ΕΠΙΚΛΗΣΗ ΣΤΟ ΗΘΟΣ ΤΟΥ ΠΟΜΠΟΥ

Δ. ΕΠΙΘΕΣΗ ΣΤΟ ΗΘΟΣ ΤΟΥ ΑΝΤΙΠΑΛΟΥ

Ε. ΕΠΙΚΛΗΣΗ ΣΤΗΝ ΑΥΘΕΝΤΙΑ

Αναλυτικά:

Α. ΕΠΙΚΛΗΣΗ ΣΤΗ ΛΟΓΙΚΗ

ΜΕΣΑ: ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΕΚΜΗΡΙΑ

α) ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ

Το επιχείρημα ή συλλογισμός συγκροτείται από μια σειρά προτάσεων κρίσεως, τις «προκείμενες»,  οι οποίες συνδέονται λογικά μεταξύ τους (με αλληλουχία και συνοχή) και οδηγούν σε ένα λογικό συμπέρασμα.

Τα επιχειρήματα, ανάλογα με τη συλλογιστική πορεία που ακολουθούμε μπορεί να είναι παραγωγικά ή επαγωγικά. Μια τρίτη μορφή συλλογισμού είναι η αναλογία, η οποία αποτελεί είδος επαγωγικού συλλογισμού.

Η ΠΑΡΑΓΩΓΗ: Η σκέψη μας κατευθύνεται από το γενικό προς το ειδικό, από το όλον προς το μέρος, από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο. Δηλαδή, από μια γενική αρχή, από μια κρίση που έχει καθολική ισχύ, εξάγουμε ένα συμπέρασμα για κάτι που είναι συγκεκριμένο. Το συμπέρασμα της παραγωγής είναι βέβαιο.

Π.χ. Προκείμενες: – Οι μαθητές που προάγονται με «Άριστα» βραβεύονται.

– Η Άννα τέλειωσε τη Β΄ τάξη με «Άριστα».

Συμπέρασμα: – Άρα, η Άννα θα βραβευτεί. (είναι βέβαιο)

Η ΕΠΑΓΩΓΗ: Η σκέψη μας κατευθύνεται από το ειδικό προς το γενικό, από τα επιμέρους προς το όλον. Δηλαδή, από τις παρατηρήσεις μας για κάτι συγκεκριμένο εξάγουμε ένα συμπέρασμα που έχει πιθανώς γενική/καθολική ισχύ. Το συμπέρασμα της επαγωγής συνήθως είναι πιθανό (και η πιθανότητα πρέπει να δηλώνεται με λέξεις ή φράσεις, όπως: πιθανόν, ίσως, μάλλον κ.τ.λ.).

Π.χ. Προκείμενες: – Η Άννα, που τέλειωσε τη Β΄τάξη με «Άριστα», βραβεύτηκε.

– Ο Γιώργος, που τέλειωσε τη Β΄τάξη με «Άριστα», βραβεύτηκε

επίσης.

Συμπέρασμα: – Όσοι μαθητές προάγονται με «Άριστα» μάλλον βραβεύονται.

(συμπέρασμα πολύ πιθανό, όχι όμως βέβαιο)

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ:

            Η επαγωγή μπορεί να είναι ατελής, δηλαδή να μην περιλαμβάνουν οι προκείμενες όλα τα επιμέρους (το σύνηθες), και τότε, όπως αναφέρθηκε, το συμπέρασμά της είναι πιθανό.

Όταν όμως η επαγωγή είναι τέλεια –και αυτό συμβαίνει όταν οι προκείμενες περιλαμβάνουν όλες τις δυνατές επιμέρους περιπτώσεις-, το συμπέρασμά της είναι βέβαιο.

Π.χ.  Προκείμενες: – Το 1^ο Λύκειο Ναυπάκτου δεν έχει γραμματέα.

– Το 2^ο Λύκειο Ναυπάκτου δεν έχει γραμματέα.

– Το 3^ο Λύκειο Ναυπάκτου δεν έχει γραμματέα.

Συμπέρασμα: Κανένα Λύκειο της Ναυπάκτου δεν έχει γραμματέα.

(Συμπέρασμα βέβαιο, αν δεχτούμε ως δεδομένο ότι η Ναύπακτος έχει τρία Λύκεια).

ΑΝΑΛΟΓΙΑ: Η σκέψη μας κατευθύνεται από το ειδικό  και πάλι στο ειδικό, από κάτι συγκεκριμένο δηλαδή εξάγουμε συμπέρασμα για κάτι που είναι επίσης συγκεκριμένο. Η αναλογία έχει συμπέρασμα πάντα πιθανό.

Π.χ.  Προκείμενες: -Η Γεωργία ήταν καλή μαθήτρια και έγραψε καλά στις εξετάσεις.

– Η Μαρία είναι επίσης καλή μαθήτρια.

Συμπέρασμα: Άρα, μάλλον και η Μαρία θα γράψει καλά στις εξετάσεις.

(Συμπέρασμα πιθανό, όχι όμως βέβαιο).

Ανάλογα με το είδος των προτάσεων που αποτελούν τις προκείμενες οι συλλογισμοί  μπορεί να είναι:

• Κατηγορικοί (κατηγορικές προτάσεις)
• Υποθετικοί (υποθετικές προτάσεις)
• Διαζευκτικοί (διαζευκτικές προτάσεις)

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΩΝ

Αξιολόγηση της παραγωγής

Εγκυρότητα + Αλήθεια = Ορθότητα

Για να αξιολογήσουμε την αποδεικτική ισχύ των επιχειρημάτων

α) Ελέγχουμε την εγκυρότητα του επιχειρήματος. Έγκυρο θεωρείται το επιχείρημα, όταν οι προκείμενες οδηγούν με λογική αναγκαιότητα σε ένα βέβαιο συμπέρασμα, όταν έχει τυπικά τη λογική μορφή ενός επιχειρήματος, όταν μεταξύ των προκειμένων και του συμπεράσματος υπάρχει συνοχή (κοινοί όροι) και συνεκτικότητα (αλληλουχία, λογική σχέση).

β) Στη συνέχεια ελέγχουμε και την αλήθεια του επιχειρήματος, η οποία αφορά όχι στη μορφή, αλλά στο περιεχόμενο των προκειμένων και του συμπεράσματος, στη νοηματική τους σχέση με την πραγματικότητα. Αν όσα εκφράζουν οι προτάσεις του συλλογισμού είναι αληθινά, τότε το επιχείρημα είναι αληθές.

γ) Καλό είναι να διακρίνουμε αν οι προκείμενες εκφράζουν  γενικά αποδεκτές αλήθειες ή προσωπικές γνώμες/υποκειμενικές απόψεις. Στη δεύτερη περίπτωση, το επιχείρημα που συγκροτείται βάσει προσωπικών απόψεων δεν έχει απόλυτη ισχύ.

Ένας συλλογισμός θεωρείται ΟΡΘΟΣ και λέγεται ΑΠΟΔΕΙΞΗ, όταν είναι ταυτόχρονα και ΕΓΚΥΡΟΣ και ΑΛΗΘΗΣ.

Αξιολόγηση της επαγωγής

1. Η ατελής επαγωγή έχει  πιθανό συμπέρασμα. Μόνον η τέλεια επαγωγή μπορεί να παρουσιάζει βέβαια συμπεράσματα.
2. ΓΕΝΙΚΕΥΣΗ: Αν στηρίζεται σε επαρκή στοιχεία, είναι επιτρεπτή. Διαφορετικά, είναι επισφαλής ή βεβιασμένη.

Π.χ. -Η μικρή Ζωή χάρηκε με την κούκλα που της δωρίσαμε. Θυμάσαι και την κόρη μας, όταν ήταν μικρή; Μόνον με κούκλες της άρεσε να παίζει. Τελικά, όλα τα κορίτσια αγαπούν τις κούκλες.

– Εκείνη η ξανθή κοπέλα που μου γνώρισες ήταν πολύ όμορφη, αλλά ανόητη. Όλες οι ξανθές είναι ανόητες.

3. ΑΙΤΙΟ-ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ:

• Αν η αιτιώδης σχέση είναι λογική, το επιχείρημα έχει αποδεικτική ισχύ. Αν είναι χρονολογική, όμως, δεν έχει…

Π.χ. – Όλες οι οικονομικές σου δραστηριότητες ήταν επιπόλαιες. Ήταν επόμενο να οδηγηθείς στη χρεωκοπία.

– Είχα δει άσχημο όνειρο τη νύχτα και να που σήμερα όλα μου πήγαν στραβά.

• Το επιχείρημα δεν έχει αποδεικτική ισχύ, αν γίνεται υπεραπλούστευση της σχέσης μεταξύ αιτίου και αποτελέσματος, αν δηλαδή μία από τις πολλές αιτίες προβάλλεται ως μοναδική ή σημαντικότερη.

Π.χ.  Ήταν φυσικό να χάσουμε το Μικρασιατικό πόλεμο με την πολιτική που ακολούθησε ο Ελ.Βενιζέλος.

• Ελέγχουμε αν το αίτιο είναι επαρκές ή/και αναγκαίο, για το αποτέλεσμα. Όταν το αίτιο είναι και αναγκαίο και επαρκές, το επιχείρημα είναι ακλόνητο . Όταν είναι μόνον επαρκές ή μόνον αναγκαίο, έχει αποδεικτική ισχύ, δεν είναι όμως βέβαιο το συμπέρασμα (όπως συνήθως συμβαίνει στην επαγωγή).

Π.χ. Αναγκαίο και επαρκές:  Το νερό βράζει στους 100^ο C σε κανονικές συνθήκες ατμοσφαιρικής πίεσης.

Αναγκαίο, όχι όμως επαρκές: Για να γράψεις καλά στις εξετάσεις, πρέπει να έχεις μελετήσει πολύ καλά την ύλη.

Επαρκές, όχι όμως αναγκαίο: Καπνίζεις πάρα πολύ… Θα πεθάνεις από καρκίνο των πνευμόνων.

4. ΑΝΑΛΟΓΙΑ: Ελέγχουμε αρχικά αν είναι κυριολεκτική ή μεταφορική.
   • Αν είναι κυριολεκτική, για να έχει αποδεικτική αξία, πρέπει οι ομοιότητες  των συγκρινόμενων μερών να είναι αρκετές και σχετικές με το θέμα. Πρέπει επίσης να δηλώνεται η πιθανότητα του συμπεράσματος.
   • Αν είναι μεταφορική η αναλογία, δεν έχει αποδεικτική ισχύ. (Ενισχύει, όμως την επιχειρηματολογία και επηρεάζει το δέκτη, καθώς αποτελεί επίκληση στο συναίσθημα).

Π.χ. – Ένα παιδί μοιάζει με ένα μικρό λουλούδι. Χρειάζεται καθημερινά τη φροντίδα μας, για να αναπτυχθεί.

-Η Μαρίνα ήταν όμορφη, έξυπνη και ταλαντούχος και έγινε διάσημη ηθοποιός. Και η κόρη σου  είναι όμορφη και έξυπνη. Με ολοφάνερο μάλιστα ταλέντο στην υποκριτική. Είναι πολύ πιθανό κι αυτή να διακριθεί, αν ασχοληθεί επαγγελματικά με το θέατρο.

β)  ΤΕΚΜΗΡΙΑ: Αλήθειες, παραδείγματα από την καθημερινή ζωή, στατιστικά στοιχεία, δεδομένα επιστημονικών ερευνών και αποτελέσματα πειραμάτων, ρήσεις αυθεντιών, γνωμικά, ρητά αποφθέγματα. Τα τεκμήρια ενισχύουν την επιχειρηματολογία, γιατί είναι αυταπόδεικτες αλήθειες και αξιόπιστα στοιχεία.. Όμως, μπορούν συχνά  να μας παραπλανήσουν, όταν παρουσιάζονται ανεπεξέργαστα και ανεξέλεγκτα. Γι’ αυτό απαιτείται πάντοτε λογικός έλεγχος.

Αξιολόγηση των τεκμηρίων

• Ελέγχουμε την αξιοπιστία και το κύρος των πηγών.
• Εξακριβώνουμε την αλήθεια τους.
• Επεξεργαζόμαστε τα δεδομένα τους.

 ΠΑΡΑΛΟΓΙΣΜΟΣ

Συλλογιστικό σχήμα που στη μορφή του μοιάζει με έναν έγκυρο συλλογισμό, ενώ αντιβαίνει και στην αλήθεια και στη λογική, γι’ αυτό και μπορεί να μας παραπλανήσει. Ο παραλογισμός οφείλεται σε άγνοια (λογικό σφάλμα) είτε πηγάζει από σκωπτική/χιουμοριστική διάθεση. Ενδέχεται ακόμη να εξυπηρετεί ιδιοτελείς σκοπούς και να σχηματίζεται με  σκοπό την εξαπάτηση του δέκτη. Στην περίπτωση αυτή ονομάζεται ΣΟΦΙΣΜΑ.

Π.χ. Λένε πως το τσιγάρο είναι αργός θάνατος. Γι’ αυτό καπνίζω… γιατί δε βιάζομαι να πεθάνω!

Β. ΕΠΙΚΛΗΣΗ ΣΤΟ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ

            Στην  προσπάθειά μας να πείσουμε τους δέκτες συχνά δεν αρκούν τα λογικά μας επιχειρήματα και χρησιμοποιούμε κι άλλες τεχνικές/ μέσα, προκειμένου να προκαλέσουμε τα συναισθήματα εκείνα που θα τους επηρεάσουν. Στην καθημερινή μας ζωή σε διάφορες εκδηλώσεις γίνεται επίκληση στο συναίσθημα των δεκτών. Ενδεικτικά αναφέρονται οι πολιτικές ομιλίες, οι δικανικοί λόγοι, οι διαφημίσεις, οι έρανοι, οι παρακλήσεις των επαιτών, οι φιλοφρονήσεις, το φλερτ κ.ά.

Ο Αριστοτέλης στη «Ρητορική» του διδάσκει τις τρεις παραμέτρους που πρέπει ένας ρήτορας να λαμβάνει υπόψη του, για να προκαλέσει τα επιθυμητά συναισθήματα: α) τη διάθεση του ακροατηρίου, β) το ποιόν του ακροατηρίου και γ) τα αίτια της διέγερσης των επιδιωκόμενων συναισθημάτων.

           ΜΕΣΑ:

• Αφήγηση
• Περιγραφή
• Χιούμορ
• Ειρωνεία
• Μεταφορικός λόγος
• Μεταφορική εικονοπλασία (μεταφορά + περιγραφή)
• Σημεία στίξης που δηλώνουν σχόλια ή/και συναισθήματα, όπως το θαυμαστικό, τα αποσιωπητικά, τα εισαγωγικά.

Συχνά γίνεται κατάχρηση της επίκλησης στο συναίσθημα και ειδικά του μέσου της ειρωνείας από δημαγωγούς/λαϊκιστές πολιτικούς  ρήτορες που κολακεύουν και αφιονίζουν το λαό, για να υπηρετήσουν τα συμφέροντα ή τις φιλοδοξίες τους. Στην περίπτωση αυτή ενδέχεται να προκαλέσουν υπέρμετρο φανατισμό εναντίον του αντιπάλου στο ακροατήριο, ανεξέλεγκτες βίαιες αντιδράσεις των οπαδών τους, έξαψη των πολιτικών παθών, οχλοκρατία και τρομοκρατία.

Η κατάχρηση του χιούμορ υπονομεύει το κύρος, την αξιοπιστία και τη σοβαρότητα του πομπού. Οι δέκτες δεν τον λαμβάνουν σοβαρά υπόψη τους. Μπορεί να γελάνε, αλλά δεν πείθονται. Έτσι, τα αποτελέσματα της κατάχρησης του χιούμορ είναι τα αντίθετα από τα επιδιωκόμενα.

Γ. ΕΠΙΚΛΗΣΗ ΣΤΟ ΗΘΟΣ ΤΟΥ ΠΟΜΠΟΥ

      Ο πομπός (ο ομιλητής ή ο γράφων) προσπαθεί να κερδίσει την εμπιστοσύνη του ακροατηρίου ή των αναγνωστών του. Γι’ αυτό το σκοπό επικαλείται το ήθος του:την υπευθυνότητα, την ανιδιοτέλεια, την εντιμότητα, το κύρος, τις γνώσεις και την πείρα του επί του θέματος.

Την αξιοπιστία και το κύρος του πομπού ενισχύουν οι ακόλουθες ιδιότητες:

–          Μόρφωση, γνώσεις, εμπειρίες, λογικά επιχειρήματα, ορθολογισμός και ευθυκρισία.

–          Αντικειμενικότητα,  μετριοπάθεια, διαλλακτικότητα, όχι φανατισμός, απολυτότητα και μονομέρεια, αλλά πνευματική ελευθερία.

–          Αυτοσεβασμός και σεβασμός στις θέσεις του ατιπάλου.

–          Υπευθυνότητα, συνέπεια, ωριμότητα, τιμιότητα, ειλικρίνεια, ανιδιοτέλεια.

–          Αυτοπεποίθηση, ισχυρή προσωπικότητα.

Δ. ΕΠΙΘΕΣΗ ΣΤΟ ΗΘΟΣ ΤΟΥ ΑΝΤΙΠΑΛΟΥ

      Είναι η προσωπική επίθεση στον αντίπαλο με την αρνητική κριτική εναντίον  του. Ο πομπός πλήττει το ήθος και την αξιοπιστία του αντιπάλου του εκμεταλλευόμενος τρωτά σημεία του χαρακτήρα του, ελαττώματα ή αξιόμεμπτα γεγονότα του προσωπικού του βίου. Σ’ αυτόν τον τρόπο πειθούς καταφεύγει ο πομπός, όταν:

• δεν έχει λογικά επιχειρήματα, για να αντικρούσει με τίμια μέσα τον αντίπαλό του (έλλειψη, ένδεια ή συμπλήρωση επιχειρημάτων).
• οι δέκτες είναι ευαίσθητοι σε ηθικά ζητήματα. πχ. συντηρητική στα ήθη Κοινή Γνώμη.
• η εμπάθεια και ο φανατισμός υποσκάπτουν τη λογική και την υπευθυνότητα.
• συμφέροντα πολιτικά ή οικονομικά  υπαγορεύουν την κατασκευή ή/και την εκμετάλλευση σκανδάλων και μελανών πτυχών του ιδιωτικού βίου δημόσιων προσώπων.

Χαρακτηριστικά παραδείγματα επίθεσης στο ήθος του αντιπάλου αποτελούν:

–          στην πολιτική ζωή: η δημαγωγία, ο πολιτικός λαϊκισμός, η «μαύρη» πολιτική διαφήμιση.

–          στην οικονομία: η «μαύρη» εμπορική διαφήμιση, η δυσφήμηση δηλαδή ενός ανταγωνιστικού προϊόντος με τη δημοσιοποίηση των ελαττωμάτων του.

Αξίζει να σημειώσουμε ότι είναι ο πλέον ανέντιμος τρόπος πειθούς, γιατί οφείλουμε να σεβόμαστε τον αντίπαλο και να τον αντικρούουμε με τίμια μέσα, με τα λογικά μας επιχειρήματα ως επί το πλείστον. Εξάλλου, δεν επιτρέπεται να εισβάλλουμε στον ιδιωτικό βίο των συνανθρώπων μας.

Ωστόσο, έχουμε το δικαίωμα να κρίνουμε το χαρακτήρα και την ιδιωτική ζωή των δημόσιων προσώπων, όταν οι αδυναμίες και τα σκάνδαλα της προσωπικής του ζωής επηρεάζουν αρνητικά και το δημόσιο βίο. Για παράδειγμα, ένας πολιτικός μπορεί να πέσει θύμα εκβιασμού και να κάνει κατάχρηση της εξουσίας του.

Ε. ΕΠΙΚΛΗΣΗ ΣΤΗΝ ΑΥΘΕΝΤΙΑ

      Αυθεντίες θεωρούνται εκείνοι που έχουν γνώσεις και πείρα σε ένα ζήτημα, είναι ειδικοί επί του θέματος και δύσκολα μπορεί κάποιος να αμφισβητήσει την αξιοπιστία και την αλήθεια των λεγομένων τους. Φιλόσοφοι, διανοητές, θρησκευτικοί ηγέτες, επιστήμονες, καλλιτέχνες ολκής, τεχνοκράτες…   Οι μαρτυρίες, οι απόψεις τους, τα παραθέματα από το έργο τους ενισχύουν σημαντικά την αξιοπιστία  της επιχειρηματολογίας του πομπού.

Λειτουργικότητα  και  Αξιολόγηση της Αυθεντίας

Η επίκληση στην αυθεντία:

• Ενισχύει την επιχειρηματολογία του πομπού και της προσδίδει κύρος.
• Συμπληρώνει τα κενά της.
• Υποδηλώνει την εντιμότητα του πομπού, γιατί  αποκαλύπτει τις πηγές του και την πατρότητα κάποιων ιδεών, χωρίς να γίνεται λογοκλοπή. Εξάλλου, ο πομπός δείχνει ότι κατέχει τη βιβλιογραφία και παραπέμπει έμμεσα σ’ αυτήν για περαιτέρω διερεύνηση ενός ζητήματος για κάθε ενδιαφερόμενο δέκτη.
• Από τα προηγούμενα προκύπτει ότι επιβάλλεται στον επιστημονικό λόγο.
• Καθιστά  ευχάριστη την ανάγνωση του κειμένου, καθώς με την εναλλαγή του ύφους αποφεύγεται η μονοτονία.
• Εξυπηρετεί την οικονομία του λόγου, γιατί καθιστά περιττές τις μακροσκελείς και κουραστικές αναλύσεις.

ΩΣΤΟΣΟ, κατά την αξιολόγηση, οφείλουμε να ελέγχουμε:

• Αν γίνεται κατάχρηση της επίκλησης στην αυθεντία, για να καλυφθεί κενό επιχειρηματολογίας.
• Αν η αυθεντία που αναφέρεται είναι ειδική στο θέμα που πραγματεύεται ο πομπός.  Για παράδειγμα, θα δεχτούμε τον Αϊνστάιν ως αυθεντία σε ένα ζήτημα που σχετίζεται με την πυρηνική Φυσική, όχι όμως και σε ένα  ιστορικό η φιλοσοφικό ζήτημα.

Συχνά παγιδευόμαστε λογικά από τις αυθεντίες, γιατί δεν έχουμε την τόλμη να επιχειρήσουμε κριτικό έλεγχο στα λεγόμενά τους. Αισθανόμαστε υποδεέστεροι πνευματικά και αδύναμοι να αμφισβητήσουμε το διανοητικό τους μέγεθος. Έτσι δεχόμαστε ανεξέλεγκτα τις απόψεις τους.

Όμως αξίζει να τολμούμε την κριτική των αυθεντιών, αναλογιζόμενοι ότι:

• Κανείς δεν μπορεί να διεκδικεί το αλάνθαστο.
• Όλες οι αυθεντίες δε συμφωνούν πάντα σε ένα ζήτημα.
• Η ανάπτυξη του πολιτισμού οφείλεται στην αμφισβήτηση των αυθεντιών.

Σοφία Μάνιου

ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Α. Να αναγνωρίσετε το είδος της συλλογιστικής πορείας (παραγωγή-επαγωγή-αναλογία στα ακόλουθα επιχειρήματα:

1.      «Δεν αγαπώ τους συγγραφείς που εικονογραφούν κάποιες ιδεολογίες. Απλώς επαναλαμβάνουν κάτι που διαβάζουν στα βιβλία, πράγματα που κάποιοι άλλοι είπαν με τρόπο διαφορετικό. Δεν υπάρχει Τέχνη πολιτική. Ο αληθινός καλλιτέχνης πρέπει να κάνει τη δική του ανακάλυψη του κόσμου». (Ιονέσκο)
2.      «Ο άνθρωπος διαφέρει από τα άλλα έμβια όντα κατά το ότι θέτει σκοπούς που τον βγάζουν από την εκάστοτε κατάστασή του. Δηλαδή ο άνθρωπος είναι το μόνο «υπερβατικό» ον, με την έννοια ότι συνεχώς υπερβαίνει την εκάστοτε συνθήκη του. Πηγαίνει ολοένα παραπέρα. Αυτή η «υπερβατική ιδιότητα της συνείδησής του αποτελεί το θεμέλιο της δημιουργίας του ιστορικού και πνευματικού βίου». (Χρ. Μαλεβίτσης)
3.      «Ο χώρος, ο χρόνος, η υλική και πνευματική ζωή, η φύση, ο ζωοδότης ήλιος, το άπειρο και το ανεξερεύνητο σύμπαν φαίνεται ότι αποτελούν προϊόντα μιας ύψιστης Δημιουργίας. Εντοπίζοντας το φυσικό περιβάλλον του πλανήτη γη, σαν ένα μέρος μόνο μιας υπερβατικής Δημιουργίας, βλέπουμε ότι τούτο υπάρχει και λειτουργεί βάσει ενός προγράμματος καθορισμένου a priori. Και μπορεί να πείσει κάθε καλόπιστο παρατηρητή ότι κάθε λεπτομέρεια του φυσικού περιβάλλοντος μαρτυρεί όχι μόνο τη σκοπιμότητα, αλλά και τη σοφία της Θείας Δημιουργίας». (Κ.Χανιώτης)
4.      «…Καμιά περίοδος της Ιστορίας του ανθρώπινου γένους δεν υπήρξε ήσυχη. Η «ειρήνη» είναι πολύ περισσότερο μια συμβατική έκφραση και πολύ λιγότερο μια μορφή της πραγματικότητας…». (Ι.Μ.Παναγιωτόπουλος)
5.      «…Ο κάθε άνδρας, η κάθε γυναίκα, το κάθε παιδί ζει σήμερα κάτω από μια πυρηνική Δαμόκλειο σπάθη που κρέμεται από την πιο λεπτή κλωστή, που μπορεί να κοπεί οποιαδήποτε στιγμή από τυχαίο γεγονός, από κακό υπολογισμό ή από τρέλα. Τα όπλα του πολέμου πρέπει να εξολοθρευτούν πριν αυτά εξολοθρεύσουν εμάς…». (J.F.Kennedy, 25-9-1961)
6.      «Ο υγιής και ολόκληρος άνθρωπος (όχι φυσιολογικά, αλλά ηθικά υγιής και ολόκληρος) δεν είναι α-πολιτικό ον, με το νόημα ότι μπορεί να μένει αδιάφορος και ασυγκίνητος μέσα στις ταλαντώσεις και στις περιπέτειες της πολιτικά οργανωμένης εθνικοκοινωνικής ομάδας, μέσα στην οποία ζει, μοχθεί και «λογαριάζεται».Φύσει «πολιτικόν ζώον», όπως σωστά τον χαρακτήρισε ο Αριστοτέλης, δεν είναι απλώς «αγκυροβολημένος», αλλά οργανικά δεμένος στην πολιτεία που τον κλείνει μέσα στους κόλπους της: θέλοντας και μη κατέχει το πεπρωμένο της. Του ατομικού είναι ο συλλογικός βίος επέκταση, και ολοκλήρωμα. Ακέραιος (ψυχικά) δεν μπορείς να είσαι, όταν έχεις αποκοπεί από το κοινωνικό σώμα και συσπειρώνεσαι στον εαυτό σου. Ακόμη κι αν το επιστημονικό ή το καλλιτεχνικό έργο σου είναι δυνατόν να ευδοκιμήσει σε μια τέτοια απομόνωση (πράγμα αμφίβολο), ο ίδιος χάνεις τη ζωντάνια, τη γνησιότητα, την αρτιότητά σου και γίνεσαι λειψό και ισχνό «κλάσμα» ανθρώπου που σιγά σιγά χάνει το νόημα της ζωής και μηδενίζεται –εκτός αν εξαϋλωθείς με την άσκηση και με τον αυταφανισμό θεωθείς σαν το Βούδα του θρύλου.
Από τούτες τις δύο προκείμενες θα συναγάγω το συμπέρασμα του συλλογισμού μου, που ήδη το μαντεύει ο αναγνώστης και δε θα χρειαστεί να μακρηγορήσω, για να το αντιληφθεί. Κανένα δικαίωμα δεν έχει ο επιστήμονας ή ο καλλιτέχνης να συνθλίψει μέσα του τον άνθρωπο και να τον ακρωτηριάσει νεκρώνοντας την ορμή προς το δημόσιο βίο και μη ενδιαφερόμενος για τίποτε άλλο παρά για το «τεχνίον» του (σαρκασμός του Πλάτωνα).Και την υποχρέωση και την ανάγκη έχει να παίρνει μέρος στη ζωή της πολιτείας και να παραστέκεται στους συμπολίτες του με τη συμβουλή και το παράδειγμά του…». (Ευ. Παπανούτσος)

7. «Ένας λαός που έχει χάσει την παράδοσή του, είναι σαν τον άνθρωπο που έχει χαμένο το μνημονικό του, που έχει πάθει αμνησία. Το σήμερα και το αύριο είναι δεμένα με τα περασμένα. Το σήμερα θρέφεται από τα περασμένα και τα μελλούμενα από το σήμερα». (Φ.Κόντογλου)
8. «Χωρίς όμως να αγνοούμε τις τεράστιες διαφορές που υπάρχουν σήμερα ανάμεσα στον ελεύθερο καπιταλισμό και τον απολυταρχικό κομμουνισμό, θα ήταν εθελοτυφλισμός να μη βλέπουμε τις ομοιότητές τους, ιδιαίτερα όπως πρόκειται να εξελιχθούν στο μέλλον. Και τα δυο συστήματα στηρίζονται στην εκβιομηχάνιση, σκοπός τους είναι η ολοένα μεγαλύτερη οικονομική δύναμη και ο πλούτος. Είναι κοινωνίες που κυβερνούνται από την τάξη των διευθυντών και από επαγγελματίες πολιτικούς. Και οι δυο είναι έντονα υλιστικές ως προς την κοσμοθεώρησή τους, ανεξάρτητα από τη χριστιανική ιδεολογία της Δύσης και τον κοσμικό μεσσιανισμό της Ανατολής. Οργανώνουν τον άνθρωπο σ’ ένα συγκεντρωτικό σύστημα, σε μεγάλα εργοστάσια, σε μαζικά πολιτικά κόμματα. Ο καθένας είναι ένας τροχός σε μια μηχανή που πρέπει να λειτουργεί ομαλά. Στη Δύση αυτό έγινε δυνατό με μια μέθοδο ψυχολογικής διαμόρφωσης, μαζικής υποβολής και χρηματικών αμοιβών. Στην Ανατολή, στα παραπάνω προστέθηκε και η προσφυγή στην τρομοκρατία. Και υποτίθεται ότι, όσο περισσότερο αναπτύσσεται οικονομικά το σοβιετικό σύστημα, τόσο λιγότερο θα πρέπει να εκμεταλλεύεται την πλειονότητα του πληθυσμού, άρα, σε τόσο μεγαλύτερη έκταση θα αντικαθιστά την τρομοκρατία η μεθόδευση ψυχολογικής διαμόρφωσης…». (Erich Fromm)
9. «Έλεγα: ένας άνθρωπος στην Ελλάδα είναι σήμερα ελεύθερος να αγοράσει όποιο βιβλίο θέλει. Δεν ήταν πριν από δέκα χρόνια. Και δεν ήταν πριν από σαράντα. Αλλά ποια βιβλία βρίσκει; Και πόσα χρήματα μπορεί να διαθέσει; Ώστε από κάπου αρχίζει κάποιος περιορισμός της ελευθερίας του. Για την εθνική ελευθερία πάλι τα πράγματα μου φαίνονταν λιγάκι θολά. Εμείς τώρα έχουμε εθνική ελευθερία. Μπορούμε να αποφασίσουμε ό,τι θέλουμε, να συμμαχήσουμε με όποιους θέλουμε και να διαφωνήσουμε με όποιους θέλουμε. Θεωρητικά, τουλάχιστον, μπορούμε. Όμως ένα άλλο κράτος, μικρότερο από το ελληνικό, όμως ελληνικό κι αυτό στα 82% του πληθυσμού του, θέλω να πω η Κύπρος, δεν το μπόρεσε και δεν το μπορεί. Η εθνική του ελευθερία είναι βαθιά τραυματισμένη, κι ας αποφασίζουν όλα τα «ελεύθερα» έθνη μαζί πως έχει το δικαίωμα να είναι ανεξάρτητο, ακέραιο και αυτόνομο. Και λίγο πιο ανατολικά, στην ασιατική γη, η εθνική ελευθερία φαίνεται πως δεν εξαρτάται από τα έθνη, αλλά από κάποιες δυνάμεις, που είναι μεγάλες και έχουν αποφασίσει να ορίσουν εκείνες καταπώς το κρίνουν βολικό τι θα πει ελευθερία, εθνικά συμφέροντα, ανθρώπινα δικαιώματα και πολλά άλλα «ηχηρά παρόμοια». Όσο πια για την πολιτική ελευθερία δεν απόμεινε στη σκέψη μου δύναμη να προχωρήσω παρακάτω.
Σκοτισμένος ολότελα είπα μέσα μου: Λοιπόν ένας τρόπος απομένει για να νιώθεις ελεύθερος: να χρειάζεσαι όσο λιγότερη ελευθερία μπορείς ή με άλλα λόγια να έχεις πολύ λίγες ανάγκες. Αυτό που λεν οι φιλόσοφοι, να μην εξαρτιέσαι από τον υλικό κόσμο, αλλά να κλειστείς στον εαυτό σου και στον πνευματικό σου στοχασμό που κανένας δεν μπορεί να σου τον δεσμεύσει. Ακόμα και μέσα σε μια φυλακή αισθάνεσαι τότε ελεύθερος…». (Μ.Ανδρόνικος)
10. «…Ένας κόσμος που ζει πανικόβλητος και που δε βρίσκει άλλη διέξοδο από την κραιπάλη. Ένας κόσμος που αναπνέει καυσαέρια και νιώθει, κατ’ αναπόδραστη ανάγκη, τα καυσαέρια να καταδυναστεύουν όχι μόνο το κορμί, αλλά και την ψυχή και το νου του. Ένας κόσμος, τέλος, αιχμάλωτος της εμπορικής και της βιομηχανικής διαφήμισης, που πρέπει με μια συστηματική πλύση εγκεφάλου να κυκλοφορήσει  τα προϊόντα της (κι έχουν γίνει προϊόντα της και τα ιερότατα, όχι μόνο τα είδη που ευκολύνουν τη διαβίωση ή αναφέρονται, γενικότερα, στην καθημερινή χρήση) είναι ένας κόσμος διαλυμένος…». (Ι.Μ.Παναγιωτόπουλος)
Β. Να αναγνωρίσετε το είδος των επαγωγικών συλλογισμών στα ακόλουθα παραθέματα  και να τους αξιολογήσετε.

1. «Γυναίκα, αν θες αντρίκεια να δουλέψεις για τον ξεσκλαβωμό σου, δε φτάνει να κάψεις, να σκορπίσεις, να ξοδέψεις το χρυσάφι, τη σμύρνα, το λιβάνι, στο νέο βωμό. Μέσα σου πρώτα κάψε το τριπλό ξόανο που τους δούλους κάνει: Συνήθεια, Κέρδος, Πρόληψη. Και κάψε και του παλιού καιρού τα παραμύθια, κι ας νείναι όμορφα, μια για πάντα κάψε…». (Κ.Παλαμάς)
2. «Τη μέρα που καμιά εργασία δε θα διακόπτει τον ελεύθερο χρόνο, θα προβάλει απειλητική η πλήξη…». (A. Maurois)
3. «Σήμερα ο άνθρωπος έχει την ιδέα πως λευτερώθηκε από πολλά πράγματα που τον μποδίζανε τάχα, να είναι ελεύθερος. Πέταξε, λοιπόν, από πάνω του, μαζί με τα’ άλλα, και την παράδοση, και βρέθηκε σ’ ένα χάος. Αυτό το χάος το λέγει ελευθερία. Οι παλιοί οι θαλασσινοί βλέπανε τα’ άστρο της τραμουντάνας (τον πολικόν Αστέρα) και βρίσκανε τον δρόμο τους. Και ο άνθρωπος μέσα στο ατελείωτο πέλαγος του καιρού, για να ξέρει πού πηγαίνει, είχε την παράδοση που τον οδηγούσε. Σε καιρό που σκεπάζανε τον ουρανό σύννεφα, ο παλιός ναυτικός, σαν έχανε το βορεινό αστέρι, δεν ήξερε πού να τραβήξει. Φαντάσου λοιπόν αυτός ο άνθρωπος, να είχε την ιδέα πως με τη συννεφιά και δίχως το άστρο της τραμουντάνας, ήταν πιο ελεύθερος να πάει όπου ήθελε μέσα στο πέλαγος. Το ίδιο λέγει κι ο σημερινός άνθρωπος που δεν θέλει την παράδοση». (Φ.Κόντογλου)
4. «…Η ελευθερία είναι για τον άνθρωπο όπως κι η αναπνοή: κάθε στιγμή πρέπει ν’ ανανεώνεται, να κερδίζεται, για να βεβαιώνεται και να προκόβει η ζωή. Κι ο άνθρωπος να θεώνεται». (Κ.Τσιρόπουλος)
5. «Κατ’ άλλους η  μόνιμη αφορμή των πολέμων είναι ο εθνικισμός και ο ρατσισμός. Τα έθνη αποτελούν κλειστές βιολογικές, πολιτιστικές και πολιτικές ενότητες, οι οποίες διάκεινται με δυσπιστία μεταξύ τους. Επιπλέον, είναι γνωστό ότι κάθε έθνος πίστεψε ότι κατέχει ιδιαίτερη αποστολή στον κόσμο, δοσμένη από το Θεό ή επιβαλλόμενη από την ιστορία και την ανωτερότητα της φυλής στην οποία ανήκει». (Σ.Γκίκας)
6. «Τα αντικείμενα, οι επιτεύξεις της τεχνολογίας, αποτελούν προϋποθέσεις για μια ανώτερη ποιότητα ζωής, όταν και εφόσον χρησιμοποιούνται ορθολογικά και προς την κατεύθυνση της βελτίωσης των όρων ζωής, ώστε να μένει στον άνθρωπο και περισσότερος χρόνος και καλύτερη διάθεση, για ν’ ασχοληθεί με κάτι ουσιαστικότερο». (Β.Φίλιας)
7. «Για να δημιουργηθεί ήχος, απαιτείται ενέργεια. Όσο μεγαλύτερη ποσότητα ενέργειας απελευθερώνεται, τόσο μεγαλύτερης έντασης θόρυβος δημιουργείται». (Κ.Χανιώτης)
8. Καπνός χωρίς φωτιά δε βγαίνει.
9. Οι γείτονές μας δεν ξέρουν τι θα πει «ανακύκλωση». Είναι ολοφάνερο πως οι Νεοέλληνες δεν έχουν οικολογική συνείδηση.
10. «Η σύγχρονη κοινωνία τείνει συνεχώς να μεταβάλλεται, εξαιτίας της επίδρασης που ασκεί σ’ όλους τους τομείς της ζωής η καλπάζουσα τεχνολογική ανάπτυξη. Κι η μεταβολή αυτή ευνοεί την απρόσωπη οργάνωση, μέσα στην οποία ο άνθρωπος τείνει όλο και πιο πολύ να χάσει την προσωπική του υπόσταση». (Μ.Μαραθεύτης)
11. Όλοι οι πολιτικοί είναι διεφθαρμένοι και ανήθικοι. Υπηρετούν μόνο το προσωπικό τους συμφέρον και δε νοιάζονται για το συμφέρον του λαού.
12. Η πιο πρόσφορος ηλικία για τη στροφή προς τα ναρκωτικά είναι η εφηβική ηλικία […] Είναι το στάδιο της ηλικίας του ανθρώπου, εκείνο το οποίο υφίσταται μια εσωτερική παρώθηση για «απελευθέρωση» από τη γονική προστασία, μια ώθηση προς τη φυγή. Εναντιούται προς την αυθεντία των γονιών του και αναζητεί ο έφηβος την ελευθερία του. Κάτω απ’ αυτή την εσωτερική πίεση και την απειρία του καταντά εύκολη λεία της ατμόσφαιρας που κυριαρχεί στην ομάδα. Μιμείται εύκολα κι ακολουθεί πρότυπα της συμπεριφοράς της ομάδας». (Ι.Ν.Ξηροτύρης)
13. Ακούσατε στις ειδήσεις για την αυτοκτονία του δεκαπεντάχρονου; Ένα παιδί που το είχαν εγκαταλείψει οι γονείς του… Πιστεύω πως την  αποκλειστική ευθύνη για την αυτοκτονία των νέων έχει η οικογένεια.
14. Η αλήθεια είναι ότι στερήθηκαν τα πάντα για να σπουδάσει ο γιος τους. Κι εμείς όμως κάνουμε «θυσίες». Όλοι οι γονείς μεριμνούν για το μέλλον των παιδιών τους.
15. Είναι ανησυχητική  η άνοδος των ολοκληρωτικών πολιτικών κινημάτων στην εποχή μας. Και η οικονομική κρίση είναι η κυριότερη αιτία. Ας μην ξεχνάμε πως και στο παρελθόν, στην περίοδο του Μεσοπολέμου, η οικονομική κρίση οδήγησε στη δημιουργία του φασισμού και του ναζισμού. Ο εθνικισμός προτάθηκε από τους δημαγωγούς ως  κυρίαρχη ιδεολογία. Οι μειονότητες αντιμετωπίστηκαν ρατσιστικά και διώχθηκαν. Οι λαοί βαυκαλίζονταν με την «κάθαρση» που υποτίθεται ότι θα έφερναν οι λαϊκιστές με την εξόντωση του πολιτικού κατεστημένου. Ο Χίτλερ μπήκε στο Κοινοβούλιο εκλεγμένος από το γερμανικό λαό … με δημοκρατικές διαδικασίες! Όλα αυτά όμως συμβαίνουν και σήμερα. Μήπως η ιστορία επαναλαμβάνεται;
16. «… Ακόμη και οι ελεύθερες εκλογές δεν εκφράζουν υποχρεωτικά τη «βούληση του λαού». Αν μια μάρκα οδοντόκρεμας χρησιμοποιείται από την πλειοψηφία του λαού χάρη σε φανταστικά προτερήματα που διαφημίζει, αυτό δε σημαίνει ότι ο λαός «έχει αποφασίσει» υπέρ της οδοντόκρεμας. Αυτό που μπορεί να ισχυριστεί κανείς είναι ότι η διαφήμιση ήταν τόσο αποτελεσματική, ώστε έπεισε εκατομμύρια ανθρώπων για τις ιδιότητες που διαφήμιζε…». (Erich Fromm)

Γ. Να αναγνωρίσετε τους τρόπους και τα μέσα πειθούς στα ακόλουθα παραθέματα:

1. «Κι ύστερα μιλάμε για την Παιδεία… Ποια Παιδεία; Το σχολείο είναι τέλεια ανίσχυρο μπροστά στη θαυματουργή συσκευή (την τηλεόραση). Είδατε πόσο πιο εύκολα από έναν κανόνα της Γραμματικής αποστηθίζει ένα παιδί το τραγουδάκι μιας διαφήμισης; Προσέξατε ότι πολύ πιο γρήγορα αποτυπώνει τις χημικές ιδιότητες οποιουδήποτε Ζ.Κ.  που περιέχει  το απορρυπαντικό παρά το ότι Η2Ο θα πει νερό; Παρατηρήσατε πόσο πιο άνετα μπορεί να περιγράψει  ένας μαθητής το τελευταίο επεισόδιο του «Χαβάη  5-0» από -ας πούμε- τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας»; (Φρ. Μπούμπι)
2. «… Ο καθηγητής του Συνταγματικού Δικαίου Νικόλαος Ν. Σαρίπολος, γνωστός για τις συντηρητικές του γνώμες, θυμούμαι ότι μας έλεγε: «Από την άποψη ενός συνταγματικού πλάσματος, ο Τύπος είναι η τέταρτη εξουσία. Αλλ’ από την άποψη της «πραγματικής αληθείας» είναι η πρώτη εξουσία»! Μεγάλος λόγος αυτός –όμως ποιος ημπορεί να αρνηθεί ότι είναι λόγος αληθινός; Ο Τύπος ελέγχει. Έχω γράψει αλλού, ότι «ελέγχω σημαίνει σκέπτομαι». Ο Τύπος ελέγχει και οδηγεί και το λαό να ελέγχει, άρα οδηγεί το λαό στο να σκέπτεται και να ζει την πολιτική ζωή της δημοκρατίας». (Μιχ. Στασινόπουλος)
3. «… Όπως οι περισσότερες τεχνικές πρόοδοι […] η υπερτελειοποίηση των μέσων επικοινωνίας αποτελεί ταυτόχρονα μια υπόσχεση ελευθερίας και μια απειλή καινούριας δουλείας. Κι αυτό, φυσικά, εξαιτίας της δύναμης επιβολής κι υποβολής που έχουν τα μέσα αυτά –δύναμης που δεν περιορίζεται σε μια κοινότητα ή σε μερικές χιλιάδες «αναγνώστες», αλλά μπορεί να διαπεράσει και να διαβουκολήσει κάθε κάτοικο του «πλανητικού χωριού» μας. Οι «μάζες» μπορούν να γίνουν (και γίνονται, συχνά) έρμαια εκείνου που ελέγχει τα «μαζικά μέσα επικοινωνίας», να χειραγωγηθούν και να δουλαγωγηθούν απ’ τους κατόχους της πιο διάτορης «φωνής» που γνώρισε ο κόσμος, να μετατραπούν αυτές σε αυτόματα κι υπηρέτες της και θύματά της». (Μ.Πλωρίτης)

4. «…Από όσα κατάλαβα στα λίγα χρόνια που ζω και ζώνουμαι, δεν είναι η λευτεριά πέσε πίτα να σε φάω˙ είναι κάστρο, και το παίρνεις με το σπαθί σου. Όποιος δέχεται από ξένα χέρια τη λευτεριά είναι σκλάβος…». (Ν. Καζαντζάκης «Καπετάν Μιχάλης»)

5.  «Η ιστορία της ανθρωπότητας είναι μια Οδύσσεια˙ θα διαπράτταμε ασυγχώρητο λάθος έναντι των αναρίθμητων αγέννητων γενεών του μέλλοντος, αν ήταν να ενεργήσουμε όχι σαν τον Οδυσσέα, αλλά σαν τον Αίαντα…». (A.Toynbee)

6. ανάποδα η μοναδική υπεύθυνη είναι η τηλεόραση ή εν πάση περιπτώσει τα media. Δεν διαβάζει το παιδί, φταίει η τηλεόραση. Βλέπει σαπουνόπερες η γιαγιά, φταίει η τηλεόραση. Είναι κολλημένος στο ποδόσφαιρο ο πατέρας, φταίει η τηλεόραση. Η ακριβή κολόνια της κόρης, τα όνειρα για μαγευτικά ταξίδια της μητέρας, οι τσόντες, οι σπόντες, οι πολιτικές φιγούρες, όλοι και όλα είναι «παιδιά» και προϊόντα μιας οθόνης. Μοιάζει σαν τίποτα να μην υπάρχει γύρω από το τραπεζάκι της συσκευής. Δεν υπάρχει οικογένεια, δεν υπάρχει σχολείο, δεν υπάρχει γειτονιά, δεν υπάρχει κοινωνία, τελικά ούτε κράτος υπάρχει. Η τηλεόραση τα έχει καταβροχθίσει (ενώ κοιμόντουσαν;) και τώρα «παίζει» μόνη της». (Γ.Πανούσης)

7. «Σε δεκαεφτά ολόκληρους μήνες, από τους διακόσιους τριάντα εννέα βουλευτές κυβέρνησης και αξιωματικής αντιπολίτευσης, δεν βρέθηκαν ούτε δέκα να λογαριάσουν την κοινωνία και την πατρίδα πριν από το κόμμα, πριν από την αρρωστημένη εξουσιολαγνία τους. Aς ήταν έστω δέκα με ασυμβίβαστη ανιδιοτέλεια, στοιχειώδη νοημοσύνη και πατριωτισμό. Tόσον πατριωτισμό που να μην αντέχει την ντροπή, τη διεθνή διαπόμπευση του ελληνικού ονόματος κάθε μέρα. Kαι τόση νοημοσύνη που να αντιλαμβάνεται τι αντιπροσωπεύει το άδειο βλέμμα του πρωθυπουργού, γιατί τον κατέδωσε ο Στρος-Kαν σαν εντεταλμένο να οδηγήσει την Eλλάδα στο ΔNT, γιατί τόση η μικρόνοια και ευτέλεια των κειμένων που τον βάζουν να εκφωνεί. Aς υπήρχαν έστω δέκα βουλευτές που να καταλαβαίνουν τη σπαραχτική μετριότητα του αρχηγού της αξιωματικής αντιπολίτευσης, τη μικρομπακαλική του ατολμία να βάλει νυστέρι στο σάπιο κόμμα του». (Χρ.Γιανναράς)

8. «Η διαχειριστική διαφθορά επιδεινώνεται από τη δημογραφική φθίση και τη θεσμική αγκύλωση: στο ΕΣΥ δεν υπάρχουν αξιόμαχοι γιατροί κάτω των 50 ετών! Το ΕΣΥ θα καταρρεύσει, εκτός των άλλων, από έλλειψη γιατρών. Οσοι μπορούν φεύγουν: όχι μόνο οι τριαντάρηδες νεοειδικευμένοι που μεταφέρουν την εθνική και οικογενειακή υπεραξία στη Γερμανία, αλλά φεύγουν και φτασμένοι πενηντάρηδες, οι κορυφαίοι, αυτοί που θα ετοίμαζαν τους διαδόχους τους, διευθυντές και σολίστ. Εμβρόντητος άκουσα από χείλη συνομηλίκων μου γιατρών, με λαμπρές καριέρες στον δημόσιο και ιδιωτικό τομέα, να λένε το ίδιο: Τρέμω στη σκέψη ποιος θα περιθάλψει εμένα σε λίγα χρόνια…». (Ν.Ξυδάκης)

9. «Όλο και περισσότερα πράγματα στη ζωή μας υπακούουν σε σκοπιμότητες και έχουν ένα χρηστικό χαρακτήρα. Όλο και λιγότερα γίνονται από ενδιαφέρον και αγάπη. Ιδιαίτερα αυτό αληθεύει για την εκπαίδευση. Τα παιδιά υποχρεούνται να μάθουν για να πετύχουν ένα στόχο και λιγότερο από αγάπη για τη γνώση. Στην εφηβεία, η εντατικοποίηση της εκπαίδευσης δεν τους αφήνει χρόνο για να παίξουν με τη ζωή, για να ερωτευτούν, για να ρεμβάσουν, για να ονειροπολήσουν». (Δ.Δαμίγος)

10. «Θα έπρεπε, ακόμα, από εδώ και εμπρός οι άνθρωποι (μιλάω για τις πλούσιες χώρες) να δεχτούν ένα αξιοπρεπές αλλά λιτό βιοτικό επίπεδο και να παραιτηθούν από την ιδέα ότι ο κεντρικός στόχος της ζωής τους είναι να αυξάνεται η κατανάλωσή τους κατά 2 με 3% το χρόνο. Για να το δεχτούν αυτό, θα έπρεπε κάτι άλλο να δίνει νόημα στη ζωή τους. Αυτό το άλλο είναι η ανάπτυξη των ανθρώπων αντί για την ανάπτυξη των σκουπιδοπροϊόντων. Η ανάπτυξη, βέβαια, των ανθρώπων αντί για την ανάπτυξη των σκουπιδοπροϊόντων θα απαιτούσε μιαν άλλη οργάνωση της εργασίας, η οποία θα έπρεπε να παύσει να είναι αγγαρεία και να γίνει πεδίο προβολής των ικανοτήτων του ανθρώπου· μιαν αληθινή δημοκρατία που θα συνεπαγόταν τη συμμετοχή όλων στη λήψη των αποφάσεων· μιαν άλλη οργάνωση παιδείας, ώστε να διαπλάθονται πολίτες ικανοί “να άρχουν και να άρχονται βάσει των νόμων” σύμφωνα με τη θαυμάσια έκφραση του Αριστοτέλη». (Κ.Καστοριάδης)

11. «Τα ανθρώπινα δικαιώματα στην ασφάλεια, στην Υγεία και στον βιοπορισμό απειλούνται όλο και πιο πολύ από τις αλλαγές στο κλίμα της Γης. Οι φτωχότεροι, οι οποίοι ευθύνονται λιγότερο για το πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής, σηκώνουν τώρα το βαρύτερο φορτίο των επιπτώσεων. Το 97% των θανάτων που σχετίζονται με φυσικές καταστροφές καταγράφεται ήδη σε αναπτυσσόμενες χώρες. Στη Νότια Ασία, τα 17 εκατομμύρια άνθρωποι που ζουν επάνω σε αμμώδεις όχθες των ποταμών του Μπανγκλαντές θα μπορούσαν να μείνουν άστεγοι ως το 2030, καθώς τα νερά που προέρχονται από το λιώσιμο των πάγων στα Ιμαλάια πλημμυρίζουν τα σπίτια τους. Στη Νότια Αμερική, η μείωση των χιονοπτώσεων μέσα στα επόμενα 15-20 χρόνια θα θέσει σε σοβαρό κίνδυνο περισσότερα από 9 εκατομμύρια άτομα, τα οποία ζουν στη Λίμα, τη μεγαλύτερη πόλη του Περού». (από τον ημερήσιο Τύπο)

12. «Υπάρχει όμως κι ένα άλλο στάδιο βαρβαρότητας που πρέπει να ξεπεραστεί, για να είναι ένας λαός άξιος της δημοκρατίας: Το στάδιο του θαυμασμού προς τη βαναυσότητα. Η χοντρή πλάνη να την περνάει κανένας για δύναμη. […] Η πραγματική δύναμη είναι κάτι πολύ πιο δύσκολα εξακριβώσιμο απ’ ό,τι πιστεύει ο κόσμος. Εμφανίζεται, αθόρυβη και σεμνή, εκεί που κανένας σχεδόν δεν το φαντάζεται: στο εργαστήρι του σοφού, στο κελλί του αγίου, στη φυλακή του επαναστάτη. Σπανιότατα στο προσκήνιο. Γιατί δύναμη ανθρώπου θα πει ένα και μόνο: δύναμη ψυχής. Κι αυτή φανερώνεται στη μοναξιά και στον κατατρεγμό, όχι στην αγορά και στο θρίαμβο». (Άγγελος Τερζάκης)

13. «Πώς ο λεγόμενος «πολιτισμός», που μάθαμε να τον αξιολογούμε με τους δείκτες των επιστημονικών κατακτήσεων και της οικονομικής ακμής, αντί να δαμάζει τα ένστικτα της αρπαγής και του φόνου, φαίνεται, αντίθετα, ότι τα αποχαλινώνει και τα κάνει πιο καταστροφικά; Πώς είναι δυνατόν κορυφαίοι στο χορό της ανθρώπινης αγριότητας να είναι λαοί με μακρά πνευματική παράδοση και με υψηλής στάθμης επιδόσεις στους χώρους όχι μόνο της γνώσης και της δεξιοσύνης, αλλά και της ευαισθησίας (στην ποίηση, στις πλαστικές τέχνες, στη μουσική); – Ο αιώνας μας, αλλίμονο, γέννησε αυτήν την απορία, έδωσε όμως ταυτόχρονα και την εξήγησή της. Που άλλη δεν μπορεί να είναι παρά η ακόλουθη: Είναι σκληρή, πολύ σκληρή και δεν μαλάζεται εύκολα η καρδιά του ανθρώπου, και όσο περισσότερη δύναμη το δίποδο τούτο αποκτά να υποτάσσει τους νόμους των «πραγμάτων» στις επιθυμίες του («knowledge is power», έχει διακηρύξει ένας απόστολος του «πολιτισμού»  του), τόσο η πλεονεξία και η θηριωδία του ανακαλύπτει πιο αποτελεσματικά μέσα να ικανοποιηθούν και ισχυρότερους «λόγους» να δικαιολογηθούν. Έτσι, το πνεύμα του αντί να γίνει κύριος, αποβαίνει δούλος των ορέξεων και των παθών του. Το εκμαυλίζει και το εξανδραποδίζει η υποκρισία. Απόδειξη: με τους προφήτες και τους φιλοσόφους του ο άνθρωπος του αιώνα μας διδάσκει ότι από τα δεινά της ζωής μια αρετή μόνο θα μας σώσει, η ευσπλαχνία· με τους πολιτικούς όμως και τους στρατηγούς του (όχι τους χειρότερους, τους καλύτερους του είδους επιδιώκει την ειρήνη με την «ισορροπία του τρόμου». Νέο δόγμα τούτο των χρόνων μας· και ομολογία ότι τους ασκούς του Αιόλου μπορεί να τους κρατήσει κλειστούς ένα υποκατάστατο της βίας – η απειλή της βίας». (Ευ.Παπανούτσος)

14. «Η επίφαση της ευμάρειας είχε βάλει τα προβλήματα κάτω από το τραπέζι, κρύβοντας την πραγματική απουσία κοινωνικής συνοχής και την ανυπαρξία συλλογικών ευαισθησιών και αρχών που να καθορίζουν τον ρυθμό της κοινωνίας. Είχε συνοδεύσει, η επίδειξη του εικονικού ή και συχνά μαύρου πλούτου, τον όλο και αυξανόμενο ατομικισμό που συνόδευε τη βαθιά κρίση των θεσμών στην Ελλάδα. Ο καταναλωτικός οργασμός μιας κοινωνίας που πέρασε από την αγροτική συγκρότηση σε μεταβιομηχανικές μορφές αντίληψης και συμπεριφοράς χωρίς παιδεία, χωρίς εδώ και δύο αιώνες να βιώσει ποτέ πραγματικά την εμπειρία ουσιαστικά αστικών κοινωνικών δομών, συμπορευόταν με τον χλευασμό προς τους κουτόφραγκους που δεν ξέρουν να ζουν σαν κι εμάς, δηλαδή με δανεικά στις ανά την επικράτεια φραπεδουπόλεις (τουλάχιστον σήμερα μας έφυγε ο τσαμπουκάς, για να το πούμε λαϊκά, της ημέτερης αδιαμφισβήτητης ανωτερότητας, το θυμάστε;). Οι Ευρωπαίοι ζούσαν – και ζουν – μέσα στις υποχρεώσεις και στους κανόνες, εμείς είχαμε εφεύρει την κοινωνία του μέλλοντος. Μια κοινωνία ελευθεριάζουσα και αναρχοειδή αλλά όχι δημοκρατική – η ρητορική της κατακτημένης δημοκρατίας καλύπτει την αληθινή πραγματικότητα μιας ατελούς δημοκρατικής επίφασης στην οποία ζούμε τουλάχιστον εδώ και 40 χρόνια, μετά την τελευταία μεταπολίτευση». (Ανδρέας Γιακουμάτος)

15. «[…] ένας δεκαεπτάχρονος στη νότια Κίνα, ο οποίος πουλάει το ένα του νεφρό για να δώσει νόημα στη ζωή του, για να αγοράσει το iPad 2. Αφού έχει διατυμπανίσει στον διαδικτυακό ντουνιά τον καημό του, επειδή δεν μπορεί να αποκτήσει αυτή τη συσκευή, κάποιος τον προσεγγίζει και του προτείνει να θυσιάσει το ένα του νεφρό και να κερδίσει 20.000 γιουάν (περίπου 2.100 ευρώ). Το αγόρι δέχεται, ταξιδεύει σε μια γειτονική επαρχία και η αφαίρεση του νεφρού πραγματοποιείται σε ένα κανονικό νοσοκομείο. Ακολουθούν η αγορά του iPad 2 και ενός λάπτοπ και η επιστροφή στο σπίτι. Ταλαιπωρημένο από την επέμβαση, το παιδί πέφτει στο κρεβάτι, η μάνα απορεί για τα καινούργια αποκτήματα του γιου της, εκείνος της τα λέει όλα, εκείνη καταγγέλλει το γεγονός στην αστυνομία, όμως η έρευνα δεν οδηγεί πουθενά. Ο διαδικτυακός μεσάζων έχει εξαφανιστεί, ενώ το νοσοκομείο δηλώνει άγνοια καθώς είχε νοικιάσει την κλινική σε έναν επιχειρηματία από το Φίτζι. Η πρώτη σκέψη είναι ότι πρόκειται είτε για είδηση «μαϊμού», που τη διέδωσε κάποιος παράφρων τεχνοφοβικός, είτε για μια τερατώδη γκρίζα, κρυφή διαφήμιση της Apple. Ωστόσο, η είδηση δημοσιεύθηκε σε ασιατικά μέσα ενημέρωσης, μεταδόθηκε και από πολλά δυτικά και δεν έχει μέχρι στιγμής διαψευστεί». (από τον ημερήσιο τύπο)