Ρενέ Μαγκρίτ, αυταπάτες και ψευδαισθήσεις της πραγματικότητας και η ενότητα ή ο πόλεμος των αντιθέτων
Κατά τον Μαγκρίτ το έργο ζωγραφικής δεν διαχωρίζεται από τη σκέψη, συνιστά αντίθετα αυτό καθεαυτό οπτικοποιημένη σκέψη. Η ζωγραφική εικόνα είναι η εικόνα μιας σκέψης, η προσπάθεια του καλλιτέχνη να αναδείξει το μυστήριο που κρύβεται πίσω από την πραγματικότητα, όπως αυτή βιώνεται από τον άνθρωπο. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο ο Μαγκρίτ φιλοτεχνεί, σε πολλές παραλλαγές, ένα θέμα που διαπραγματεύεται την ένωση της μέρας με τη νύχτα σε ένα τοπίο. Κι εδώ μήπως υποκρύπτεται η αντίληψη των προσωκρατικών φιλοσόφων για την ενότητα ή τον πόλεμο των αντιθέτων;
Ρενέ Μαγκρίτ,
“Κόκκινο μοντέλο” και “Η αυτοκρατορία του φωτός”
Ίσως έχετε δει πίνακες του Μαγκρίτ που ίσως σας προκάλεσαν απορία ή σας μάγεψαν με τις όμορφες παραδοξότητες που παρουσιάζουν…
Ο Μαγκρίτ ήταν Βέλγος ζωγράφος, μέλος μιας ομάδας υπερρεαλιστών καλλιτεχνών που επηρεασμένοι από τα βιβλία του Ζίγκμουτ Φρόυντ διακήρυσσαν πως δεν είναι δυνατόν να δημιουργηθεί τέχνη όταν η λογική είναι εντελώς “εν εγρηγόρσει”. Παραδέχονταν πως η λογική μάς δίνει την επιστήμη, έλεγαν όμως πως μόνον η απουσία της λογικής μάς δίνει την τέχνη.
Ο ίδιος ο Μαγκρίτ δεν θεωρούσε τον εαυτό του καλλιτέχνη αλλά στοχαστή που χρησιμοποιούσε τη ζωγραφική, όπως άλλοι το λόγο ή τη μουσική, για να επικοινωνήσει με τους ανθρώπους. Είχε φιλοσοφική παιδεία και ο τρόπος που αντιμετωπίζει τα προβλήματα δείχνει ότι υπάρχει κάτι φιλοσοφικό στη στάση του.
Κατά τον Μαγκρίτ το έργο ζωγραφικής δεν διαχωρίζεται από τη σκέψη, συνιστά αντίθετα αυτό καθεαυτό οπτικοποιημένη σκέψη. Η ζωγραφική εικόνα είναι η εικόνα μιας σκέψης, η προσπάθεια του καλλιτέχνη να αναδείξει το μυστήριο που κρύβεται πίσω από την πραγματικότητα, όπως αυτή βιώνεται από τον άνθρωπο.
Κάθε εικόνα άλλωστε εμπεριέχει και ένα νόημα, όπως κι ένα, τουλάχιστον, νόημα προκύπτει από κάθε εικόνα. Οι εικόνες της πραγματικότητας συντίθενται από τον συνδυασμό πολλών και διαφορετικών υλικών. Το εικαστικό έργο τέχνης όμως προκύπτει από τη συμβίωση πραγματικότητας και πλάνης, με μια προσέγγιση ποιητική που δημιουργείται από το συνδυασμό αντιφατικών αντικειμένων που προκαλεί έκπληξη στον θεατή. Ξεκινώντας από μια ρεαλιστικότατη αναπαράσταση των αντικειμένων, σχεδόν …επιτηδευμένη, ο Μαγκρίτ αναγκάζει τον θεατή να επανεξετάσει την πραγματικότητα, αφού αντικρίζει συγκρουόμενα στοιχεία στο θέμα του πίνακα με τρόπο που τον μαγεύει! Τα έργα του καλλιτέχνη αποτελούν γρίφους, παιγνίδια, όπως τα λογοπαίγνια στον έναρθρο λόγο…
Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο ο Μαγκρίτ φιλοτεχνεί, σε πολλές παραλλαγές, ένα θέμα που διαπραγματεύεται την ένωση της μέρας με τη νύχτα σε ένα τοπίο.
Στον πίνακα «Η αυτοκρατορία του φωτός» το φως του φανοστάτη φωτίζει την πρόσοψη του κτηρίου και το νερό της λίμνης στο καθρέφτισμα δίνοντας την εντύπωση πως είναι νυχτερινό τοπίο και μάλιστα σε ώρα βαθειάς νύχτας. Την εντύπωση αυτή επιτείνει και το ηλεκτρικό φως στο εσωτερικό του οικοδομήματος, αν παρατηρήσουμε τα δύο ανοιχτά παράθυρα. Το μυστήριο όμως του θέματος προκύπτει, αν προσπαθήσουμε να εξηγήσουμε τον κατάφωτο ουρανό που μας παρουσιάζει μια μέρα, σίγουρα όχι την αυγή, αλλά σε προχωρημένη ώρα!
Προσπαθώντας να λύσουμε το γρίφο του καλλιτέχνη, ας κάνουμε κάποιες υποθέσεις.
Μήπως ο Μαγκρίτ ζωγραφίζοντας μετά τον φονικότατο Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο επιμένει στην αντίθεση του σκότους και του φωτός θέλοντας να δείξει την επικράτεια, τη νίκη του φωτός επί του σκότους, της ελεύθερης ζωής ενάντια στη φρίκη της σκοτεινής εποχής του πολέμου και γι’ αυτό ο τίτλος «Η αυτοκρατορία του φωτός»;
Κι εδώ μήπως υποκρύπτεται η αντίληψη των προσωκρατικών φιλοσόφων για την ενότητα ή τον πόλεμο των αντιθέτων; Κατά τον Ηράκλειτο η φύση αγαπά τις αντιθέσεις και ξέρει να χειρίζεται τη σύνθεσή τους για να παράγει την αρμονία. Αυτή όμως η ενότητα, που επιτυγχάνεται με αντίτιμο τη σύγκρουση, διατηρείται ως ένταση μεταξύ αντίρροπων στοιχείων, που τείνουν συνεχώς να αποχωρισθούν το ένα από το άλλο ή να αλληλοκαταστραφούν.
«Οι συνδέσεις γίνονται από όλα κι από τα όχι όλα, ομόνοια – διχόνοια, συμφωνία – ασυμφωνία: απ’ όλα γεννιέται το Ένα και από το Ένα όλα» (Ηράκλειτος, απ. 10). Έτσι «τα αντίθετα ταιριάζουν, από τις διαφορές γεννιέται η ωραία αρμονία. Τα πάντα γίνονται με την πάλη» (απ. 8).
Και ακόμα διακήρυξε το γνωστό «πόλεμος πάντων πατήρ» (ο πόλεμος είναι ο πατέρας όλων) (απ. 53) με το νόημα ότι «τα πάντα γεννώνται μέσα από τη σύγκρουση και την αναγκαιότητα» (απ. 80).
Ο Ηράκλειτος πίστευε ότι ο κόσμος δημιουργείται από τα αντίθετα, λέγοντας «ο δρόμος προς τα επάνω και προς τα κάτω είναι ένας και ο ίδιος» (απ. 60), ότι δηλαδή όλα όσα υπάρχουν στον κόσμο αποτελούνται από ζεύγη αντίθετων ιδιοτήτων.
Ο νόμος της Ενότητας και της Πάλης των Αντιθέτων θεωρείται βασικός νόμος της διαλεκτικής και ο Λένιν θέλοντας να αναδείξει τη σημαντικότητά του τον χαρακτήρισε ως ουσία και πυρήνα της διαλεκτικής. Για να κατανοήσουμε το νόμο της Ενότητας της Πάλης των Αντιθέτων, πρέπει πρώτα από όλα να κατανοήσουμε την έννοια των αντιθέτων έτσι όπως αυτή επεξηγήθηκε από τον Λένιν. Το παράδειγμα του μαγνήτη είναι ιδιαίτερα υποβοηθητικό για την κατανόηση αυτού του νόμου:
Το κύριο και χαρακτηριστικό γνώρισμά του είναι ότι έχει αλληλοαποκλειόμενες, αλλά αδιάρρηκτα συνδεδεμένες πλευρές, όπως ο βόρειος και ο νότιος πόλος. Όσο και αν προσπαθήσουμε να χωρίσουμε τον βόρειο από τον νότιο πόλο του μαγνήτη, δεν θα το κατορθώσουμε. Είναι επίσης γνωστό ότι όσες φορές και αν τεμαχίσουμε τον μαγνήτη, αυτός θα έχει πάντα δύο πόλους. Κατά τον ίδιο τρόπο στη φυσική κάνουμε λόγο για δράση – αντίδραση, στη χημεία για συνένωση – διαχωρισμό ατόμων. Συνεπώς με την έννοια αντίθετα εννοούμε: τις εσωτερικές πτυχές, τάσεις και δυνάμεις του φαινομένου, που αποκλείουν και συνάμα προϋποθέτουν, η μια την άλλη…
Και ο Ένγκελς έγραψε «Η κίνηση η ίδια είναι μια αντίθεση» (F. Engels, Anti-Düring, σελ. 167), η διαλεκτική αντίθεση και η διαλεκτική κίνηση χαρακτηρίζουν στο σύνολό της την πραγματικότητα. Το λυπηρό δεν υπάρχει, δεν είναι κατανοητό, χωρίς το ευχάριστο, η ομορφιά χωρίς την ασχήμια, το φως χωρίς το σκοτάδι, ο θάνατος χωρίς τη ζωή. Η κίνηση, η μεταβολή από το ένα στο άλλο είναι ακατάπαυστη…
Ο ζωγράφος Sandro Botticelli και η Άνοιξη
Η φύση στη ζωγραφική του αναγεννησιακού ιταλού ζωγράφου Μποτιτσέλι παίζει πρωταρχικό ρόλο με έντονα φιλοσοφημένη διάθεση. Οι πίνακες «Ο θρίαμβος της Άνοιξης» και «Αναδυομένη Αφροδίτη» έχουν έμπνευση από την αρχαία ελληνική μυθολογία: συναντάμε Νύμφες, Χάριτες, θεούς του δωδεκάθεου (Ερμής, Αφροδίτη), το μικρό θεό Έρωτα και στον πρώτο πίνακα ίσως το μυθολογικό κήπο των Εσπερίδων.
Στο κέντρο του πίνακα στέκεται, μελαγχολική φιγούρα, η Άνοιξη φέρνοντας άνθη και ερωτισμό – ο μικρός έρωτας, ο χορός των τριών Χαρίτων. Όλα συμβαίνουν σε ένα κήπο σκιερό–δροσερό, εσπερινό (των Εσπερίδων;), γεμάτο άνθη και πορτοκαλιές με καρπούς. Οι άνθρωποι ντυμένοι τόσο ελαφρά, ώστε μέσα από το αραχνοΰφαντο φόρεμα των Χαρίτων διαφαίνεται το κάλλος του γυμνού σώματος (τεχνική της κλασικής γλυπτικής, π.χ. Παρθενώνας, ζωφόρος και μετόπες), σημάδι πως ο καιρός είναι πια ζεστός, ευχάριστος.
Μάγεμα η φύσις κι όνειρο στην ομορφιά και χάρη·
«Ελεύθεροι Πολιορκημένοι», Διον. Σολωμός
Όμως ο Ερμής, εδώ με την ιδιότητα του ψυχοπομπού, στέκει αδιάφορος, αμέτοχος στην αριστερή άκρη του πίνακα· περιμένει το τέλος της Άνοιξης-το τέλος της ζωής. Μια Νύμφη στο άλλο άκρο του πίνακα προσπαθεί να κρατηθεί στη ζωή και να συμμετάσχει στη χαρά της Άνοιξης, όμως δεν θα τα καταφέρει. Με τρόμο κοιτάζει τη φιγούρα του σκοτεινού Ζέφυρου που αποπνέοντας θάνατο την τραβά στην αγκαλιά του. Το νήμα της ζωής της θα κοπεί, όπως το κομμένο λουλούδι που πέφτει από το στόμα της, σαν την ψυχή της που πρόκειται να τη συνοδεύσει στον Άδη ο ψυχοπομπός που περιμένει βέβαιος. Γιατί είναι βεβαιότητα πως όλα (ομορφιά, νιάτα, η άνοιξη, η ίδια η ζωή…) έχουν ένα τέλος αναπόφευκτο. Ο θάνατος θα έλθει για μια νέα, όμορφη κοπέλα μέσα στην ομορφιά της ανοιξιάτικης φύσης!
…………………………………………………
[η ομορφιά] Με χίλιες βρύσες χύνεται, με χίλιες γλώσσες κρένει:
«Όποιος πεθάνει σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει».
…………………………………………………
«Ελεύθεροι Πολιορκημένοι», Διον. Σολωμός
Μελαγχολία αποπνέουν όλες σχεδόν οι μορφές του Μποτιτσέλι. Οι τρεις Χάριτες που χορεύουν δεν διασκεδάζουν! (αρχ. ελλ. διασκεδάννυμι = διασκορπίζω, διασκεδάζω = διασκορπίζονται οι σκέψεις μου, οι έγνοιες…) Πρέπει πάντα να τον απασχολούσε το φαινόμενο της παροδικότητας και του εφήμερου των πάντων!
Η Αφροδίτη ταυτίζεται με την Άνοιξη όπως υποδεικνύεται από διάφορα στοιχεία, στην ακολουθία της η Χλωρίδα με το λουλουδάτο φόρεμα σκορπίζει άνθη, με άνθη είναι διάσπαρτη η χλόη, τα δέντρα γεμάτα καρπούς. Αφροδίτη – Άνοιξη – Έρωτας και ο μικρός φτερωτός θεός πετά ψηλά ρίχνοντας βέλος προς μια από τις Χάριτες, που προκαλούν τις αισθήσεις με τα σωματικά τους κάλλη και με το χορό…
Τη «Γέννηση της Αφροδίτης» ή «Αναδυομένη Αφροδίτη» θα μπορούσαμε να ονομάσουμε κάλλιστα «Ο ερχομός της Άνοιξης», γιατί με τη γέννησή της, ανάδυση από τον αφρό των κυμάτων (γι’ αυτό και το όνομά της) η φύση ραίνεται με άνθη· έχουμε και εδώ παρουσία της Χλωρίδας με το λουλουδιασμένο φόρεμά της που προσφέρει πέπλο ανθοστόλιστο στη θεά, για να καλύψει απαλά τη γυμνή ομορφιά της. Ελαφρό αεράκι φυσά στο περιβάλλον (από τον ερωτευμένο θεό-Άνεμο — ερωτικά τρυφερά αγκαλιασμένο από το θηλυκό φτερωτό άγγελο) που ανεμίζει στον ανοιξιάτικο αέρα τα μακριά όμορφα μαλλιά της.
Στη «Γέννηση της Αφροδίτης» η γυμνή θεά συμβολίζει το σαρκικό έρωτα, τον έρωτα για την ομορφιά του προσώπου και το σωματικό κάλλος του άλλου, ενώ στο «Θρίαμβο της Άνοιξης» η Αφροδίτη παρουσιάζεται ντυμένη συμβολίζοντας τον πνευματικό έρωτα, τον έρωτα για αυτό που είναι ο άλλος πραγματικά, πέρα από την ομορφιά την εφήμερη. Η σωματική ομορφιά θα φύγει κάποτε, θα μείνει μόνο η ανάμνησή της. Αυτό που μένει σταθερά είναι η ψυχική και πνευματική ομορφιά, αυτό το οποίο εκτιμούμε στον άλλο που αγαπάμε και σε αυτό αναφέρεται ο πνευματικός έρωτας. Αυτή την ομορφιά μπορεί να τη διαθέτει και εκείνος που δεν διαθέτει σωματικό κάλλος.
Δύο πίνακες αφιερωμένοι στη φύση, στην ομορφιά και στον έρωτα!
Ειρήνη Μπόμπολη: “Το Τρίτο Ημισφαίριο”
Δύσκολος ο ορισμός της ποίησης και του ποιήματος. Πολλοί δοκίμασαν να δώσουν ορισμούς. Ποιος ορισμός είναι ολοκληρωμένος, περιεκτικός και ακριβής;
Ας θυμηθούμε πώς όρισε ο Ανδρέας Εμπειρίκος την ποίηση, σε υπερρεαλιστικό ύφος:
Η ποίησις είναι ανάπτυξις στίλβοντος ποδηλάτου
Ή άλλοι ποιητές:
Η ποίηση έχει τις ρίζες της στην ανθρώπινη ανάσα. Σεφέρης Η ποίηση είναι η αναζήτηση του ανεξήγητου. Στήβενς «Και τι είναι τελικά το Ποίημα; Ίσως είναι το νόμισμα που σφίγγει στα δόντια του ο Ποιητής για να μπει στη βάρκα του Θανάτου. Με αυτό θα πληρώσει για το μέγα θαύμα που αξιώθηκε και που δεν είναι άλλο από την ίδια τη ζωή». Γιώργης Παυλόπουλος Ο ποιητής κληρονόμος πουλιών που έστω και με σπασμένα φτερά πρέπει να πετάει. Μίλτος Σαχτούρης
Και ο Πλάτων είχε γράψει πως
Η ποίηση είναι ένα πράγμα ανάλαφρο, ιερό και φτερωτό.
Η Ειρήνη Μπόμπολη αναρωτιέται: το ποίημα είναι
Αρχή ή τέλος της νεροποντής;
Μιας νεροποντής που έρχεται με τη δύναμή της να μας ποτίσει, να μας δροσίσει βαθιά μέσα, ως τα μύχια του νου και της ψυχής μας με το άυλο νερό του ποιητικού λόγου, του λόγου που αποτυπώνει κατά τρόπο συμβολικό-συμβατικό το ουσιαστικά ανείπωτο συναίσθημα που δοκιμάζει ο ποιητής και το κάνει συμβατό με ό,τι μπορεί να κατανοήσει ο αναγνώστης ή ο ακροατής του ποιήματος.
Για την αιτία αυτή ακριβώς, της δυσκολίας να μετουσιωθεί το ποιητικό συναίσθημα σε λόγο ο ορισμός είναι δύσκολος έως αδύνατος και
Ο ορισμός αντιποιεί
Τα ουσιαστικά [του ποιήματος] κύτταρα.
Το ανείπωτο δεν λέγεται και γι’ αυτό δεν είναι κάτι συνηθισμένο. Μόνο κάτι συνηθισμένο και καθημερινό λέγεται και ορίζεται εύκολα. Ένας ορισμός, λοιπόν, του ποιήματος
Κάνει το ανείπωτο να μοιάζει με συνήθεια.
Ορισμός, επομένως, του ποιήματος, κατά την Ειρήνη Μπόμπολη, αποτελεί αυτή ακριβώς η απορία:
Πώς να σε ορίσω ποίημα; Πώς να σε ορίσω ποίημα; Αρχή ή τέλος της νεροποντής; Πάντως επακόλουθο του ανείπωτου.
Πώς να σε ορίσω ποίημα; Ο ορισμός αντιποιεί τα ουσιαστικά σου κύτταρα. Κάνει το ανείπωτο να μοιάζει με συνήθεια.
29-6-08
Χρόνος
Θα πεθάνουμε προτού προλάβουμε
να ζήσουμε το χρόνο μας,
αυτόν που μας μοίρανε η φύση μας,
η παράλογη σκοτεινή μας πλευρά.
Θα πεθάνουμε λίγο μετά την ισημερία
του άχρονου πόθου μας για φεγγαράδα,
ανάμεσα στα νιόβγαλτα ρόδα και τις μυρτιές.
Ανάμεσα στα ελάχιστα θέλω
και στα άπειρα χρωστώ.
Η θάλασσα
Την αγαπώ τη θάλασσα,
είπα.
Και πνίγηκες μέσα της.
Συνήθεια
Περάσαμε το ποτάμι κολυμπώντας ανάποδα.
Και δεν είδαμε τους ωραίους βυθούς, τα ρείθρα
με τις διαμαντόπετρες.
Θέλοντας να κοιτάξουμε τον ήλιο στην καρδιά,
χάσαμε την ισορροπία μας.
Μας έμεινε μόνο η συνήθεια, να μη φοβόμαστε
τον ήλιο.
Κάπως έτσι υποδέχτηκα το θάνατο. Όρθια, αλλά χωρίς φωνή, χωρίς όραση, χωρίς ακοή. Όλα γύρω μου σχεδόν μαύρα. Και το ψύχος… Α! Το ψύχος. Έζωνε την καρδιά μου και δεν την άφηνε να χαρεί ούτε αυτό το τέλος…
Φόβος
Πώς με τρομάζει ο καπνός
που έγινε αντάρα
κι έφραξε τον ποταμό
και φούσκωσε τη λίμνη…
Πώς με τρομάζει η σκοτεινιά
που ξεμακραίνει τ’ άστρα…
Θόλωσαν τα μάτια μου
και δε θωρώ το δρόμο.
Ειρήνη Μπόμπολη, Το Τρίτο Ημισφαίριο, Πέτρα Ηπειρωτικές Εκδόσεις, Αθήνα 2010
Παρουσίαση: Π. Χαλούλος
Η Ειρήνη Μπόμπολη γεννήθηκε στο Κεντρικό Άρτας. Είναι Φιλόλογος. Ζει και εργάζεται στην Πάτρα. Το πρώτο βιβλίο της είναι το μυθιστόρημα “Το πεπρωμένο μύριζε ορχιδέα ή πράγματα μικρά”, εκδόσεις Επιφανίου. Άρθρα και μελέτες της έχουν δημοσιευτεί σε εφημερίδες και περιοδικά.
Δικτυακοί τόποι για την Ειρήνη Μπόμπολη:
http://users.sch.gr/pchaloul/logotehnia/Eirini-Mpompoli.htm
Ακούστε συνέντευξη της Ειρήνης Μπόμπολη για το μυθιστόρημά της: http://www.youtube.com/watch?v=4VCSEV2RUlg
http://3lyk-patras.ach.sch.gr/boboli/zoferoikairoi.pdf
Βιβλιοπαρουσίαση από τη φιλόλογο Παναγιώτα Λάμπρη:
http://users.sch.gr/panlampri/index.files/Page3648.htm
πρωινό δίπλα στο κάστρο
ο πίνακας δημιουργήθηκε το καλοκαίρι 2008?
Η Κρητική Λογοτεχνία στα χρόνια της ακμής
Βίντεο παρουσίασης των κυριότερων στοιχείων της λογοτεχνικής παραγωγής, δημοτικής και λόγιας, της κρητικής λογοτεχνίας στα χρόνια της ακμής (Κρητική Αναγέννηση), μέχρι το 1669.
Με εικόνες, τραγούδια (ακριτικά, ριζίτικα, μελοποιημένα αποσπάσματα από τον Ερωτόκριτο και την Ερωφίλη), απόσπασμα από ελληνική ταινία με παρουσίαση των μαντινάδων και αναφορά στον ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο δίνονται με ευχάριστο και εύληπτο τρόπο τα κυριότερα γραμματολογικά στοιχεία που αφορούν την περίοδο αυτή της λογοτεχνίας. Σε όλη τη διάρκεια του βίντεο τίτλοι τονίζουν και επαναλαμβάνουν τα κυριότερα από τα παραπάνω στοιχεία. Διάρκεια 15.00΄
Κατεβάστε το βίντεο από τον ιστότοπο: http://users.ach.sch.gr/pchaloul/kreta.wmv
μέγεθος 59 ΜΒ
Οδυσσέας Ελύτης, Δώρο ασημένιο ποίημα
Ξέρω πως είναι τίποτε όλ’ αυτά και πως η γλώσσα που μιλώ δεν έχει αλφάβητο
Αφού και ο ήλιος και τα κύματα είναι μια γραφή συλλαβική που την αποκρυπτογρα-
φείς μονάχα στους καιρούς της λύπης και της εξορίας
Κι η πατρίδα μια τοιχογραφία μ’ επιστρώσεις διαδοχικές φράγκικες ή σλαβικές που
αν τύχει και βαλθείς για να την αποκαταστήσεις πας αμέσως φυλακή και δίνεις λόγο
Σ’ ένα πλήθος Εξουσίες ξένες μέσω της δικής σου πάντοτε
Όπως γίνεται με τις συμφορές
Όμως ας φανταστούμε σ’ ένα παλαιών καιρών αλώνι που μπορεί να ‘ναι και σε
πολυκατοικία ότι παίζουνε παιδιά και ότι αυτός που χάνει
Πρέπει σύμφωνα με τους κανονισμούς να πει στους άλλους και να δώσει μιαν αλήθεια
Οπόταν βρίσκονται στο τέλος όλοι να κρατούν στο χέρι τους ένα μικρό
Δώρο ασημένιο ποίημα.
Ξέρω πως είναι τίποτε όλ’ αυτά: Σε μια εποχή δύσκολη και στείρα – είναι η εποχή της στρατιωτικής δικτατορίας όταν ο Ελύτης γράφει τους στίχους αυτούς – η ποίηση και η αλήθεια που αυτή φέρει δεν υπολογίζονται. Το ξέρει αυτό ο ποιητής, όπως και το ότι η γλώσσα της ποίησης δεν έχει αλφάβητο, υπακούει στη δική της λογική, πέρα από τις γνωστές συμβάσεις. Τα μηνύματά της χρειάζονται αποκρυπτογράφηση, όπως αποκρυπτογραφεί κανείς τον ήλιο και τα κύματα, στοιχεία της φύσης και μάλιστα της ελλαδικής – ήλιος και θάλασσα συνιστούν το ελληνικό τοπίο – που τη μεγάλη αξία τους την κατανοεί κανείς καλά όταν αυτά του λείψουν «στους καιρούς της λύπης και της εξορίας». Ο Ελύτης αυτοεξόριστος στη Γαλλία αποκρυπτογραφεί το ελληνικό στοιχείο με τη γνωστή ποιητική ευαισθησία του, το συναίσθημα και τη φαντασία και υπηρετεί την αλήθεια, που είναι ο σκοπός της τέχνης του. Όμως το ξέρει πως η πατρίδα του είναι «μια τοιχογραφία μ’ επιστρώσεις διαδοχικές» στο πέρασμα του χρόνου. Την κατέκτησαν, την εκμεταλλεύτηκαν, την καπηλεύτηκαν ξένοι, αλλά και ντόπιοι, «ένα πλήθος Εξουσίες ξένες» προς το λαό και το λαϊκό αίσθημα, όπως και η στρατιωτική εξουσία της εποχής του (δικτατορία του 1967-1974). Κι «αν τύχει και βαλθείς» να αποκαλύψεις την αλήθεια «πας αμέσως φυλακή» και σου ζητούν να απολογηθείς. Αλλά το δικό του μέσο είναι η ποιητική εξουσία. Όπως γίνεται με τις συμφορές: Στις συμφορές (καιρούς της λύπης και της εξορίας – πας αμέσως φυλακή) η ποίηση, όπως και οι άλλες τέχνες, βαδίζει ακάθεκτη πολεμώντας το κακό με την αλήθεια της, πολεμώντας τις άνομες Εξουσίες. Για το λόγο αυτό και η απαγόρευση πολλών έργων τέχνης κατά τη δικτατορία. Όμως: Με μια αντίθεση στην αρχή του στίχου αρχίζει το δεύτερο μέρος του ποιήματος, όπου μεταφερόμαστε στο χώρο της φαντασίας, στην οποία καταφεύγει στις δύσκολες στιγμές ο ποιητής. Το πρώτο ενικό πρόσωπο του αρχικού στίχου (Ξέρω πως), που έγινε δεύτερο ενικό (την αποκρυπτογρα-φείς) και δήλωνε το ίδιο υποκείμενο, τον ποιητή, γίνεται τώρα πρώτο πληθυντικό, για να γίνει στη συνέχεια τρίτο πληθυντικό και να δηλώσει το λαό, το κοινό στο οποίο απευθύνεται και με το οποίο ταυτίζεται ο ποιητής. Με τη φαντασία μάς μεταφέρει σε παλιούς γνώριμους χώρους, ένα αλώνι παλαιών καιρών ή σε ένα αστικό χώρο της σύγχρονης εποχής, σε μια πολυκατοικία. Εκεί παίζουν παιδιά με όρους «ότι αυτός που χάνει Πρέπει να πει στους άλλους μιαν αλήθεια». Μέσα από την ήττα, την πικρή εμπειρία, μια συμφορά που θα βιώσει θα προσφέρει στους άλλους μια αλήθεια. Η αλήθεια παρουσιάζεται ως «Δώρο ασημένιο ποίημα». Αυτός που χάνει είναι ο ποιητής. Η ποίηση είναι δώρο, μια ανιδιοτελής προσφορά του ποιητή στο κοινό του, μια αυθόρμητη έκφραση ζωής, όπως η αυθορμησία και η αλήθεια των παιδιών. Αυτό είναι η ποίηση και αυτός ο ρόλος της και ο ρόλος του ποιητή. Ένα ποίημα για την ποίηση, ένα ποίημα ποιητικής, γεμάτο τολμηρές εικόνες φαντασίας και ονείρου σε ύφος υπερρεαλιστικό, που δημιουργεί μια υπερπραγματικότητα.
Το ποίημα δημοσιεύτηκε πριν από τη λήξη της δικτατορίας στη συλλογή Το φωτόδεντρο και η δέκατη τέταρτη ομορφιά, 1971.
Παναγιώτης Χαλούλος
http://users.ach.sch.gr/pchaloul/
Salvador Dali, Οι τρεις Σφίγγες του Μπικίνι
Οι τρεις Σφίγγες του Μπικίνι (Μπικίνι, νησί του Ειρηνικού Ωκεανού, όπου οι Η.Π.Α. έκαναν συχνές δοκιμές με ατομικά και πυρηνικά όπλα): Τοπίο χωρίς βλάστηση και χωρίς ανθρώπινη δραστηριότητα. Ένα τέτοιο χώρο δημιούργησαν οι πυρηνικές δοκιμές των Η.Π.Α. Το νησί Μπικίνι νεκρώνεται και συμβολίζει τη μελλοντική νέκρωση του κόσμου μας που απειλείται από τα πυρηνικά όπλα. Το φάντασμα του πυρηνικού μανιταριού της έκρηξης υψώνεται τριπλά στον πίνακα. Στο βάθος η μακρινή απειλή (κάπου σε απόμακρο νησί του Ειρηνικού), που γίνεται πιο αισθητή με τη συνειδητοποίηση της καταστροφής του φυσικού περιβάλλοντος: στο κεντρικό πλάνο του πίνακα υψώνεται με τη μορφή του πυρηνικού μανιταριού ένα δέντρο, του οποίου ο κορμός χάσκει διχασμένος, διχοτομημένος. Στο πρώτο κοντινό μας πλάνο θεόρατο το ανθρώπινο κεφάλι που, τρομερό, αντί μαλλιών έχει το σύννεφο του πυρηνικού μανιταριού! Η ομορφιά της ανθρώπινης ύπαρξης απειλείται άμεσα. Το τρομερό ανθρώπινο κεφάλι ακουμπά ως προτομή στο γυμνό έδαφος. Το έδαφος ήδη ποτίζεται όχι από νερό, που θα χρειαζόταν για τη βλάστηση, η οποία δεν υπάρχει, αλλά από μια λίμνη αίματος! Το κεφάλι στο βάθος του πίνακα είναι το ίδιο με αυτό στο πρώτο πλάνο. Ως τρεις αινιγματικές Σφίγγες, αίνιγμα του Μπικίνι, υψώνονται τα τρία μανιτάρια: το μέλλον του ανθρώπου επί της γης θα είναι ο πυρηνικός όλεθρος;
Πικάσο, Γυναίκα με ένα λουλούδι
· Γυναίκα με ένα λουλούδι: Στο έργο του αυτό ο Πικάσο φαίνεται να συνδυάζει στοιχεία του κυβισμού με στοιχεία σουρρεαλισμού. Το πρόσωπο της γυναίκας σχηματοποιημένο, όπως και κάθε μέλος της. Η σύνθεση γενικά αποτελείται από σχήματα, ανάμεσα στα οποία κυριαρχούν οι δύο τέλειοι κύκλοι που δηλώνουν τα γυναικεία στήθη. Ο λαιμός με το κεφάλι δίνουν την εντύπωση κάλυκα άνθους και μόνο τα γραμμικά σχεδιασμένα χαρακτηριστικά του προσώπου δηλώνουν ότι πρόκειται για πρόσωπο. Τότε παρατηρούμε την κίτρινη δεσμίδα μαλλιών σε στυλ «αλογοουράς». Τα χέρια σχηματοποιημένα και αυτά και μόνο στο δεξί χέρι διαγράφονται πέντε δάχτυλα, ενώ στο αριστερό είναι πια περιττό να δηλωθούν ξεκάθαρα. Στο αριστερό χέρι η γυναίκα κρατά λουλούδι, του οποίου ο μίσχος φαίνεται? φυτεμένος στην παλάμη. Το φύλλο δεν βγαίνει από το μίσχο, αλλά από το σώμα (;) της γυναίκας, ο δε μίσχος με μια κατάλληλη κλίση γέρνει προς το μαλλί και το κεφάλι της γυναίκας. Πού είναι το άνθος; Προφανώς ο καλλιτέχνης θέλει να υποθέσουμε και να φανταστούμε ότι το κεφάλι της γυναίκας λειτουργεί ως άνθος! Μήπως η ίδια η γυναίκα (ολόκληρη) είναι το ίδιο το λουλούδι; Άλλωστε τα χρώματα που χρησιμοποιεί ο καλλιτέχνης ταιριάζουν κάλλιστα όχι σε ανθρώπινη φιγούρα, αλλά σε λουλούδι. Αν προχωρήσουμε ακόμα σε πιο προσεκτική παρατήρηση, θα εντοπίσουμε το γυναικείο σώμα και την απόληξή (;) του προς τα πίσω, που μοιάζει με σώμα πουλιού. Η γυναίκα-λουλούδι μεταμορφώνεται σουρεαλιστικά σε πουλί. Το πουλί κάθεται σε ένα λουλούδι; Μια γυναίκα, ένα λουλούδι, ένα πουλί: το καθένα ξεχωριστά ή όλα μαζί αποτελούν στοιχεία ομορφιάς. Γυναίκα-λουλούδι-πουλί. Ένας ύμνος για την ομορφιά της γυναίκας!
Παναγιώτης Χαλούλος