ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ 1998-99

“H OΔΟΣ EΛΕΥΘΕΡΙΟΥ BΕΝΙΖΕΛΟΥ

ΣΤΗΝ XΑΛΕΠΑ”

Χ Α Λ Ε Π Α

Τ’ ΑρΧοΝτΙκΑ ΜιΑς σΥνΟιΚίΑς γΕμΑτΗς αΝαΜνΗσΕιΣ

Τα σπίτια στην Χαλέπα, κτισμένα από την ευπορότερη τάξη της εποχής, ήταν μεγαλοπρεπέστερα από εκείνα της πόλης και φανερά επηρεασμένα από ξένα πρότυπα και επιρροές. Πρόκειται για κατοικίες κυρίως εμπόρων που κτίστηκαν τα τελευταία χρόνια της Τουρκικής κατοχής γύρω στα 1860, όπως επίσης λίγο πριν αλλά και μετά την σύμβαση της Χαλέπας το 1878.

Τα σπίτια εκφράζουν τους δημιουργούς τους, τους Ευρωπαίους μηχανικούς αλλά και τους πρώτους Κρήτες και τα πρότυπά τους που είναι ανάλογα με την μόρφωση και τον τόπο των σπουδών τους.

Ο Ιταλός Νικόλαος Μαγκούζο, ο Αυστριακός Μπιρίντα και οι Κρητικοί Μιχάλης Σαββάκης, Αντώνης Μουντάκης, Κωνσταντίνος Δρανδάκης, σχεδιάζουν μερικά από τα χαρακτηριστικά, ιστορικά σημερινά αρχοντικά της Χαλέπας, τα οποία ανήκουν στον τύπο της βίλας.

Τ’ αρχοντικά, κτισμένα σε δύο επίπεδα περιβάλουν μεγάλοι κήποι φυτεμένοι με φοινικοειδή και άλλα δέντρα συμμετρικά προς το κτίσμα. Στους κήπους αυτούς οδηγεί η χαρακτηριστική αυλόθυρα με την καλλιτεχνική σφυρήλατη σιδεριά και τις γλάστρες. Οι σιδεριές στις αυλόθυρες, χαρακτηριστικό και των άλλων σπιτιών, από την απλούστερη μορφή της έλικας μέχρι την πιο πολύπλοκη σύνθεση, στηρίζονται σε πεσσούς¹ από λαξευτό πωρόλιθο με διάφορες ανάγλυφες ή λαξευτές παραστάσεις.

Μετά την αυλόθυρα, ένας διάδρομος αξονικά τοποθετημένος και πλακοστρωμένος με φυσικές πλάκες ή στρωμένες με βότσαλα, ανάμεσα από φοινικοειδή και γλάστρες, οδηγεί στην βαριά ξύλινη πόρτα του σπιτιού με τους σκαλιστούς ταμπλάδες², τα μεταλλικά χερούλια και τα ρόπτρα³. Στον κήπο υπάρχει πάντοτε το απαραίτητο πηγάδι με το πελεκητό στόμιο για την ύδρευση, και η δεξαμενή για το πότισμα. Η κάτοψη των αρχοντικών είναι απλή στην διάρθρωσή της, ενώ ο μεσαίος αξονικός διάδρομος ή κεντρικός χώρος με τα τριγύρω δωμάτια δημιουργεί πολλές και διάφορες μορφές στον εξωτερικό όγκο αυτής της κατηγορίας των σπιτιών.

Τα αρχοντικά της Χαλέπας χαρακτηρίζονται από μια ανθρώπινη κλίμακα και είναι επηρεασμένα από ξένα πρότυπα, τα οποία από την εποχή καθορίζει κυρίως η νεοκλασική κουλτούρα.

Τα μορφολογικά τους χαρακτηριστικά μεταφέρονται με τους ξένους διπλωμάτες και τα στρατεύματα κατοχής από τις χώρες της Ευρώπης και την Αθήνα στο χώρο της Κρήτης, η οποία με το «Κρητικό ζήτημα» αυτή την εποχή αποτελεί το κέντρο του ενδιαφέροντος στην λεκάνη της Μεσογείου.

Τα ξύλινα ταβάνια στολίζουν ξυλόγλυπτες διακοσμήσεις και όταν ο τσατμάς⁴ παίρνει τη θέση του ξύλου, ζωγραφίζεται ή στολίζεται με γύψινες παραστάσεις. Τα δάπεδα στρώνονται με λίθινες ή μαρμάρινες πλάκες και ξύλο. Συνήθως η κάλυψη των σπιτιών επιτυγχάνεται με στέγες άλλοτε κρυμμένες πίσω από χαρακτηριστικά λιθόκτιστα στηθαία⁵ και άλλοτε εμφανείς με έντονες κλίσεις τελείως δυτικής προέλευσης.

Τ’ αρχοντικά της Χαλέπας αποτελούν κατοικίες επώνυμων ιστορικών προσώπων της νεότερης ιστορίας της Κρήτης αλλά και της Ελλάδος. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο Πρίγκιπας Γεώργιος, ο Αλέξανδρος Ζαΐμης, η Βαρόνη Ελπίδα Μέλαινα, ο Κυριάκος Μητσοτάκης, ο Θεμιστοκλής Πλουμιδάκης, ο Μανούσος Κούνδουρος, ο Λεωνίδας Λυγκούνης , η Φλωρεντίνη Καλούτση και άλλοι είναι από τα πρόσωπα τα οποία κατοίκησαν τα ιστορικά αρχοντικά της Χαλέπας.

Οι Πρεσβείες Ευρωπαϊκών χωρών αλλά και της Ελλάδος διατήρησαν την επωνυμία τους μέχρι σήμερα σε σειρά χαρακτηριστικών κτισμάτων της Χαλέπας όπως η Γαλλική Πρεσβεία, η Αγγλική και η Γερμανική, τα Προξενεία Ελληνικό, Αυστριακό και Ιταλικό.

Σήμερα τ’ αρχοντικά της Χαλέπας, ορισμένα από τα οποία έχουν επισκευαστεί και χρησιμοποιούνται υποδειγματικά, συμπληρώνουν την σημαντική αρχιτεκτονική και ιστορική κληρονομιά της πόλης των Χανίων, και αποτελούν μια μοναδικότητα στον τομέα του πολιτισμού και ειδικότερα της αρχιτεκτονικής.

Η ΟΔΟΣ EΛΕΥΘΕΡΙΟΥ BΕΝΙΖΕΛΟΥ

ΣΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ

«…Η Χαλέπα, προάστειον δέκα λεπτά της ώρας απέχον των Χανίων, συγκοινωνεί μετά της πόλεως δι’ αμαξιτής οδού καλώς διατηρούμενης. Εκτισμένον δε επί υψώματος μακράν του αιγιαλού έχει αέρα καθαρό άμα και δροσερώτατον. Ενταύθα διαμένουσι το θέρος πολλοί των ευπορωτέρων κατοίκων των Χανίων, άλλοι δε διαρκώς. Εν τω προαστείω τούτω κατοικούσιν, ως είπομεν, και οι πλείστοι των Προξένων. Αι εν Χαλέπα οικοδομαί εισίν ου μόνον ευαερώτεραι αλλά πολλαί τούτων και μεγαλοπρεπέστεραι των εντός της πόλεως…»

Ιωσήφ Χατζηδάκη, γιατρού. “Περιηγήσεις εις Κρήτη”, 1881, Χρυσόστομος,

Τα Χανιά, σελ.50 , 1968

Η Χαλέπα είναι ο πλησιέστερος προς την πόλη των Χανίων οικισμός. Η λέξη «+Χαλέπα» είναι κοινή σε χρήση σε πολλές περιοχές της Κρητικής υπαίθρου. Πιθανόν προέρχεται από το «χαλεπός» που θα πει δύσκολος. Κατ’ επέκταση χρησιμοποιείται για περιοχή άγονη, αραιοκατοικημένη.

Βρίσκεται πάνω σ’ ένα βουναλάκι και χωρίζεται από την πόλη με μια βαθιά χαράδρα, το ρέμα του Αγίου Παντελεήμονα. Εδώ, μισή ώρα απόσταση από την πόλη, μερικοί Αποκορωνιώτες αγρότες γύρω στο 1830-40 έκτισαν σποραδικά κοντά στη θάλασσα, έχοντας ως επάγγελμα τη βυρσοδεψία (τα πρώτα Ταμπακαριά).

Πρόκειται για μια περιοχή με καλό κλίμα, μια υπέροχη θέα προς τη θάλασσα και με ένα θαυμάσιο φυσικό περιβάλλον. Τα λευκά σπίτια με τους ανθισμένους κήπους, οι ελιές και οι αθάνατοι που φυτρώνουν παντού στους βράχους είναι πολύ γραφικά.

Δεν είναι τυχαίο λοιπόν, που ο οικισμός αυτός λόγω του κλίματος και του φυσικού του περιβάλλοντος, εξελίχθηκε βαθμιαία στο προάστιο των Χανίων εκείνο όπου εγκαθίστανται (κυρίως μετά την αυτονομία της Κρήτης) οικογένειες που προόδευσαν οικονομικά και κοινωνικά. Όλοι αυτοί που πλούτισαν με το εμπόριο, καθώς και οι άλλοι ντόπιοι, που κατά εποχές τιμήθηκαν με ξεχωριστά προνόμια από τους Τούρκους, αποτέλεσαν τον πυρήνα μιας νέας αστικής τάξης που γρήγορα απόκτησε συνείδηση της ύπαρξης και της δύναμης της. Επίσης εγκαθίστανται και πολλοί απόδημοι Κρήτες, έμποροι και επιστήμονες, που μαζί με τις περιουσίες τους έφεραν και τις εμπειρίες τους από τον δυτικό πολιτισμό.

Έμποροι όπως ο Κυριάκος Βενιζέλος, ο Θεμιστοκλής Μητσοτάκης, μηχανικός Λεωνίδας Λυγκούνης και ο έμπορος Γεώργιος Χορτάτζης είναι οι πρώτοι που κτίζουν τα σπίτια τους, τύπου βίλας, στην Χαλέπα και αποτελούν τον πρώτο αστικό πυρήνα.

Η συνοικία αυτή έχει συνδεθεί με οριακές στιγμές της Κρητικής ιστορίας. Η “Σύμβαση της Χαλέπας” υπογράφτηκε εδώ τον Οκτώβριο του 1878, 10 χρόνια μετά την αιματηρή επανάσταση του 1866, σ’ ένα τούρκικο κτίσμα γνωστό τότε ως “Γαλαρία” (αργότερα το κτίσμα αυτό αποτέλεσε το πατρικό σπίτι του πρώην πρωθυπουργού, κ.Κων/νου Μητσοτάκη). Με την Σύμβαση αυτή παραχωρήθηκε περιορισμένης έκτασης αυτόνομο πολίτευμα στην Κρήτη.

Αμέσως μετά, στην περιοχή εγκαταστάθηκαν τα Γενικά Π ρ ο ξ ε ν ε ί α των Μεγάλων Δυνάμεων που λειτούργησαν ως «…Φροντιστήρια της διπλωματίας και του διεθνούς δικαίου…» για τους κατοίκους της περιοχής, όπου ασκήθηκε και ο Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος.

Με την εγκατάσταση του Πρίγκιπα στη Χαλέπα άρχισε και ο αθρόος εποικισμός της συνοικίας Φ α κ ω θ ι α ν ά, που πήρε το όνομα της από τους πρώτους οικιστές της τους ακρωτηριανούς Φακιωτάκηδες (το Μ ε ϊ ν τ ά ν ι, και η Κ ά τ ω Χ α λ έ π α είναι οι άλλες δύο συνοικίες της). Όταν η περιοχή ήταν αραιοκατοικημένη υπήρχαν εδώ λίγα σπίτια και ένα στρατιωτικό συγκρότημα, ο Κισλάς, που τον χρησιμοποιούσε το τούρκικο ιππικό. Δίπλα υπήρχε σταύλος και χώρος ανοικτός για τα άλογα του ιππικού. Το βορεινό μισό των σταύλων και ο συνεχόμενος χώρος παραχωρήθηκαν από την πολιτεία στους κατοίκους της συνοικίας για εκκλησία και το 1923 εγκαινιάστηκε ο μεγαλοπρεπής ναός της Ε υ α γ γ ε λ ί σ τ ρ ι α ς από τον αρμοστή Ζαϊμη.

Η οδός Χαλέπας, σημερινή οδός Ελευθερίου Βενιζέλου, ήταν από τις πρώτες διανοίξεις και από τους λίγους δρόμους της Κρήτης, όπου έγιναν εξομαλύνσεις, ισοπεδώσεις και κάποια τεχνικά έργα. Στο δρόμο αυτό που ένωνε την Χαλέπα με τα Χανιά, βρίσκονταν τα Προξενεία, το σπίτι του Ελ.Βενιζέλου, το «Παλάτι του Πρίγκιπα» και η Γαλλική Σχολή των Καλογραιών του τάγματος του Αγίου Ιωσήφ. Στα νότια του Παλατιού είναι η εκκλησία της Αγίας Μαγδαληνής που κτίστηκε από την μητέρα και την αδελφή του Πρίγκιπα Γεωργίου (το 1909 η εκκλησία αυτή δωρήθηκε στον Δήμο Χανίων).

Με τα πιο χαρακτηριστικά από τα κτίσματα της Χαλέπας αποφασίσαμε να δουλέψουμε, στην προσπάθεια μας να γνωρίσουμε την ιστορία της πόλης μας, γνωρίζοντας εκ των προτέρων ότι απλά και μόνο θα “ακουμπήσουμε” το θέμα, μια και η ιστορία του καθενός είναι πολύ μεγάλη.

         Θα ξεκινήσουμε με το εντυπωσιακό αρχοντικό Βίλα «Ανδρομέδα», που βρίσκεται δεξιά καθώς ανεβαίνουμε την Ελ.Βενιζέλου μετά την «Χονολουλού», θα συνεχίσουμε με το υπέροχο «Προξενείο» και θα μπούμε στο Ξενοδοχείο «Χαλέπα» για μια γεύση αρχοντιάς. Θα προχωρήσουμε στην Γαλλική Σχολή και θα ακολουθήσουμε τα βήματα του Πρίγκιπα Γεώργιου στο καταπληκτικό «Παλάτι». Θα τελειώσουμε με την κατοικία του Εθνάρχη Ελευθερίου Βενιζέλου, όπου θα νοιώσουμε να χτυπά ακόμη η καρδιά της Κρήτης…