Το είδος Coffea arabica και η ιστορία του καφέ

Στις 18/12/2022 από τον/την ΣΤΟΥΡΝΑΡΑ ΦΡΑΝΤΖΕΣΚΑ
Starr 110209 0803 Coffea arabica berries Resort Management Group Nursery Kihei Maui 24447832543attr

 

Ο άνθρωπος, ένα από τα πιο πρόσφατα είδη που έχουν εμφανιστεί στον πλανήτη, έχει καταφέρει, μέσα στα ελάχιστα χρόνια της ύπαρξής του, να αλλάξει ριζικά το τοπίο και τις ισορροπίες σε ένα μεγάλο πλήθος διαφορετικών οικοσυστημάτων και να παρέμβει δραστικά στην κατανομή και την εξάπλωση πολλών διαφορετικών ειδών, παρεμβαίνοντας έτσι δραστικά στην προϋπάρχουσα ισορροπία της βιοποικιλότητας του πλανήτη.

Ο σύγχρονος τρόπος ζωής, η διατροφικές και καταναλωτικές μας συνήθειες, ειδικά στον λεγόμενο Δυτικό Κόσμο, έχουν συμβάλλει σε μεγάλο βαθμό σε αυτήν την εικόνα, αφού ένα πλήθος προϊόντων που αρχικά παράγονταν και καταναλώνονταν σε λίγες και συγκεκριμένες περιοχές, τώρα καλλιεργούνται σε τεράστιες εκτάσεις σε παγκόσμια κλίμακα, αλλάζοντας δραματικά την εικόνα πολλών οικοσυστημάτων σε ολόκληρο τον πλανήτη.

Η ιστορία κάποιων από αυτά τα πολύτιμα προϊόντα έχει μεγάλο ενδιαφέρον και θα μπορούσε να συμβάλλει στην κατανόηση των μηχανισμών με τους οποίους η καθημερινότητά μας συνδέεται με την οικολογική ισορροπία και την βιοποικιλότητα των οικοσυστημάτων ολόκληρου του πλανήτη.

Τέτοια προϊόντα είναι το κακάο, το τσάι και ο καφές, τα οποία σήμερα καταναλώνονται από δισεκατομμύρια ανθρώπους σε όλον τον κόσμο και αποτελούν ένα τεράστιο κομμάτι του συνολικού τζίρου του παγκόσμιου εμπορίου. Πρόκειται για τρία μικρά δέντρα των οποίων η κατανάλωση συνδέεται με πανάρχαιες τοπικές συνήθειες, περιορισμένες αρχικά στα υψίπεδα της Αιθιοπίας (καφές), στη Νοτιοανατολική Ασία (τσάι) και στην Κεντρική Αμερική (κακάο), οι οποίες αργότερα έγιναν γνωστές, αγαπήθηκαν και εξαπλώθηκαν σε ολόκληρο τον κόσμο, αλλάζοντας την εικόνα των οικοσυστημάτων του πλανήτη.

Εδώ θα ασχοληθούμε με την ιστορία της κατανάλωσης του καφέ, μια αγαπημένη συνήθεια εκατομμυρίων ανθρώπων και ένα επικερδές εμπόριο με τεράστια κέρδη αλλά και δραματικές οικολογικές επιπτώσεις.

 

Το είδος Coffea arabica

 Η καφεΐνη, κοινός παρονομαστής και των τριών προϊόντων που αναφέρθηκαν (καφές, τσάι, κακάο) είναι ένα αλκαλοειδές με ευεργετική επίδραση στον άνθρωπο, αποτελεί σήμερα το πιο ευρέως χρησιμοποιούμενο νόμιμο διεγερτικό στον κόσμο και  έναν από τους εθισμούς του σύγχρονου ανθρώπου. Για τα ίδια τα φυτά, η καφεΐνη και τα παράγωγά της είναι βιοχημικά όπλα, συμβάλλοντας στην προστασία των φυτών από ασθένειες και βλαβερά έντομα.

Ο καφές εξάγεται από τους καβουρδισμένους σπόρους φυτών του γένους Coffea της οικογένειας Rubiaceae.

Το πιο σημαντικό από αυτά είναι το είδος Coffea arabica, ένας αειθαλής θάμνος με λαμπερά πράσινα φύλλα, αρωματικά λευκά άνθη και κόκκινους καρπούς σε μέγεθος κερασιού, από τους οποίους προέρχεται ο καφές Arabica.

Ιθαγενές κυρίως στην Αιθιοπία, η οποία και θεωρείται ως το κέντρο προέλευσης του φυτού, το C. arabica εξαπλώνεται ως συστατικό του τροπικού δάσους στα βουνά της νοτιοδυτικής Αιθιοπίας (επαρχίες Kaffa και Illubabor), με κάποιους επιπλέον πληθυσμούς στο Νότιο Σουδάν (Boma plateau) και στην Βόρεια Κένυα (Mount Marsabit).

 

Η εξημέρωση και καλλιέργεια του φυτού Coffea arabica

Η ιστορία της καλλιέργειας του φυτού C. arabica δεν είναι επαρκώς τεκμηριωμένη, παρόλο που η εξημέρωσή του στα τροπικά δάση της Αιθιοπίας είναι σχετικά πρόσφατη.

Ο μύθος λέει ότι οι ιδιαίτερες ιδιότητες του καφέ ανακαλύφθηκαν από ανθρώπους που παρατήρησαν κατσίκες οι οποίες, αφού έτρωγαν τους καρπούς του θάμνου, εμφάνιζαν μεγαλύτερη εγρήγορση και ενέργεια και στην συνέχεια τις μιμήθηκαν.

Η εκμετάλλευση του καφέ πιθανόν ξεκίνησε στα τέλη του 5ου αιώνα στη νοτιοδυτική Αιθιοπία. Από εκεί τα καφεόδεντρα, πιθανόν ήδη από το 575 μ.Χ., εισήχθησαν στην Υεμένη, η οποία ήταν από τις πρώτες χώρες που ασχολήθηκαν με την καλλιέργεια του καφεόδεντρου και την παρασκευή του ροφήματος του καφέ. Η Μόκα (αραβικά: المُخا, ρωμανικά: al-Mukhā), σημαντική πόλη-λιμάνι της Υεμένης στην ακτή της Ερυθράς Θάλασσας απέναντι από την Αιθιοπία, γνωστή  από παλιά για το εμπόριο καφέ, αποτέλεσε για πολλά χρόνια βασικό κέντρο διακίνησης σπόρων του καλλιεργούμενου καφέ Arabica και έδωσε το όνομά της στον καφέ και τη σοκολάτα Mocha.

Κάποιους αιώνες αργότερα, στις αρχές του 16ου αιώνα, η συνήθεια του καφέ γίνεται γνωστή αρχικά στο Κάιρο και στη συνέχεια στην Ευρώπη, μέσω Βενετών εμπόρων, οι οποίοι το 1615 έφεραν κόκκους καφέ από τη Μόκα.

Αυτό σήμανε την αρχή ενός επικερδούς μονοπωλίου για τους Άραβες, το οποίο διαφύλαξαν για 100 χρόνια, κατά τη διάρκεια των οποίων παρέμειναν οι μοναδικοί προμηθευτές καφέ, καλλιεργώντας το καφεόδεντρο στα εδάφη της Υεμένης, αλλά και εισάγοντας καφέ από την Αιθιοπία και την Ερυθραία. Ο καβουρδισμένος καφές εξάγεται σε ολόκληρο τον κόσμο από το λιμάνι της Μόκα, η οποία  ακμάζει μέσω του εμπορίου, φτάνοντας στην απόλυτη ακμή της τον 16ο αιώνα.

Παράλληλα με τους Ενετούς εμπόρους, τον 17ο αιώνα οι τουρκικοί στρατοί εισβολής έφεραν τον καφέ στην Ευρώπη.

Σύντομα, τα πρώτα καφέ έκαναν την εμφάνισή τους στην Βιέννη και άλλες πόλεις. Τα καφέ πολύ γρήγορα πολλαπλασιάστηκαν και εξαπλώθηκαν, αποτελώντας σημεία συνάντησης δημοσιογράφων και πολιτικών, ενώ συνδέθηκαν με τις κοινωνικοπολιτικές και πνευματικές επαναστάσεις του δέκατου έβδομου και δέκατου όγδοου αιώνα στην Ευρώπη.

Η αρχή της εποχής της αποικιοκρατίας σήμανε το σπάσιμο του μονοπωλίου των Αράβων. Οι σπόροι του φυτού μεταφέρθηκαν από την Ολλανδική Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών στα τέλη του 17ου αιώνα στην Ιάβα, όπου και εδραίωσαν μια σημαντική βιομηχανία. Από την Ιάβα ένα φυτό μεταφέρθηκε το 1710 στους βοτανικούς κήπους του Άμστερνταμ, πολλαπλασιάστηκε και ένα μοναδικό δέντρο μεταφέρθηκε στις Δυτικές Ινδίες (Μαρτινίκα). Οι απόγονοι αυτού του φυτού στη συνέχεια εξαπλώθηκαν σε όλο τον κόσμο (Τζαμάικα, Πουέρτο Ρίκο, Αϊτή, Κούβα, Κεντρική Αμερική, Γουιάνα, Βραζιλία κ.λπ.), εδραιώνοντας την καλλιέργεια του φυτού σε παγκόσμιο επίπεδο, στη ζώνη μεταξύ των Τροπικών του Καρκίνου και του Αιγόκερω (Τροπική Ζώνη).

Στα μέσα του περασμένου αιώνα οι καλλιέργειες στην Κεϋλάνη, την Ινδία και τις Ανατολικές Ινδίες εξαφανίστηκαν από την ασθένεια της «σκουριάς του καφέ*».

Στην Κεϋλάνη (τώρα Σρι Λάνκα) η καλλιέργεια του καφέ αντικαταστάθηκε από το τσάι, για το οποίο είναι πλέον γνωστή.

Στα τροπικά δάση της Αιθιοπίας το φυτό C. arabica φαίνεται να συνυπάρχει αρμονικά με τον μύκητα του καφέ (Hemileia vastatrix), γεγονός που ενισχύει την υπόθεση ότι η Αιθιοπία αποτελεί το σύγχρονο κέντρο εξάπλωσης του φυτού.

 

*Coffee rust «σκουριά του καφέ»: Πάθηση των καφεόδεντρων που οφείλεται στην προσβολή από τον μύκητα Hemileia vastatrix, ο οποίος εντοπίζεται σε όλες σχεδόν τις περιοχές του κόσμου όπου καλλιεργείται ο καφές, ή από τον μύκητα H. coffeicola, ο οποίος περιορίζεται στην κεντρική και δυτική Αφρική, κυρίως στις ψηλότερες και ψυχρότερες περιοχές.

Ξενιστή για τους μύκητες αποτελούν τα είδη Coffea arabica (ποικιλία arabica) and Coffea canephora (ποικιλία robusta), τα δύο εμπορικά σημαντικότερα είδα καφεόδεντρου, και ίσως και 25 ακόμα ή περισσότερα είδη του γένους Coffea.

 

Η εικόνα σήμερα

Σήμερα, το είδος Coffea arabica καλλιεργείται εντατικά σε τροπικές και υποτροπικές περιοχές και ο καφές αποτελεί ένα από τα πιο πολύτιμα γεωργικά προϊόντα, καθώς είναι, σε χρηματική αξία, το σημαντικότερο αγροτικό προϊόν στο διεθνές εμπόριο.

Οι περισσότεροι κόκκοι καφέ στον κόσμο παράγονται στη Νότια Αμερική, με την Βραζιλία να έχει το μεγαλύτερο μερίδιο παραγωγής (34%). Μία από τις περιόδους της οικονομικής επέκτασης της Βραζιλίας τον δέκατο ένατο αιώνα έγινε γνωστή ως ο κύκλος του καφέ και συνέβαλε στην καταστροφή ενός από τα σημαντικότερα κέντρα της παγκόσμιας βιοποικιλότητας, αυτού του δάσους του Ατλαντικού.

Η Αιθιοπία, χώρα προέλευσης του καφεόδεντρου, καλύπτει σήμερα μόλις το 0,3% της παγκόσμιας παραγωγής καφέ.

Η «σκουριά του καφέ» (“Coffee rust”) εξακολουθεί να αποτελεί απειλή για τις καλλιέργειες καφέ στις χώρες παραγωγής και είναι η πιο σημαντική ασθένεια του καφέ στον κόσμο.

Άγριοι πληθυσμοί C. arabica απαντώνται κυρίως στα ορεινά τροπικά δάση της νοτιοδυτικής Αιθιοπίας, όμως σήμερα απειλούνται σοβαρά από την κλιματική αλλαγή, από παράσιτα και ασθένειες, από την αποψίλωση των δασών και από την εισαγωγή στο γενετικό τους υλικό γονιδίων από καλλιεργούμενες ποικιλίες.

Η μείωση των άγριων πληθυσμών των ειδών του γένους Coffea είναι ένα ευρέως αναγνωρισμένο πρόβλημα, ωστόσο τα άγρια είδη Coffea δεν βρίσκονται σε καθεστώς προστασίας.

Καθώς πίνουμε λοιπόν το καφεδάκι μας, χωρίς συνήθως να έχουμε ιδέα από ποια περιοχή του κόσμου έχει προέλθει και κάτω από ποιες συνθήκες έχει καλλιεργηθεί, ας αναλογιστούμε μήπως θα ήταν χρήσιμο να είχαμε, ως καταναλωτές, περισσότερες πληροφορίες στην διάθεσή μας για ένα προϊόν το οποίο καταναλώνουμε καθημερινά και σε ποσότητα, αφού η καλλιέργεια του καφέ συνδέεται όχι μόνο με ένα πολύ επικερδές εμπόριο, αλλά και με πολύ σημαντικές περιβαλλοντικές – και όχι μόνο – επιπτώσεις στα οικοσυστήματα από τα οποία προέρχεται, καθώς και σε αυτά στα οποία καλλιεργείται.

 

Πηγές:

Arneson, P. (2000). Coffee rust. doi:10.1094/PHI-I-2000-0718-02

Harris, S. (2021). Coffea arabica L. (Rubiaceae). (Oxford Botanic Garden and Arboretum, Oxford University Herbaria, Department of Plant Sciences University of Oxford) Ανάκτηση από Oxford Plants 400: https://herbaria.plants.ox.ac.uk/bol/plants400/Profiles/CD/Coffeaarabica

International Coffee Organization (ICO). (n.d.). International Coffee Organization (ICO). Retrieved from International Coffee Organization (ICO): https://www.ico.org/

Meyer, F. G. (1965, Apr. – Jun.). Notes on Wild Coffea arabica from Southwestern Ethiopia, with Some Historical Considerations. Economic Botany, 19(2), σσ. 136-151. Ανάκτηση από http://www.jstor.com/stable/4252587

Smith, R. F. (1985). A History of Coffee. In M. N. Clifford, & K. C. Willson (Eds.), Coffee: Botany, Biochemistry and Production of Beans and Beverage (pp. 1-12). Boston, MA: Springer US. doi:10.1007/978-1-4615-6657-1_1

Wikipedia, the free encyclopedia. (n.d.). Mokha. Retrieved from Wikipedia, the free encyclopedia: https://en.wikipedia.org/wiki/Mokha

Μανέτας, Γ. (2022). Περί φυτών αφηγήματα. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

 

 

 

Κατηγορίες: Η ματιά μας στον κόσμο | Ετικέτες: , , , | Δεν επιτρέπεται σχολιασμός στο Το είδος Coffea arabica και η ιστορία του καφέ

Πρωτεΐνες: Τα μοριακά εργαλεία της ζωής. Μια σύντομη επισκόπηση.

Στις 17/12/2022 από τον/την ΣΤΟΥΡΝΑΡΑ ΦΡΑΝΤΖΕΣΚΑ
How proteins are made NSF 1attr

 

Ας θυμηθούμε μερικά πράγματα που ήδη γνωρίζουμε…

(Μαζί με μια επανάληψη στην ενότητα «Πρωτεΐνες» του τεύχους Α!)

 

Οι λειτουργίες των οργανισμών πραγματοποιούνται χάρη σε μια κατηγορία βιολογικών μακρομορίων που ονομάζονται πρωτεΐνες.

Οι πρωτεΐνες (πολυμερή) αποτελούνται από αμινοξέα (μονομερή). Μια πρωτεΐνη μπορεί να αποτελείται από μία ή περισσότερες πολυπεπτιδικές αλυσίδες (αλυσίδες αμινοξέων).

Κάθε πρωτεΐνη έχει έναν συγκεκριμένο ρόλο στο κύτταρο. Κάποιες αποτελούν δομικά συστατικά του κυττάρου, κάποιες έχουν διάφορους λειτουργικούς ρόλους.

Η λειτουργία μιας πρωτεΐνης καθορίζεται από την τρισδιάστατη δομή της (το «σχήμα» της στον χώρο). Η τρισδιάστατη δομή της πρωτεΐνης με την σειρά της εξαρτάται από την αλληλουχία των αμινοξέων από τα οποία αποτελείται.

Στην φύση υπάρχουν 20 διαφορετικά αμινοξέα που συμμετέχουν στην δομή των πρωτεϊνών. Οι συνδυασμοί τους σε διάφορους αριθμούς και διαφορετικές αλληλουχίες έχουν ως αποτέλεσμα την δημιουργία πολλών διαφορετικών πρωτεϊνών, που κάθε μία έχει διαφορετική τρισδιάστατη δομή και διαφορετική λειτουργία.

 

 

Επίπεδα οργάνωσης πρωτεϊνών

Η τρισδιάστατη δομή της αιμοσφαιρίνης: Η αιμοσφαιρίνη αποτελείται από 4 πολυπεπτιδικές αλυσίδες (2α και 2β αλυσίδες). By OpenStax College – Anatomy & Physiology, Connexions Web site. http://cnx.org/content/col11496/1.6/, Jun 19, 2013., CC BY 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=30131163

 

Η τρισδιάστατη δομή μιας πρωτεΐνης καθορίζει τη λειτουργία που αυτή εκτελεί.

Σε περίπτωση έκθεσης της πρωτεΐνης σε ακραίες τιμές θερμοκρασίας ή pΗ, η πρωτεΐνη υφίσταται αυτό που ονομάζουμε μετουσίωση. Σπάζουν δηλαδή οι δεσμοί που έχουν αναπτυχθεί μεταξύ των πλευρικών ομάδων, καταστρέφεται η τρισδιάστατη δομή της και η πρωτεΐνη χάνει τη λειτουργικότητά της.

 

Οι πρωτεΐνες αποτελούν τα πιο διαδεδομένα και πολυδιάστατα στη μορφή και στη λειτουργία τους βιολογικά μακρομόρια.

  • Για να αντιληφθούμε πώς είναι δυνατό να δημιουργούνται διαφορετικά είδη πρωτεϊνών, όταν η πρώτη ύλη, δηλαδή τα αμινοξέα, είναι κοινή για όλους τους οργανισμούς, φτάνει να σκεφτούμε τη γλώσσα μας. Τα 24 γράμματα του ελληνικού αλφάβητου, τοποθετούμενα σε διαφορετικούς συνδυασμούς, αρκούν για να σχηματίσουν χιλιάδες διαφορετικές λέξεις, που χρησιμοποιούμε για την επικοινωνία μας. Με παρόμοιο τρόπο τα 20 διαφορετικά αμινοξέα, τοποθετούμενα σε διαφορετικούς συνδυασμούς, μπορούν να σχηματίσουν έναν τεράστιο αριθμό διαφορετικών πρωτεϊνικών μορίων.

 

Σε κάθε κύτταρο υπάρχουν εκατοντάδες διαφορετικές πρωτεΐνες, καθεμιά από τις οποίες έχει έναν ιδιαίτερο ρόλο στη ζωή του κυττάρου. Αποτελεί είτε δομικό συστατικό του, είτε εξυπηρετεί κάποια συγκεκριμένη λειτουργία του.

Από την ποικιλία των διαφορετικών λειτουργιών που κάνουν οι πρωτεΐνες μπορούμε να αντιληφθούμε τη μεγάλη σημασία τους για τα βιολογικά φαινόμενα.

O μεταβολισμός, ο πολλαπλασιασμός και όλες οι άλλες λειτουργίες των κυττάρων, και κατ’ επέκταση των οργανισμών, στηρίζονται στη δράση των εκπληκτικών αυτών «μοριακών εργαλείων».

Τα χαρακτηριστικά κάθε κυττάρου και κάθε οργανισμού καθορίζονται από τις διαφορετικές πρωτεΐνες που παράγει.

  • Δεν υπάρχουν δύο οργανισμοί στην φύση που να παράγουν ακριβώς τον ίδιο συνδυασμό πρωτεϊνών. Αυτό κάνει τον κάθε οργανισμό μοναδικό από βιοχημική άποψη.

 

Σύμφωνα με τους μετριοπαθέστερους υπολογισμούς, στο ανθρώπινο σώμα υπάρχουν περισσότερες από 30.000 διαφορετικές πρωτεΐνες. Καθεμιά από αυτές εμφανίζει έναν ιδιαίτερο βιολογικό ρόλο. Η αιμοσφαιρίνη, για παράδειγμα, είναι επιφορτισμένη με τη μεταφορά του οξυγόνου και του διοξειδίου του άνθρακα. Το κολλαγόνο είναι δομική πρωτεΐνη ιστών (π.χ. του συνδετικού ιστού), ενώ τα ένζυμα επιταχύνουν τις αντιδράσεις που γίνονται μέσα στο κύτταρο.

 

Ας θυμηθούμε κάποιες από τις πρωτεΐνες που γνωρίζουμε:

  • Κολλαγόνο, ελαστίνη (δομικά συστατικά του συνδετικού ιστού)
  • Αιμοσφαιρίνη (μεταφέρει οξυγόνο και διοξείδίο του άνθρακα στο αίμα των σπονδυλωτών)
  • Αντισώματα (συνδέονται με «ξένες» ουσίες συμβάλλοντας στην άμυνα)
  • Κάποιες ορμόνες (π.χ. ινσουλίνη)
  • Ιντερφερόνες (συμβάλουν στην άμυνα έναντι των ιών)
  • Ένζυμα (πολύ εξειδικευμένες πρωτεΐνες που επιταχύνουν τις διαφορετικές χημικές αντιδράσεις του μεταβολισμού, οι περισσότερες από τις οποίες δεν θα μπορούσαν να πραγματοποιηθούν χωρίς αυτά), πχ DNA πολυμεράση, RNA πολυμεράση, επιδιορθωτικά ένζυμα

κλπ κλπ …

 

Επομένως:

Οι λειτουργίες των οργανισμών πραγματοποιούνται χάρη στις πρωτεΐνες, ενώ ο βιολογικός ρόλος των πρωτεϊνών καθορίζεται από τη μορφή τους.

Όμως…

Αν η μορφή τους είναι αποτέλεσμα της πρωτοταγούς δομής τους, τότε ποιος καθορίζει αυτή την πρωτοταγή δομή;

Μετά από δεκαετίες ερευνών πάνω στα νουκλεϊκά οξέα (DNA και RNA) και σε άλλες κατηγορίες βιολογικών μακρομορίων…

αποκαλύφθηκε τελικά ότι…

… τα νουκλεϊκά οξέα (DNA και RNA) καθορίζουν την παραγωγή των πρωτεϊνών και έτσι ελέγχουν όλες τις λειτουργίες και τα κληρονομικά γνωρίσματα των οργανισμών.

Δηλαδή…

  • Οι λειτουργίες του κυττάρου εξαρτώνται από τις πρωτεΐνες…
    • Η λειτουργία κάθε πρωτεΐνης εξαρτάται από την τρισδιάστατη δομή της…
      • Η τρισδιάστατη δομή μιας πρωτεΐνης εξαρτάται από την αλληλουχία των αμινοξέων από την οποία αποτελείται (πάντα η ίδια για μια συγκεκριμένη πρωτεΐνη με συγκεκριμένο σχήμα και συγκεκριμένη λειτουργία)…
        • Η αλληλουχία των αμινοξέων σε μια πολυπεπτιδική αλυσίδα καθορίζεται από το DNA.

Οπότε…

  • Το DNA καθορίζει την παραγωγή κάθε πρωτεΐνης στα κύτταρα και επομένως ελέγχει όλα τα χαρακτηριστικά και τις λειτουργίες του κυττάρου και του οργανισμού.

 

Ώρα να διαπιστώσουμε τι έχουμε καταφέρει να μάθουμε μέχρι εδώ:

Διαβάστε και προσπαθήστε να απαντήσετε στις ερωτήσεις.

 

Κατηγορίες: Μαθήματα Βιολογίας, Μαθήματα Βιολογίας κατεύθυνσης, Μαθήματα Βιολογίας Λυκείου | Ετικέτες: , , | Δεν επιτρέπεται σχολιασμός στο Πρωτεΐνες: Τα μοριακά εργαλεία της ζωής. Μια σύντομη επισκόπηση.

Βιοποικιλότητα: Πόσο σημαντική είναι;

Στις 17/12/2022 από τον/την ΣΤΟΥΡΝΑΡΑ ΦΡΑΝΤΖΕΣΚΑ
Orang Utan Pongo pygmaeus young 8066235469attr3

 

1920px Coral Reef Exhibit attr

 

Με τον όρο βιοποικιλότητα εννοούμε όλα τα διαφορετικά είδη και μορφές ζωής που υπάρχουν σε μία περιοχή – από τα βακτήρια και τους μύκητες του εδάφους μέχρι τα μεγάλα φυτά και ζώα που διαμορφώνουν το φυσικό της περιβάλλον.

 

Η βιοποικιλότητα κάθε περιοχής είναι μοναδική και αποτελεί μέρος του φυσικού πλούτου και της μοναδικής ταυτότητας της περιοχής. Είναι επίσης απολύτως απαραίτητη για την διατήρηση της ζωής και αποτελεί την βάση για όλα όσα οι άνθρωποι χρειάζονται για την επιβίωση και την ευημερία τους. Όλα τα είδη και οι οργανισμοί αλληλεπιδρούν με πολλούς τρόπους μέσα στα πλαίσια πολύπλοκων οικοσυστημάτων, διατηρώντας συνεχώς μια λεπτή και δυναμική ισορροπία, μια ισορροπία χάρη στην οποία υπάρχει η φύση.
Μέρος αυτής της ισορροπίας είναι και η συνεχής εξαφάνιση ειδών και η εμφάνιση νέων, κάτι που συμβαίνει από τότε που εμφανίστηκε η ζωή στη Γη, δηλαδή εδώ και περισσότερα από 3,6 δισεκατομμύρια – ναι, δισεκατομμύρια! – χρόνια. Μάλιστα εκτιμάται ότι περισσότερο από το 99% όλων των ειδών ζωής που έζησαν ποτέ στη Γη έχει εκλείψει.

 

Η συνεχής διαδοχή ειδών στον πλανήτη δεν συνέβαινε πάντα ομαλά και βαθμιαία. Μάλιστα, στην ιστορία της Γης, έχουν καταγραφεί συνολικά 5 επεισόδια Μαζικών Εξαφανίσεων. Σε κάποια από αυτά χάθηκε περισσότερο από το 75% της μέχρι τότε υπάρχουσας βιοποικιλότητας. Η τελευταία και πιο διάσημη – αν και όχι η μεγαλύτερη – μαζική εξαφάνιση συνέβη στο τέλος της Κρητιδικής Περιόδου, πριν από 66 εκατομμύρια χρόνια και σηματοδότησε την μετάβαση από τον Μεσοζωικό Αιώνα, τον Αιώνα της κυριαρχίας των Ερπετών, στον Καινοζωικό Αιώνα, τον Αιώνα των Θηλαστικών. Ναι, μιλάμε για την εξαφάνιση των Δεινοσαύρων (και όχι μόνο, εξαφανίστηκε τότε περίπου το 75% των ειδών του πλανήτη), που έδωσε την ευκαιρία στα θηλαστικά να κυριαρχήσουν στη Γη.

Outdated restoration of Brontosaurus near a lake SUMPHGattr

 

Σήμερα ο ρυθμός εξαφάνισης ειδών είναι πολύ μεγαλύτερος από αυτόν που υπήρχε ανάμεσα στις Μαζικές Εξαφανίσεις και, σε πολλές περιπτώσεις, υπαίτιος είναι ο άνθρωπος. Ο άνθρωπος, ένα από τα πολλά είδη που έχουν περάσει από τη Γη, μια πολύ πρόσφατη προσθήκη στον κατάλογο των ειδών που έχουν ζήσει στον πλανήτη, που εμφανίστηκε πριν από 200.000 περίπου χρόνια, έχει καταφέρει μέσα στον ελάχιστο χρόνο της ύπαρξής του να προκαλέσει την εξαφάνιση τόσο μεγάλου αριθμού ειδών, που κάποιοι μιλάνε για την 6η Μαζική Εξαφάνιση.

Καθώς οι άνθρωποι ασκούν όλο και μεγαλύτερη πίεση στα οικοσυστήματα και τον πλανήτη, χρησιμοποιώντας και καταναλώνοντας φυσικούς πόρους με ρυθμό μεγαλύτερο από ποτέ, μετατρέποντας και αλλοιώνοντας το φυσικό περιβάλλον, κινδυνεύουμε να διαταράξουμε ανεπανόρθωτα την ισορροπία των οικοσυστημάτων, ενώ έχουμε ήδη χάσει ένα πολύ σημαντικό κομμάτι βιοποικιλότητας, αφού τα είδη που εξαφανίσαμε δεν θα επιστρέψουν ποτέ. Η έκθεση Living Planet του WWF για το 2022 αναφέρει μέση μείωση 69% στους παγκόσμιους πληθυσμούς θηλαστικών, ψαριών, πτηνών, ερπετών και αμφιβίων από το 1970. Η έκθεση Παγκόσμιας Αξιολόγησης του 2019 από τη Διακυβερνητική Πλατφόρμα για την Βιοποικιλότητα και τα Οικοσυστήματα (IPBES) αναφέρει ότι 1 εκατομμύριο είδη ζώων και φυτών απειλούνται τώρα με εξαφάνιση—ο μεγαλύτερος αριθμός στην ανθρώπινη ιστορία.

Τα τρία τέταρτα του χερσαίου περιβάλλοντος και περίπου το 66% του ωκεάνιου περιβάλλοντος έχουν αλλάξει σημαντικά. Περισσότερο από το ένα τρίτο της επιφάνειας της γης στον κόσμο και σχεδόν το 75% των πόρων γλυκού νερού αφιερώνονται τώρα στη φυτική ή κτηνοτροφική παραγωγή. Η κλιματική αλλαγή μεγεθύνει τον αντίκτυπο όλων αυτών αλλά και άλλων παραγόντων στο φυσικό περιβάλλον και την ποιότητα ζωής μας. Οι άνθρωποι έχουν υπεραλιεύσει τους ωκεανούς, έχουν αποψιλώσει τα δάση, έχουν μολύνει τις πηγές νερού, έχουν καταστρέψει τους βιότοπους για να γίνουν ορυχεία ή για να γίνουν καλλιεργούμενες εκτάσεις ή εκτάσεις εκτροφής ζώων και όλα αυτά έχουν ανεπανόρθωτα επηρεάσει την βιοποικιλότητα σε παγκόσμιο επίπεδο, από τους πιο απομακρυσμένους κόμβους βιοποικιλότητας όπως το Βόρνεο*, μέχρι τα αστικά οικοσυστήματα και τα τοπικά φυσικά οικοσυστήματα σε κάθε περιοχή του κόσμου.

Όλη αυτή η πίεση προστίθεται σε ένα τοπίο που αλλάζει γρήγορα, με τη φύση να αγωνίζεται να συμβαδίσει. Το 30% των δασών του Βόρνεο* έχει αφανιστεί σε μόλις 40 χρόνια.

​Η καθημερινότητά μας συνδέεται αναπόσπαστα με αυτήν τη διαδικασία, αφού οι διατροφικές και καταναλωτικές μας συνήθειες συντελούν στην διαμόρφωση αυτής της εικόνας.

Μαδάμε νήματα από τον ιστό της βιοποικιλότητας και αυτός αρχίζει να καταρρέει.

* Το Βόρνεο είναι το τρίτο μεγαλύτερο νησί στον κόσμο και το μεγαλύτερο νησί της Ασίας. Βρίσκεται βόρεια της Αυστραλίας, στη θαλάσσια περιοχή της Νοτιοανατολικής Ασίας. Αποτελεί τμήμα ενός από τους πιο σημαντικούς κόμβους βιοποικιλότητας στον κόσμο. Ο τεράστιος αυτός πλούτος σήμερα απειλείται με εξαφάνιση για διάφορους λόγους, βασικότερος από τους οποίους είναι η καταστροφή τεράστιων δασικών εκτάσεων για να μετατραπούν σε καλλιέργειες παραγωγής του εμπορικά εκμεταλλεύσιμου φοινικέλαιου.

Αλλά μία από τις πιο ενδιαφέρουσες ιδιότητες της βιοποικιλότητας, όπως έχει δείξει η ίδια η ιστορία της ζωής στον πλανήτη, είναι η ανθεκτικότητά της και η ικανότητά της να ανακάμπτει. Η φύση και η βιοποικιλότητα θα ανακάμψουν, αν η πίεση χαλαρώσει. Αυτό απαιτεί ριζική αναθεώρηση της οικονομικής φιλοσοφίας και του τρόπου εκμετάλλευσης των φυσικών πόρων, έτσι ώστε να μειωθεί η πίεση στα οικοσυστήματα και να έχουν την ευκαιρία να ανακάμψουν και να ανακτήσουν μέρος έστω της βιοποικιλότητάς τους.

Αυτό βέβαια θέλει τον χρόνο του, χρόνο τον οποίο ο άνθρωπος ίσως να μην διαθέτει στον πλανήτη, αφού δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι θα καταφέρει να επιβιώσει χωρίς τον φυσικό πλούτο τον οποίο καταστρέφει.

Φαίνεται λοιπόν ότι αυτό το καινούργιο ενδιαφέρον είδος με την πρωτοφανή νοημοσύνη και τις τρομακτικές δυνατότητες (ναι, για τον άνθρωπο μιλάμε) καταστρέφει και διαταράσσει αυτήν ακριβώς την ισορροπία της οποίας αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι και το μέλλον δεν είναι καθόλου προβλέψιμο και δεν δείχνει ευοίωνο – για το περίεργο καινούργιο είδος, όχι για τον πλανήτη, ο οποίος μάλλον θα συνεχίσει να υπάρχει και μετά από εμάς, όπως δείχνει η ιστορία.

Η βιοποικιλότητα αποτελεί ένα τεράστιο κεφάλαιο ζωτικής σημασίας για την ύπαρξη και την ευημερία του ανθρώπου, ο οποίος αποτελεί μέρος της και όσο πιο νωρίς το αντιληφθούμε, τόσο αυξάνουμε την πιθανότητα να συνεχίσουμε να υπάρχουμε ως είδος.

 

Πηγές:

 

 

Κατηγορίες: Η ματιά μας στον κόσμο | Ετικέτες: , | Δεν επιτρέπεται σχολιασμός στο Βιοποικιλότητα: Πόσο σημαντική είναι;

Θέσεις και απόψεις παιδαγωγών του 20ου αιώνα

Στις 05/12/2022 από τον/την ΣΤΟΥΡΝΑΡΑ ΦΡΑΝΤΖΕΣΚΑ
Montessori school LOC npcc.04350attr

 

Η εκπαίδευση, δηλαδή οι τρόποι και οι μέθοδοι με τις οποίες μπορούμε να μεταβιβάσουμε την γνώση στις επόμενες γενιές, υπήρξε ανέκαθεν αντικείμενο έντονου ενδιαφέροντος, προβληματισμών και συγκρούσεων.

Πολλοί φιλόσοφοι και παιδαγωγοί ασχολήθηκαν με τα ζητήματα της εκπαίδευσης, προσπαθώντας να απαντήσουν σε ερωτήματα όπως ποιος είναι ο σκοπός της εκπαίδευσης, ποιες γνώσεις πρέπει να παρέχονται μέσω του εκπαιδευτικού συστήματος, με ποιους τρόπους μπορεί αυτή να πραγματοποιηθεί με στόχο το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα. Παράλληλα προέκυψε η ανάγκη για νέους, πιο συμπεριληπτικούς τρόπους εκπαίδευσης και για παροχή ίσων ευκαιριών σε όλο και περισσότερες κατηγορίες μαθητών.

Παρακάτω αναπτύσσονται οι θέσεις κάποιων από τους σημαντικότερους επιστήμονες φιλόσοφους ή/και παιδαγωγούς του 20ου αιώνα σχετικά με την εκπαίδευση, οι οποίοι προσπάθησαν να δώσουν την δική τους απάντηση σε αυτούς τους προβληματισμούς και οι οποίοι επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο με τον οποίο σήμερα αντιλαμβανόμαστε τις διαδικασίες της διδασκαλίας και της μάθησης. Αξίζει να τους θυμηθούμε.

 

John Dewey (1859—1952) 

Στην Αμερική ο πρώτος  παιδαγωγός που φαίνεται να υποστήριξε την εισαγωγή της διερευνητικής μάθησης στο εκπαιδευτικό σύστημα ήταν ο Dewey.

Ο John Dewey ήταν ηγετικός εκπρόσωπος της αμερικανικής σχολής σκέψης γνωστής ως πραγματισμός, που θεωρούσε τη γνώση ως αποτέλεσμα της ενεργής προσαρμογής του ανθρώπινου οργανισμού στο περιβάλλον του. Από αυτή την άποψη, η μάθηση γίνεται αντιληπτή ως μια διαδικασία που ξεκινά από ένα εμπόδιο, συνεχίζει με ενεργητικό χειρισμό του περιβάλλοντος για τον έλεγχο υποθέσεων και οδηγεί σε αναπροσαρμογή του οργανισμού στο περιβάλλον, η οποία επιτρέπει στην ανθρώπινη δραστηριότητα να συνεχίσει πάλι, έχοντας λύσει το πρόβλημα.

Ο Dewey ήδη από τις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 20ου αιώνα πρότεινε πως ο μαθητής θα πρέπει να συμμετέχει ενεργά στην μάθησή του και ο δάσκαλος να καθοδηγεί και να αποκτά τον ρόλο του διαμεσολαβητή.

Περισσότερα για τον John Dewey: John Dewey

 

Lev Semyonovich (L. S.) Vygotsky (1896 – 1934)

Σοβιετικός (Λευκορώσος) ψυχολόγος, ο οποίος θεμελίωσε το μοντέλο του κοινωνικού κονστρουκτιβισμού.  Ο  κοινωνικός  κονστρουκτιβισμός  ερμηνεύει  τη  μάθηση  ως  μια  κοινωνική  και  συνεργατική δραστηριότητα.

Ο Vygotsky τονίζει τη σημασία των κοινωνικών και πολιτιστικών παραγόντων στη διαδικασία της μάθησης και ανέδειξε τη σπουδαιότητα του παιχνιδιού ως μέσο αγωγής και ανάπτυξης του ατόμου. Σύμφωνα με τον Vygotsky, αν και οι διανοητικές λειτουργίες παίζουν σημαντικό ρόλο στην εξελικτική διαδικασία του παιδιού, ο πυρήνας της εξέλιξης είναι οι κοινωνικοί παράγοντες που παρεμβάλλονται ή περιβάλλουν το άτομο και οι οποίοι έχουν κομβική σημασία για την γνωστική εξέλιξή του. Πρόκειται για μια σύγχρονη προσέγγιση, σύμφωνα με την οποία η σκέψη κάθε ατόμου οικοδομείται με βάση την κοινωνική αλληλεπίδραση.

Στην σύντομη ζωή του κατάφερε και άφησε ως παρακαταθήκη ένα ευρύ και σημαντικότατο έργο, στον πυρήνα του οποίου βρίσκεται η αντίληψη πως η ανάπτυξη των γνωστικών λειτουργιών υψηλότερου επιπέδου στον νέο άνθρωπο γίνεται μέσω της κοινωνικής αλληλεπίδρασης με ενήλικα μέλη της κοινωνίας. Ο μαθητής ανακαλύπτει μόνος του τη γνώση, ενώ ο εκπαιδευτικός λειτουργεί υποστηρικτικά.

Περισσότερα για τον Vygotsky: Lev Semyonovich Vygotsky

 

Maria Montessori (1870 – 1952)

Ιταλίδα εκπαιδευτικός και δημιουργός του εκπαιδευτικού συστήματος που φέρει το όνομά της. Το σύστημα Montessori χαρακτηρίζεται από την εμπιστοσύνη στις δημιουργικές δυνατότητες των παιδιών, στην επιθυμία τους να μάθουν και από την πίστη στο δικαίωμα κάθε παιδιού να αντιμετωπίζεται ως άτομο.

Η Μοντεσσόρι περιφρόνησε τις συμβατικές αίθουσες διδασκαλίας, όπου «τα παιδιά είναι στερεωμένα το καθένα στην θέση του σαν πεταλούδες σε καρφίτσες». Αντί για αυτό, επιδίωξε να διδάξει τα παιδιά παρέχοντάς τους συγκεκριμένα υλικά και σχεδιάζοντας περιστάσεις που να ευνοούν την μάθηση μέσω της χρήσης αυτών των υλικών.

Η φιλοσοφία της Μοντεσσόρι χαρακτηρίζεται από την εμπιστοσύνη στην ατομική πρωτοβουλία και την αυτενέργεια, με βασικό στοιχείο την αυτοεκπαίδευση. Ο δάσκαλος παρείχε και παρουσίαζε την «εκπαιδευτική συσκευή», αλλά παρέμενε στο παρασκήνιο, αφήνοντας στο παιδί την πρωτοβουλία του χειρισμού. Στο σύστημα της Μοντεσσόρι η βιολογική και η νοητική ανάπτυξη είναι συνδεδεμένες.

Περισσότερα για την Maria Montessori: Maria Montessori

 

Célestin Freinet (1896 – 1966)

Ο Σελεστέν Φρενέ  ήταν διακεκριμένος Γάλλος παιδαγωγός και εκπαιδευτικός μεταρρυθμιστής. Τέλος φόρμαςΟι δημοσιεύσεις του αποτελούν μια ριζοσπαστική κριτική του παραδοσιακού δημόσιου εκπαιδευτικού συστήματος. Από την αρχή της επαγγελματικής του ζωής, το κύριο ενδιαφέρον του Freinet ήταν να βελτιώσει την κοινωνική και πολιτιστική κατάσταση των παιδιών της εργατικής τάξης.

Ο Freinet εισήγαγε την τεχνική της χρήσης τυπογραφείου από τα παιδιά για την εκτύπωση κειμένων που τα ίδια ελεύθερα είχαν συνθέσει. Οι μαθητές κατέγραφαν τις προσωπικές τους περιπέτειες, βιώματα μέσα και έξω από την τάξη κ.ο.κ. και στη συνέχεια αυτά τα κείμενα παρουσιάζονταν στην τάξη, σχολιάζονταν και διορθώνονταν από το σύνολο της τάξης, για να εκτυπωθούν τελικά από τα ίδια τα παιδιά. Ο Freinet ονόμασε αυτήν την προσέγγιση Ελεύθερη γραφή (“Texte libre”).

Ο Freinet ενθάρρυνε επίσης τα παιδιά να διεξάγουν τις δικές τους έρευνες πεδίου (“sortie-enquête”) και να διερευνούν, να παρατηρούν και να μελετούν τόσο το φυσικό τους περιβάλλον όσο και την τοπική τους κοινότητα. Πίσω στην αίθουσα, παρουσίαζαν τα αποτελέσματά τους, εκτύπωναν κείμενα, δημιουργούσαν περιοδικό και στη συνέχεια έστελναν όλο αυτό το υλικό σε μαθητές που έκαναν αντίστοιχη εργασία σε άλλα σχολεία.

Σήμερα η παιδαγωγική Freinet εξακολουθεί να είναι ένα πολύ ισχυρό, διεθνές κίνημα που καλύπτει όλο το φάσμα των σχολικών επιπέδων από το νηπιαγωγείο έως το πανεπιστήμιο και την εκπαίδευση ενηλίκων, με σημεία διαχρονικής αξίας, που μπορούν να δώσουν λύσεις σε προβλήματα της σύγχρονης ταραγμένης εποχής.

Περισσότερα για τον Célestin Freinet: Célestin Freinet

 

Paulo Freire (1921 – 1997) 

Ο Paulo Freire, το 1972, με το έργο του Αγωγή του Καταπιεζόμενου (Freire 1997), επέκρινε την «τραπεζική αντίληψη της εκπαίδευσης» ενώ απαιτούσε περισσότερο διαλεκτικές και συμμετοχικές μορφές παιδαγωγικής, αντίστοιχες με εκείνες του Dewey. Ενώ, όμως, ο Dewey υποστήριζε ότι η εκπαίδευση πρέπει να προετοιμάζει πολίτες για τη δημοκρατία, ο Freire επεδίωξε να αναπτύξει μια παιδαγωγική («Κριτική Παιδαγωγική») που θα καλλιεργούσε συνειδήσεις και θα δημιουργεί υποκείμενα ικανά να αντισταθούν στην κοινωνική ανισότητα και την καταπίεση και να δραστηριοποιούνται για να δημιουργήσουν μια περισσότερο δημοκρατική και δίκαιη κοινωνία.

Ο Freire υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει ουδέτερη εκπαιδευτική διαδικασία. Η εκπαίδευση είτε λειτουργεί ως εργαλείο για να διευκολύνει την ενσωμάτωση της νεότερης γενιάς μέσα στη λογική του συστήματος ή συνιστά «πρακτική ελευθερίας» – πεδίο άσκησης της ελευθερίας, επιτρέποντας στους μαθητές να ασχοληθούν κριτικά και δημιουργικά με την πραγματικότητα και να ανακαλύψουν πώς να συμμετέχουν στην αλλαγή του κόσμου τους.

Περισσότερα για τον Paulo Freire: Paulo Freire

 

Επίλογος

Η εκπαίδευση γενικά και η εκπαίδευση στις φυσικές επιστήμες ειδικότερα πρέπει να λαμβάνει υπόψη της τον ρόλο των Επιστημών όχι ως «ουδέτερη» γλώσσα αλλά ως εκφραστές ενός αξιακού συστήματος.

Εκπαίδευση στις φυσικές επιστήμες με στόχο τη δημοκρατία θα μπορούσε να σημαίνει ότι οι μαθητές αποκτούν τις απαραίτητες ικανότητες ώστε να μπορούν να αντιλαμβάνονται με κριτικό τρόπο και να επεξεργάζονται θέματα που αφορούν κοινωνικά ζητήματα όπως την ανεργία, τα περιβαλλοντικά ζητήματα, τις συνθήκες διαβίωσης μειονοτικών ομάδων κ.λπ. ως κριτικά σκεπτόμενοι πολίτες.

Καθώς οι εποχές και οι αντιλήψεις αλλάζουν, η κριτική μελέτη του έργου και των θέσεων που διατυπώθηκαν από ανθρώπους που αφιέρωσαν την ζωή τους στην παιδαγωγική επιστήμη έχει πολλά να προσφέρει, αφού αυτό που παραμένει διαχρονικά σταθερό είναι η ανάγκη για διαμόρφωση κριτικά σκεπτόμενων πολιτών.

 

 

Πηγές: 

Britannica, T. E. (2021, June 07). L. S. Vygotsky. Ανάκτηση από Britannica: https://www.britannica.com/biography/L-S-Vygotsky

Encyclopaedia Britannica, T. E. (1999, March 21). Maria Montessori Italian educator. Ανάκτηση από Britannica: https://www.britannica.com/biography/Maria-Montessori

Field, R. (χ.χ.). John Dewey (1859—1952). Ανάκτηση από Internet Encyclopedia of Philosophy: https://iep.utm.edu/dewey/

History of Freinet Pedagogy. (2011, October 09). Ανάκτηση από WaybackMachine Internet Archive: https://web.archive.org/web/20111009143802/http://www.freinet.org/icem/history.htm

Σκορδούλης, Κ., & Κατσιαμπούρα, Γ. (2019). Πολιτισμικές και κριτικές εκπαιδευτικές προσεγγίσεις των φυσικών επιστημών. Παιδαγωγική Επιθεώρηση, Τόμος 36, Τεύχος 68, σσ. 178-193.

 

 

 

Κατηγορίες: Παιδαγωγικά, Εκπαιδευτικά και Γενικά | Ετικέτες: , , | Δεν επιτρέπεται σχολιασμός στο Θέσεις και απόψεις παιδαγωγών του 20ου αιώνα