Σχολική Υποστήριξη ! Σταυρόπουλος Βασίλης 

ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΤΑ ΤΟ 19Ο ΑΙΩΝΑ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Τι γνωρίζετε για την αφετηρία του προσφυγικού ζητήματος στην Ελλάδα, ποιες οι περιοχές προέλευσης και ποιοι οι λόγοι των μετακινήσεων αυτών;

 Επανάσταση του 1821 = Μετακινήσεις ελληνικών πληθυσμών από την Οθωμανική αυτοκρατορία προς την επαναστατημένη Ελλάδα.
 Η Μικρά Ασία, ο ελλαδικός ηπειρωτικός χώρος και τα νησιά του Αιγαίου απετέλεσαν τους χώρους προέλευσης των μεταναστευτικών ρευμάτων.
 Τη μικρασιατική μετανάστευση προκάλεσε το κλίμα ανασφάλειας και φόβου που επικράτησε εκεί μετά τις τρομοκρατικές ενέργειες των Τούρκων, που είχαν σκοπό να προλάβουν εξεγέρσεις των Ελλήνων κατοίκων, όσο καιρό διαρκούσε η επανάσταση στην κυρίως Ελλάδα.
 Δεν εντάσσονταν όμως οι ενέργειες αυτές σ’ ένα γενικότερο σχέδιο εκρίζωσης του ελληνικού στοιχείου όπως συνέβη κατά την περίοδο 1914-1922.
 Το προσφυγικό ρεύμα από την ηπειρωτική χώρα και το Αιγαίο ήταν συνέπεια της αποτυχίας του απελευθερωτικού κινήματος στις περιοχές αυτές.

Ποια η σημασία των προσφυγικών αυτών ρευμάτων για την ελληνική ιστορία και πώς καταγράφονται από τους ιστορικούς της εποχής;

 Για τις μετακινήσεις αυτές οι ιστορικές πηγές είναι πολύ περιορισμένες, γιατί οι ιστοριογράφοι και οι περιηγητές της εποχής ασχολήθηκαν κυρίως με τα πολιτικά και τα στρατιωτικά γεγονότα του Αγώνα.
 Η σημασία τους όμως ήταν πολύπλευρη για την ιστορία του τόπου:
α) διαμόρφωσαν το δημογραφικό χάρτη της ανεξάρτητης Ελλάδας και
β) συνετέλεσαν στη γνωριμία και στην πνευματική αλληλεπίδραση των Ελλήνων μεταξύ τους.
 Έτσι, η διαδικασία συγκέντρωσης και συγχώνευσης των ελληνικών πληθυσμών, σε αντίθεση με το γεωγραφικό κατακερματισμό (διασκορπισμό) τους στα χρόνια της τουρκοκρατίας, βοήθησε στη συγκρότηση του νέου ελληνικού κράτους.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ
1. Τι γνωρίζετε για την αφετηρία του προσφυγικού ζητήματος στην Ελλάδα, ποιες οι περιοχές προέλευσης και ποιοι οι λόγοι των μετακινήσεων αυτών;
2. Ποια η σημασία των πρώτων προσφυγικών αυτών ρευμάτων για την ελληνική
ιστορία και πώς καταγράφονται από τους ιστορικούς της εποχής;

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΣΩΣΤΟΥ – ΛΑΘΟΥΣ
1. Η Μ. Ασία, ο ελλαδικός ηπειρωτικός χώρος και τα νησιά του Αιγαίου απετέλεσαν τους χώρους προέλευσης των μεταναστευτικών ρευμάτων κατά το 19ο αιώνα.
2. Αίτιο των μεταναστευτικών ρευμάτων υπήρξε το κλίμα ανασφάλειας και φόβου που επικράτησε μετά τις τρομοκρατικές ενέργειες των Τούρκων και των Αρμενίων.
3. Όπως και την περίοδο 1914-1922 υπήρξε ένα οργανωμένο σχέδιο των Τούρκων, με στόχο την εκρίζωση του ελληνισμού.
4. Για τις προσφυγικές μετακινήσεις του19ου αιώνα οι ιστορικές πηγές που έχουμε είναι πολύ περιορισμένες..
5. Οι προσφυγικές μετακινήσεις του19ου αιώνα διαμόρφωσαν το γεωγραφικό χάρτη της χώρας.
6. Οι προσφυγικές μετακινήσεις του19ου αιώνα συνετέλεσαν στη γνωριμία και στην πνευματική αλληλεπίδραση.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΠΗΓΗΣ – ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΟΣ

Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και το παράθεμα που ακολουθεί να παρουσιάσετε τη σημασία των προσφυγικών ρευμάτων του 19ου αιώνα για τη νεοελληνική κοινωνία της εποχής.

«Μια νέα κοινωνία αρχίζει να διαμορφώνεται»

«Μια από τις μεταβολές στην μετεπαναστατική ελληνική κοινωνία ήταν η αλλαγή στη σύνθεση του πληθυσμού, αποτέλεσμα της επαναστατικής περιόδου, και προερχόταν από δύο θεμελιώδεις αιτίες: από το ένα μέρος από την απομάκρυνση του τουρκικού στοιχείου από τα απελευθερωμένα εδάφη και από το άλλο από τη μετανάστευση, θεληματική ή ακούσια, των Ελλήνων προς τον ελλαδικό χώρο. Αν και το τουρκικό στοιχείο δεν αποτελούσε παρά ένα μικρό κομμάτι του πληθυσμού και οι ετερόχθονες (πρόσφυγες) Έλληνες ένα ακόμα μικρότερο, εντούτοις η δημογραφική αυτή αλλοίωση στάθηκε κοινωνικά σημαντική. Οι Τούρκοι συνιστούσαν ηγετικό στοιχείο (…) σοβαρό παράγοντα στη διαμόρφωση κοινωνικών προτύπων και μοντέλων συμπεριφοράς (…). Οι ετερόχθονες διαδραμάτισαν ένα ρόλο που ήταν αντίστροφα ανάλογος από τον αριθμό τους. Και τούτο για δύο λόγους: πρώτο, ως δυτικομαθημένοι λόγιοι και Φαναριώτες είχαν αναπτύξει ικανότητες που τους έδιναν τη δυνατότητα να ασκούν πνευματική και πολιτική εξουσία. Δεύτερο ως πρόσφυγες που είχαν επιτύχει στον επιχειρησιακό τομέα, όπως οι Ψαριανοί και οι Χιώτες που εγκαταστάθηκαν στη Σύρο, μπόρεσαν να έχουν αποφασιστική συμμετοχή στην ελληνική οικονομία. (…) Μια νέα κοινωνία άρχισε να διαμορφώνεται βαθμιαία, στην οποία συναντήθηκαν διαφορετικής προελεύσεως στοιχεία του ελληνισμού, που ποτέ προηγουμένως δεν είχαν αναμιχθεί».

Ιωάννης Πετρόπουλος – Αικατερίνη Κουμαριανού,
«Η περίοδος της βασιλείας του Όθωνος 1833-1862», Ι.Ε.E, τόμ. ΙΓ΄, σ. 19.

ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ποιο υπήρξε το μέγεθος και ποια τα αίτια των προσφυγικών ρευμάτων κατά τον 20ο αιώνα;
 Ο αριθμός των προσφύγων που κατέφυγαν στην Ελλάδα κατά το 19ο αιώνα, δεν ήταν πολύ μεγάλος.
 Αντίθετα, τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα τα κύματα των προσφύγων που έφταναν στην Ελλάδα ήταν συχνότερα και πολυαριθμότερα
 Αίτια ήταν οι πολεμικές συγκρούσεις και η εχθρότητα μεταξύ των κρατών της βαλκανικής χερσονήσου, ως συνέπεια του γενικότερου ανταγωνισμού στην περιοχή.
 Αποκορύφωμα στην όλη κίνηση των πληθυσμών απετέλεσε ο ξεριζωμός του Ελληνισμού της Μ. Ασίας και της Ανατολικής Θράκης το 1922.
 Ο μεγάλος αριθμός των προσφύγων και ο οριστικός χαρακτήρας που πήρε η εκδίωξη από τις πατρογονικές εστίες ανάγκασε την ελληνική πολιτεία να λάβει συστηματικότερα μέτρα για την περίθαλψη και την αποκατάσταση τους στη νέα πατρίδα.

Τι γνωρίζετε για τα προσφυγικά ρεύματα προς την Ελλάδα κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα;
 Οι πρώτοι Έλληνες που πέρασαν μαζικά τα σύνορα τον 20ό αιώνα ήταν οι κάτοικοι της Ανατολικής Ρωμυλίας, περιοχή της (σημερινής) Βουλγαρίας, με σημαντικό ελληνικό πληθυσμό = ως συνέπεια των βιαιοπραγιών των Βουλγάρων, εξαιτίας του ανταγωνισμού Ελλάδας – Βουλγαρίας για επικράτηση στην υπό οθωμανική κυριαρχία Μακεδονία (Μακεδονικός αγώνας).
 Τον ίδιο χρόνο (1906) Έλληνες κάτοικοι της Ρουμανίας απελάθηκαν, λόγω της έξαρσης που γνώριζε την ίδια εποχή το Κουτσοβλαχικό ζήτημα*, το οποίο επηρέαζε τις σχέσεις Ελλάδας – Ρουμανίας. (Κουτσοβλάχοι = ομάδα λατινόφωνων Ελλήνων, που κατοικούσαν κυρίως σε ορεινές περιοχές της Πίνδου και το γλωσσικό ιδίωμα που μιλούσαν είχε κοινά στοιχεία με τη ρουμανική γλώσσα. Το ρουμανικό κράτος απαιτούσε από την Ελλάδα την αναγνώρισή τους ως ρουμανικής μειονότητας. Κάθε φορά που η Ελλάδα αρνιόταν κάτι τέτοιο, οι Ρουμάνοι για αντεκδίκηση εκδίωκαν με αφόρητες πιέσεις ελληνικούς πληθυσμούς από τη Ρουμανία).

Τι γνωρίζετε για τα προσφυγικά ρεύματα προς την Ελλάδα μετά τη συνθήκη του Βουκουρεστίου – Αύγουστος 1913 και το τέλος των βαλκανικών πολέμων;
 Φθάνουν στην Ελλάδα Έλληνες από: 1. Βουλγαρία, 2. Δυτική Θράκη και τμήμα της Ανατολικής Μακεδονίας , που είχαν παραχωρηθεί στη Βουλγαρία, 3. από περιοχές (της Μακεδονίας) που είχαν παραχωρηθεί στη Σερβία.
 Την εποχή αυτή φτάνει το πρώτο μεταναστευτικό ρεύμα από τη Ρωσία. Έλληνες της περιοχής του Καυκάσου, με την είδηση της προσάρτησης της εύφορης Μακεδονίας, άρχισαν να μεταναστεύουν στην Ελλάδα, με την ελπίδα ότι θα τους παραχωρήσουν γη. Κάποιοι από αυτούς κατάφεραν να εγκατασταθούν στην Κεντρική Μακεδονία. Το μεταναστευτικό ρεύμα αναχαιτίστηκε (σταμάτησε) με παρέμβαση της ελληνικής κυβέρνησης.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ
1. Ποιο υπήρξε το μέγεθος και ποια τα αίτια των προσφυγικών ρευμάτων κατά τον 20ο αιώνα;
2. Τι γνωρίζετε για τα προσφυγικά ρεύματα προς την Ελλάδα κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα;
3. Τι γνωρίζετε για τα προσφυγικά ρεύματα προς την Ελλάδα μετά τη συνθήκη του Βουκουρεστίου – Αύγουστος 1913 και το τέλος των βαλκανικών πολέμων;

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΣΩΣΤΟΥ – ΛΑΘΟΥΣ

1. Αιτία των προσφυγικών ρευμάτων κατά τον 20ο αιώνα υπήρξαν οι πολεμικές συγκρούσεις και η εχθρότητα μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών.
2. Το 1906 ελληνικοί πληθυσμοί εκδιώκονται από τη Ρουμανία λόγω έξαρσης του κουτσοβλαχικού ζητήματος.
3. Με την υπογραφή της συνθήκης του Βουκουρεστίου 1913, φθάνουν στην Ελλάδα Έλληνες από την Ανατολική Θράκη και τη Δυτική Μακεδονία.
4. Με την υπογραφή της συνθήκης του Βουκουρεστίου 1913, φθάνουν στην Ελλάδα Έλληνες από την Ουκρανία, την περιοχή του Καυκάσου.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΟΛΛΑΠΛΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ

1. Αποκορύφωμα στην όλη κίνηση των πληθυσμών υπήρξε ο ξεριζωμός των Ελλήνων το:
Α. 1912 Β. 1914 Γ. 1922 Δ. 1924

2. Έλληνες από την Ανατολική Ρωμυλία καταφθάνουν:

Α. 1906 Β. 1914 Γ. 1916 Δ. 1924

3. Η συνθήκη του Βουκουρεστίου υπογράφεται:

Α. 1908 Β. 1913 Γ. 1917 Δ. 1922

ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΑ ΡΕΥΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1914 – 1922
1. Ο διωγμός του 1914 (ο πρώτος διωγμός)

Τι γνωρίζετε για την ελληνική παρουσία στη Μ. Ασία από την αρχαιότητα έως το 19ο αιώνα;
 Η ελληνική παρουσία στη Μ. Ασία υπήρξε μακραίωνη.
 Πυκνοί πληθυσμοί κατά την αρχαιότητα και κατά τους βυζαντινούς χρόνους όμως αραίωσαν μετά το 12ο αιώνα, κυρίως λόγω των μαζικών εξισλαμισμών.
 Ενίσχυση των ελληνικών πληθυσμών κατά το 18ο και 19ο αιώνα, με μεταναστεύσεις από τον κυρίως ελλαδικό χώρο. Η αύξηση του πληθυσμού οδήγησε και σε οικονομική άνοδο, πνευματική άνθηση και αξιόλογη κοινοτική και εκπαιδευτική οργάνωση. Σε περιοχές με πυκνό ελληνικό πληθυσμό ιδρύθηκαν κοινότητες, σύλλογοι, σχολεία και ευαγή (φιλανθρωπικά) ιδρύματα με μεγάλη ακτινοβολία.

Ποια υπήρξαν τα αίτια της εθνικής αφύπνισης των Τούρκων από τα τέλη του 19ου αιώνα και εναντίον ποιων εθνοτήτων στράφηκαν;
 Η εθνική αφύπνιση των Τούρκων ενισχύθηκε μετά τη συρρίκνωση (μείωση των εδαφών) της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.
 Ο τουρκικός εθνικισμός συνέβαλε στην εχθρική αντιμετώπιση των μειονοτήτων που ζούσαν στην Οθωμανική αυτοκρατορία.
 Στο στόχαστρο βρέθηκαν κυρίως οι Έλληνες και οι Αρμένιοι, καθώς είχαν συγκεντρώσει στα χέρια τους το μεγαλύτερο μέρος του εμπορίου και της βιομηχανίας της χώρας.
 Η εκκρεμότητα επίσης στο ζήτημα της κατακύρωσης (οριστικής απόδοσης) των νησιών του ανατολικού Αιγαίου στην Ελλάδα, επιδείνωσε (χειροτέρεψε) τις σχέσεις Ελλάδας – Τουρκίας.

Τι γνωρίζετε για τα προσφυγικά ρεύματα κατά το πρώτο εξάμηνο του 1914;
 Τους πρώτους μήνες του 1914 έγιναν αθρόες μεταναστεύσεις Μουσουλμάνων της Σερβίας, της Βουλγαρίας και της Ελλάδας προς τη Μ. Ασία (Τουρκία) , οι οποίες υποκινήθηκαν από την τουρκική κυβέρνηση.
 Αυτό έδωσε το πρόσχημα (αφορμή) στην τουρκική κυβέρνηση σε συνδυασμό με την επικείμενη είσοδο της Τουρκίας στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο, να εκδιώξει τους Έλληνες.
 Πρώτα θύματα υπήρξαν οι Έλληνες της Ανατολικής Θράκης, στις αρχές του 1914.
 Το Μάιο οι διωγμοί επεκτάθηκαν και στη Δυτική Μ. Ασία, με το πρόσχημα της εκκένωσης της περιοχής απέναντι από τα (ελληνικά) νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, για στρατιωτικούς λόγους (= πιθανή συνεργασία των ελληνικών πληθυσμών της Μ. Ασίας με τον ελληνικό στρατό σε ενδεχόμενο πόλεμο).
 Η όλη επιχείρηση έγινε με την καθοδήγηση των Γερμανών = συμμάχων των Τούρκων.
 Η εκκένωση μεθοδεύτηκε (οργανώθηκε) με ανθελληνική εκστρατεία του τουρκικού τύπου και καταπίεση των Ελλήνων για να εξαναγκαστούν σε «εκούσια» μετανάστευση. Σε πολλές περιπτώσεις διαπράχθηκαν λεηλασίες και δολοφονίες σε βάρος των Ελλήνων.

Ποια υπήρξε η αντίδραση της ελληνικής κυβέρνησης και του Οικουμενικού πατριαρχείου σε αυτούς τους πρώτους διωγμούς του 1914;
 Το Οικουμενικό Πατριαρχείο κήρυξε την Ορθόδοξη εκκλησία σε διωγμό και ανέστειλε (διέκοψε προσωρινά) τη λειτουργία των εκκλησιών και των σχολείων.
 Η Ελλάδα αντέδρασε και ανέλαβε διπλωματικές ενέργειες, για να αρχίσουν διαπραγματεύσεις για εθελούσια ανταλλαγή Ελλήνων Ορθοδόξων της Τουρκίας και Μουσουλμάνων της Ελλάδας.
 Μικτή Επιτροπή του 1914 (Ορισμός) : Ιδρύθηκε τον Ιούνιο του 1914 και απαρτιζόταν από Έλληνες και Τούρκους. Επεδίωκε να ρυθμίσει τα σχετικά με την επικείμενη εθελούσια ανταλλαγή Ελλήνων Ορθοδόξων της Τουρκίας και Μουσουλμάνων της Ελλάδας, μετά τους πρώτους διωγμούς του 1914. Όμως δεν λειτούργησε ποτέ, λόγω της εισόδου της Τουρκίας στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο, τον Οκτώβριο του 1914.

Ποιες μορφές πήραν οι τουρκικές καταπιέσεις εναντίον των Ελλήνων;
 Θεσπίστηκαν έκτακτες επιβαρύνσεις (φόροι) και επιτάξεις (δεσμεύσεις) ειδών (π.χ. τροφίμων) για τις ανάγκες του πολέμου.
 Τέθηκαν εμπόδια στις εμπορικές δραστηριότητες των Ελλήνων (τους απαγόρευαν να εξασκήσουν κάποια επαγγέλματα).
 Πληθυσμοί χωριών ή και ευρύτερων περιοχών μετατοπίστηκαν από τις ακτές προς το εσωτερικό της Μ. Ασίας.
 Οι άνδρες άνω των 45 ετών = τάγματα εργασίας
Οι άνδρες ηλικίας 20-45 επάνδρωναν τον τουρκικό στρατό. Αρχικά μπορούσαν να εξαγοράσουν τη θητεία τους. Όσοι δεν πλήρωσαν χαρακτηρίστηκαν λιποτάκτες. Μετά την κατάργηση της δυνατότητας εξαγοράς της θητείας σημειώθηκαν χιλιάδες λιποταξίες και όσοι συνελήφθησαν εκτελέστηκαν.

Τι γνωρίζετε για την εξέλιξη των τουρκικών διώξεων έως το 1918;
 Οι ενέργειες των Τούρκων προκάλεσε μεγάλο κύμα φυγής των Ελλήνων της Μ. Ασίας προς την Ελλάδα.
 Στα σπίτια που εγκατέλειψαν οι Έλληνες, οι τουρκικές αρχές εγκατέστησαν Μουσουλμάνους μετανάστες από τη Σερβία, τη Βουλγαρία, την Αλβανία και την Ελλάδα.
 Οι διώξεις και οι εκτοπίσεις (μετατοπίσεις στο εσωτερικό της Μ. Ασίας) του ελληνικού στοιχείου (πληθυσμού) συνεχίστηκαν με μικρότερη ένταση κατά τα επόμενα χρόνια, μέχρι το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου, το 1918, και επεκτάθηκαν και σε άλλες περιοχές (Μαρμαράς, Πόντος κ.α.).
 Οι πρόσφυγες που έφτασαν στην Ελλάδα στο διάστημα αυτό έφτασαν σε πολλές χιλιάδες.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ
1. Τι γνωρίζετε για την ελληνική παρουσία στη Μ. Ασία από την αρχαιότητα έως το 19ο αιώνα;
2. Ποια υπήρξαν τα αίτια της εθνικής αφύπνισης των Τούρκων από τα τέλη του 19ου αιώνα και εναντίον ποιων εθνοτήτων στράφηκαν;
3. Τι γνωρίζετε για τα προσφυγικά ρεύματα κατά το πρώτο εξάμηνο του 1914;
4. Ποια υπήρξε η αντίδραση της ελληνικής κυβέρνησης και του Οικουμενικού πατριαρχείου σε αυτούς τους πρώτους διωγμούς του 1914;
5. Ποιες μορφές πήραν οι τουρκικές καταπιέσεις εναντίον των Ελλήνων;
6. Τι γνωρίζετε για την εξέλιξη των τουρκικών διώξεων έως το 1918;

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΣΩΣΤΟΥ – ΛΑΘΟΥΣ
1. Η ελληνική παρουσία στη Μ. Ασία υπήρξε μακραίωνη.
2. Η εθνική αφύπνιση των Τούρκων ενισχύθηκε μετά την εδαφική συρρίκνωση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.
3. Το Μάιο του 1914 οι διωγμοί επεκτάθηκαν και στην Ανατολική Θράκη.
4. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο κήρυξε την Ορθόδοξη εκκλησία σε διωγμό.
5. Οι διώξεις και οι εκτοπίσεις του ελληνικού στοιχείου συνεχίστηκαν με την ίδια ένταση μέχρι το 1918.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΟΛΛΑΠΛΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ
1. Οι Έλληνες της Ανατολικής Θράκης εκδιώχθηκαν από τις εστίες τους:
Α. το Μάιο του 1914
Β. στις αρχές του 1914
Γ. το Μάιο του 1912
Δ. στις αρχές του 1912

2. Αθρόες μεταναστεύσεις μουσουλμάνων των Βαλκανίων προς την Τουρκία έγιναν:
Α. 1911
Β. 1914
Γ. 1915
Δ. 1918

3. Η Μικτή επιτροπή ιδρύθηκε:
Α. τον Ιούνιο του 1913
Β. τον Ιούνιο του 1914
Γ. τον Ιούλιο του 1914
Δ. τον Ιούλιο του 1918

4. Η Τουρκία εισέρχεται στον Α΄ παγκόσμιο πόλεμο:
Α. τον Οκτώβριο του 1913
Β. τον Οκτώβριο του 1914
Γ. τον Οκτώβριο του 1915
Δ. τον Οκτώβριο του 1918

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΠΗΓΗΣ – ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΟΣ

1. «Προοίμιο των διωγμών ήταν ο εμπορικός αποκλεισμός του 1909 και του 1911. Η ατμόσφαιρα όμως άρχισε να γίνεται έντονα ανθελληνική το 1913, μετά την πτώση της «Φιλελεύθερης Ενώσεως» και την ανατροπή της κυβερνήσεως του Κιαμήλ πασά που διαδέχθηκε η δικτατορία του νεοτουρκικού κομιτάτου (Ιούνιος 1913). Το εκκρεμές θέμα της κατακυρώσεως των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου στην Ελλάδα, μετά τους Βαλκανικούς πολέμους, επιδείνωσε τις σχέσεις Ελλάδος-Τουρκίας. Η συνθήκη των Αθηνών το Νοέμβριο του 1913 δεν επέλυσε τη σχετική διαφορά. Αναφέρεται μάλιστα πως ο Τούρκος αντιπρόσωπος, διαπιστώνοντας πως η Ελλάδα ήταν ανυποχώρητη στο θέμα των νησιών, διατύπωσε την πρώτη επίσημη απειλή εναντίον της ελληνικής μειονότητας.
Οι διωγμοί άρχισαν στα τέλη του 1913 με τη βίαιη εκδίωξη των Ελλήνων της Ανατολικής Θράκης. Τον Μάιο του 1914 υπό την καθοδήγηση των Γερμανών επεκτάθηκαν οι διωγμοί και στη δυτική Μικρά Ασία. Στη θέση των Ελλήνων που ξεριζώθηκαν, εγκαταστάθηκαν μουσουλμάνοι πρόσφυγες από εδάφη που έχασε η Τουρκία στους Βαλκανικούς πολέμους. Για την εκκένωση της περιοχής, που βρίσκεται απέναντι από τα επίμαχα ελληνικά νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, από τον ελληνικό πληθυσμό προβλήθηκαν λόγοι στρατιωτικής άμυνας. Βέβαια το ελληνικό κράτος ήταν ακόμη ουδέτερο και ο βασιλιάς του θεωρούνταν γερμανόφιλος».
Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΕ΄, σ. 99

Αφού μελετήσετε το παραπάνω ιστορικό παράθεμα και με βάση τις γνώσεις σας από το σχολικό βιβλίο να εκθέσετε τους λόγους για τους οποίους η Τουρκική κυβέρνηση εξεδίωξε τους ελληνικούς πληθυσμούς από την Ανατολική Θράκη και τις ακτές της Δυτικής Μικράς Ασίας κατά το 1914 και την έκταση που πήραν οι διωγμοί αυτοί..

2. Αφού μελετήσετε το παρακάτω ιστορικό παράθεμα και με βάση τις γνώσεις σας από το σχολικό βιβλίο να εκθέσετε τα μέσα καταπίεσης των Τούρκων επί των ελληνικών πληθυσμών και τις ενέργειες που ανέλαβε η ελληνική κυβέρνηση για να αντιμετωπίσει το ζήτημα.

«Παραλλήλως προς την εγκατάστασιν των μωαμεθανών προσφύγων εις τα ελληνικά χωρία της Θράκης και των παραλίων της Μικράς Ασίας (διότι εις το εσωτερικόν της Μικράς Ασίας δεν έγιναν εγκαταστάσεις μουσουλμάνων εις ελληνικά χωρία) ετέθησαν εις ενέργειαν και πάντες οι δυνατοί τρόποι καταπιέσεως του ημετέρου στοιχείου: εμπορικός αποκλεισμός, συλλήψεις, φυλακίσεις, κακώσεις, τραυματισμοί, δηώσεις, τρομοκρατία της υπαίθρου χώρας. Οι μωαμεθανοί πρόσφυγες μόλις εγκαθιστάμενοι εις τας χριστιανικάς οικίας εξεδίωκον τους ημετέρους ομογενείς και κατελάμβανον, τα οικιακά σκεύη, έπιπλα, εργαλεία, και πάσαν εν γένει την περιουσίαν αυτών· τους ηνάγκαζον να εργασθώσι δια λογαριασμόν των κακομεταχειριζόμενοι και παντοιοτρόπως πιέζοντες αυτούς. Εις τους δυστυχείς χριστιανούς ουδέν υπελείπετο ή ν’ αναχωρήσωσι πεινώντες και εστερημένοι των πάντων. Ούτω ήρχισεν η μετανάστευσις των κατοίκων των χωρίων των επαρχιών Ανδριανουπόλεως, Σαράντα Εκκλησιών, Διδυμοτείχου, Βιζύης, Ηρακλείας, Αίνου, Καλλιπόλεως, Γανοχώρων, Φωκαίας, Κυδωνιών, Περγάμου, Αδραμυττίου, Βρυούλλων, Κυζίκου, Τσερμέ κ.λπ., κ.λπ. μετανάστευσις ήτις, δικαίως, μεγάλως ανησύχησε την ημετέραν Κυβέρνησιν προβάσαν εις επανειλημμένα διαβήματα προς περιστολήν του κακού και απειλήσασαν αντίποινα. Εν τω μεταξύ συμμορίαι ενόπλων μωαμεθανών είχον καταστήσει αδύνατον την ύπαρξιν του ημετέρου στοιχείου εν τη υπαίθρω χώρα. Οι φόνοι, οι τραυματισμοί, αι λεηλασίαι, των ελληνικών περιουσιών ήσαν εις την ημερησίαν διάταξιν καθ’ όλην την Τουρκίαν, εις τας συμμορίας ελάμβανον μέρος και αξιωματικοί τούρκοι. Ο εμπορικός αποκλεισμός εφηρμόζετο κατά τον αγριώτερον τρόπον.

Ανέκδοτη επιστολή από το Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών

2. Άλλα προσφυγικά ρεύματα (έως το 1920)

 1916 από την Ανατολική Μακεδονία, την οποία είχαν καταλάβει οι Βούλγαροι = σύμμαχοι των Γερμανών. Το 1918, μετά τη λήξη των εχθροπραξιών (του Α΄ παγκοσμίου πολέμου) επέστρεψαν στις εστίες τους και η «Υπηρεσία Ανοικοδομήσεως Ανατολικής Μακεδονίας» μερίμνησε για την επανεγκατάστασή τους.
 Νοέμβριος 1919 – υπογράφεται η συνθήκη του Νεϊγύ, που προέβλεπε την παραχώρηση της Δυτικής Θράκης από τη Βουλγαρία στην Ελλάδα. Στη συνθήκη ήταν συνημμένο (είχε προστεθεί) το «Σύμφωνο περί αμοιβαίας μεταναστεύσεως μεταξύ Ελλάδος και Βουλγαρίας». Με βάση αυτό:
Από την Ελλάδα → 50.000 Βούλγαροι και
Από τη Βουλγαρία → 30.000 Έλληνες (περίπου 20.000 Έλληνες είχαν μεταναστεύσει πριν από την υπογραφή της συνθήκης).
 1919 – 1921: Λόγω της Ρωσικής Επανάστασης και της κατάληψης ρωσικών επαρχιών από τους Τούρκους, μεγάλο μέρος των Ελλήνων της Ρωσίας κατέφυγε στα λιμάνια της Μαύρης θάλασσας και από εκεί στην Ελλάδα. Μαζί τους ήρθαν Αρμένιοι και Ρώσοι.
 1914 – Βόρεια Ήπειρος
 1919 – Ρουμανία, από τις περιοχές που απετέλεσαν πεδίο πολεμικών συγκρούσεων κατά τη διάρκεια του Α΄ παγκοσμίου πολέμου.
 1919 – από την υπό ιταλική κατοχή Νοτιοδυτική Μικρά Ασία
 1919 – Αϊδίνιο και εσωτερικό Μικράς Ασίας
 Από το 1912 – από τα ιταλοκρατούμενα Δωδεκάνησα.

 Συμπερασματικά: Μέχρι το 1920 είχαν καταφύγει στην Ελλάδα περίπου 800.000 πρόσφυγες. Περιοχές εγκατάστασης: Αθήνα, Πειραιάς, Θεσσαλονίκη (γενικότερα στη Μακεδονία), νησιά του Ανατολικού Αιγαίου (Λέσβος, Χίος, Σάμος). Μικρότερος αριθμός κατευθύνθηκε στην Κρήτη (Ηράκλειο, Χανιά), το Βόλο, την Πάτρα, την Καλαμάτα και τα νησιά του Αργοσαρωνικού (Αίγινα, Σαλαμίνα, Πόρος).

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΣΩΣΤΟΥ – ΛΑΘΟΥΣ
1. Η Συνθήκη του Νεϊγύ προέβλεπε την παραχώρηση Δυτικής Μακεδονίας από τη Βουλγαρία στην Ελλάδα.
2. Έως το 1920 οι πρόσφυγες έφταναν στην Ελλάδα με τη φροντίδα του κράτους.
3. Οι Βούλγαροι κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου υπήρξαν σύμμαχοι των Γερμανών.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΟΛΛΑΠΛΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ
1. Η Συνθήκη του Νεϊγύ υπογράφηκε:

Α. τον Οκτώβριο του 1918
Β. το Νοέμβριο του 1918
Γ. τον Οκτώβριο του 1919
Δ. το Νοέμβριο του 1919

2. Με βάση το «Σύμφωνο περί αμοιβαίας μεταναστεύσεως Ελλάδος και Βουλγαρίας» αναχώρησαν από την Ελλάδα περίπου:

Α. 20.000 Βούλγαροι
Β. 30.000 Βούλγαροι
Γ. 40.000 Βούλγαροι
Δ. 50.000 Βούλγαροι

3. Πρόσφυγες από τη Βόρειο Ήπειρο ήρθαν:

Α. το 1914
Β. το 1919
Γ. το 1912
Δ. το 1920

4. Πρόσφυγες από τη Ρουμανία ήρθαν:

Α. το 1914
Β. το 1919
Γ. το 1912
Δ. το 1920

5. Πρόσφυγες από το εσωτερικό της Μ. Ασίας ήρθαν:

Α. το 1914
Β. το 1919
Γ. το 1912
Δ. το 1920

6. Συνολικά μέχρι το 1920, είχαν καταφύγει στην Ελλάδα περίπου:
Α. 500.000 πρόσφυγες
Β. 600.000 πρόσφυγες
Γ. 700.000 πρόσφυγες
Δ. 800.000 πρόσφυγες

3. Η περίθαλψη

o Αρχικά: έργο εθελοντών, ως επί το πλείστον
o Επιτροπές από το Υπουργείο εσωτερικών → διανομή τροφίμων, ιματισμού (ρούχων), στοιχειώδους οικονομικής βοήθειας. Έσοδα από: εράνους, δωρεές, και μικρή κρατική επιχορήγηση.
o Οργανισμός (Ορισμός): Επιτροπή που ιδρύθηκε τον Ιούλιο του 1914 στη Θεσσαλονίκη, με σκοπό την άμεση περίθαλψη και στη συνέχεια την εγκατάσταση των προσφύγων σε εγκαταλελειμμένα τουρκικά και βουλγαρικά χωριά της Κεντρικής και Ανατολικής Μακεδονίας. Παρεχόταν συσσίτιο, προσωρινή στέγη και ιατρική περίθαλψη, μέχρι οι πρόσφυγες να βρουν εργασία ή να αποκτήσουν γεωργικό κλήρο.
o Κατά την περίοδο του Εθνικού διχασμού (+ βλέπε σελ. 93-96) (1916 – 1917):
«Ανώτατη Δεύθυνσις Περιθάλψεως» (Ορισμός): Υπηρεσία, η οποία ιδρύθηκε κατά την περίοδο του εθνικού διχασμού στη Θεσσαλονίκη, από την κυβέρνηση Βενιζέλου, με σκοπό την υποδοχή και αποκατάσταση των προσφύγων.
«Υπουργείο Περιθάλψεως» (Ορισμός): Ιδρύθηκε από τον Ελ. Βενιζέλο στην Αθήνα, τον Ιούλιο του 1917, μετά την πολιτική του επικράτηση και αφού πρώτα ο βασιλιάς Κωνσταντίνος είχε εγκαταλείψει τη χώρα.. Σκοπός του ήταν η αποκατάσταση των προσφύγων. Για πρώτη φορά θεσμοθετήθηκε η περίθαλψη και για τις οικογένειες των εφέδρων (στρατιωτών) που βρίσκονταν στο μέτωπο και για τις οικογένειες των θυμάτων του πολέμου. (+ σελ. 145) Βοήθησε και στην παλιννόστηση των Ελλήνων της Μ. Ασίας την περίοδο 1918-1922. (+σελ. 148) Με την άφιξη των προσφύγων, το έργο της προσωρινής στέγασης ανέλαβε το Υπουργείο Περιθάλψεως, που ενισχύθηκε με έκτακτο προσωπικό.
o Συμπέρασμα : Μολονότι η Ελλάδα βρισκόταν σε πολεμική αναμέτρηση (Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος) και οι οικονομικές συνθήκες ήταν αντίξοες, η φροντίδα για τους πρόσφυγες ήταν περισσότερο οργανωμένη από το 1917 έως το 1921. Σύμφωνα με στοιχεία των υπηρεσιών του Υπουργείου Περιθάλψεως, δέχτηκαν περίθαλψη κατά διαστήματα περίπου 450.000 πρόσφυγες.

o Ποιες μορφές περιελάμβανε η μέριμνα για τους πρόσφυγες την περίοδο 1914-1921;
1. Διανομή χρηματικού βοηθήματος. Ιδιαίτερο επίδομα δινόταν σε ιερείς δασκάλους και επιμελείς μαθητές.
2. Διανομή συσσιτίου. Το κράτος, όπως και το Πατριωτικό Ίδρυμα (ορισμός), την περίοδο 1917 – 1921 οργάνωναν καθημερινά συσσίτια σε συνοικίες πόλεων όπου ήταν εγκατεστημένοι πολλοί πρόσφυγες.
3. Παροχή ιατρικής περίθαλψης. Διορίστηκαν γιατροί, φαρμακοποιοί, και μαίες, αποκλειστικά για τους πρόσφυγες.
4. Χορήγηση φαρμάκων και νοσηλεία σε νοσοκομεία, δημόσια ή ειδικά διαμορφωμένα για την περίθαλψη των προσφύγων.
5. Στέγαση σε προσωρινά καταλύματα, (σκηνές και παράγκες), σε δημόσια και επιταγμένα = αναγκαστικά δεσμευμένα ή μισθωμένα = νοικιασμένα ιδιωτικά κτίρια.
6. Παροχή ενδυμάτων και κλινοσκεπασμάτων = σεντόνια, κουβέρτες.
7. Βοήθεια για εύρεση εργασίας.
8. Δωρεάν μετακίνηση, ομαδική ή ατομική, για εύρεση στέγης και εργασίας ή για επιστροφή στις περιοχές της προηγούμενης εγκατάστασης.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ
1. Να δώσετε σύντομους ορισμούς για τους παρακάτω όρους: «Οργανισμός», «Ανώτατη Διεύθυνση Περιθάλψεως», «Υπουργείο Περιθάλψεως», «Πατριωτικό ίδρυμα».
2. Ποιες μορφές περιελάμβανε η μέριμνα για τους πρόσφυγες την περίοδο 1914-1921;

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΟΛΛΑΠΛΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ
1. Ο «Οργανισμός» ιδρύθηκε:
Α. τον Ιούνιο του 1914
Β. τον Ιούλιο του 1914
Γ. τον Ιούνιο του 1917
Δ. τον Ιούλιο του 1917
2. Το «Υπουργείο Περιθάλψεως» ιδρύθηκε:
Α. τον Ιούνιο του 1914
Β. τον Ιούλιο του 1914
Γ. τον Ιούνιο του 1917
Δ. τον Ιούλιο του 1917

3. Την περίοδο 1917-1921, δέχτηκαν περίθαλψη κατά διαστήματα:
Α. 250.000 πρόσφυγες
Β. 300.000 πρόσφυγες
Γ. 450.000 πρόσφυγες
Δ. 800.000 πρόσφυγες

4. Η παλιννόστηση (= η επιστροφή στους τόπους κατοικίας, πριν τα προσφυγικά ρεύματα του 1914.)

Πότε ξεκίνησε: Τους τελευταίους μήνες του 1918, μετά τον τερματισμό του Α΄Π.Π για την Τουρκία.
Περιοχές: Επιστροφή στη Μ. Ασία.
Ποιος φορέας ανέλαβε την οργάνωση:
1. Πατριαρχική Επιτροπή (Ορισμός): Επιτροπή η οποία συστάθηκε τον Οκτώβριο του 1918 στην Κωνσταντινούπολη με σκοπό τον επαναπατρισμό των εκτοπισμένων (την επιστροφή των προσφύγων), με τη βοήθεια του Πατριαρχείου και της ελληνικής κυβέρνησης.
Η παλιννόστηση έγινε τμηματικά με τη μέριμνα του Υπουργείου Περιθάλψεως και επετράπηκε να επιστρέψουν αρχικά οι ευπορότεροι = πλούσιοι, και οι πρόσφυγες οι προερχόμενοι από ορισμένες περιοχές της Δυτικής Μικράς Ασίας. Οι περισσότεροι επέστρεψαν στις εστίες τους μετά την απόβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη, το Μάιο του 1919. Μέχρι το τέλος του 1920 η περισσότεροι πρόσφυγες είχαν επιστρέψει στη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη.

Ποιες συνθήκες αντιμετώπισαν οι πρόσφυγες, μόλις επέστρεψαν στις εστίες τους;
 Βρήκαν άσχημες συνθήκες καθώς πολλά σπίτια εκκλησίες και σχολεία είχαν μερικώς ή εντελώς καταστραφεί.
 Σε κάποιες περιοχές, σε σπίτια Ελλήνων είχαν εγκατασταθεί Μουσουλμάνοι πρόσφυγες από βαλκανικές χώρες.
 «Υπηρεσία Παλιννοστήσεως και Περιθάλψεως» (Ορισμός) : Υπηρεσία η οποία ιδρύθηκε και λειτούργησε κατά την περίοδο της παλιννόστησης των Ελλήνων προσφύγων στη Μ. Ασία, στα πλαίσια της Ύπατης Αρμοστείας (ελληνική προσωρινή διοίκηση) στη Σμύρνη. Έργο της υπήρξε να βοηθά όσους επέστρεφαν, να αποκατασταθούν στα σπίτια τους και στις ασχολίες τους.
 Οι ειρηνικές μέρες δεν κράτησαν πολύ. Τον Αύγουστο του 1922 (με τη μικρασιατική καταστροφή) οι παλιννοστούντες θα έπαιρναν πάλι το δρόμο της προσφυγιάς.

Β. Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ

1. Η έξοδος
Τι γνωρίζετε για τα πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα της περιόδου 1919-1922;
• 15 Μαΐου 1919: Αποβίβαση ελληνικού στρατού στη Σμύρνη. Σύντομα η ελληνική παρουσία επεκτάθηκε και στις γύρω περιοχές.
• Ιούλιος 1920: Υπογράφεται η συνθήκη των Σεβρών, που μεταξύ άλλων όριζε ότι η περιοχή της Σμύρνης θα βρισκόταν υπό ελληνική διοίκηση και κατοχή για πέντε χρόνια. Ύστερα από την περίοδο αυτή θα μπορούσαν οι κάτοικοι με δημοψήφισμα να αποφασίσουν την προσάρτηση της περιοχής στην Ελλάδα.
• Νοέμβριος 1920: Εκλογές στην Ελλάδα και ήττα του κόμματος των Φιλελευθέρων και ο βασιλιάς Κωνσταντίνος επέστρεψε στην Ελλάδα.. Αυτό έδωσε την αφορμή στους συμμάχους (στο μικρασιατικό μέτωπο, Άγγλους, Γάλλους, Ιταλούς, Αμερικάνους) να εκφράσουν καθαρότερα την (αρνητική) στάση τους απέναντι στην Ελλάδα.
• Συγχρόνως το εθνικό κίνημα των Τούρκων με επικεφαλής τον Μουσταφά Κεμάλ γινόταν διαρκώς ισχυρότερο τόσο στο εξωτερικό, όσο και στο εσωτερικό της Τουρκίας.
• Αύγουστος 1922: Ο μικρασιατικός πόλεμος λήγει με ήττα και υποχώρηση του ελληνικού στρατού (μικρασιατική καταστροφή). Χιλιάδες πρόσφυγες, ακολουθώντας τον στρατό, άρχισαν να φτάνουν στην Ελλάδα.

Προσφυγικά ρεύματα και τόποι προέλευσης κατά το 1922.
• Πριν από τον Αύγουστο του 1922: ελληνικοί πληθυσμοί της Μικράς Ασίας (Πόντου, Κιλικίας, Καππαδοκίας) είχαν εγκαταλείψει τα σπίτια τους και είχαν καταφύγει στη Σμύρνη
• Μετά την καταστροφή της Σμύρνης (Αύγουστος 1922): Έλληνες εγκαταλείπουν τα Βουρλά, τα Μοσχονήσια και το Αϊβαλί. Διώξεις σημειώθηκαν και στη βορειοδυτική Μικρά Ασία (Προποντίδα και αλλού).
• Αιχμάλωτοι στρατιώτες και ντόπιοι άνδρες 18-45 ετών συγκεντρώθηκαν σε στρατόπεδα και σχηματίστηκαν πορείες αιχμαλώτων και ομήρων προς το εσωτερικό της Μ. Ασίας. Πολλοί πέθαναν από τις κακουχίες και την ασιτία.
• Στους κατοίκους της Ανατολικής Θράκης δόθηκε προθεσμία ενός μήνα για να εκκενώσουν την περιοχή. Με αυτόν τον τρόπο είχαν τη δυνατότητα να πάρουν μαζί τους όσα μπορούσαν να μεταφέρουν από την κινητή τους περιουσία.
• Οι Έλληνες της χερσονήσου της Καλλίπολης έφυγαν αργότερα.
• Το φθινόπωρο του 1922 έφθασαν στην Ελλάδα περίπου 900.000 πρόσφυγες (ανάμεσά τους και 50.000 Αρμένιοι).
• Περίπου 200.000 Έλληνες παρέμεναν στην Καππαδοκία και γενικότερα στην Κεντρική και νότια Μικρά Ασία. Αυτοί μεταφέρθηκαν στην Ελλάδα το 1924 – 1925 με τη φροντίδα της Μικτής επιτροπής (1 +σελ. 150, + ορισμός, σελ. 152).

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ
1. Τι γνωρίζετε για τα πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα της περιόδου 1919-1922;
2. Τι γνωρίζετε για τα προσφυγικά ρεύματα και τους τόπους προέλευσης τους κατά το 1922;

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΣΩΣΤΟΥ – ΛΑΘΟΥΣ
1. Η Συνθήκη των Σεβρών όριζε ότι η Μ. Ασία θα βρισκόταν υπό ελληνική διοίκηση για πέντε χρόνια.
2. Αφορμή για την αλλαγή της στάσης των «Συμμάχων» υπήρξε η εκλογική ήττα του Βενιζέλου το Νοέμβριο του 1920.
3. Στους κατοίκους της Ανατολικής Θράκης δόθηκε προθεσμία ενός μήνα για να εκκενώσουν την περιοχή.
4. Οι Έλληνες της χερσονήσου της Καλλίπολης έφυγαν νωρίτερα.
5. Ένα τμήμα των Ελλήνων του Πόντου κατέφυγε στη Ρωσία.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΟΛΛΑΠΛΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ

1. Ο ελληνικός στρατός αποβιβάστηκε στη Σμύρνη:
α. 15/3/1919 β. 15/4/1919 γ. 15/5/1919 δ. 15/6/1919

2. Συνολικά το φθινόπωρο του 1922 έφθασαν στην Ελλάδα (πρόσφυγες):
α. 120.000 β. 200.000 γ. 250.000 δ. 900.000

3. Στην Καππαδοκία παρέμειναν (πρόσφυγες):
α. 180.000 β. 200.000 γ. 230.000 δ. 300.000

ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΗΓΗΣ -ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΟΣ

Άρθρα της Συνθήκης των Σεβρών που αφορούν την «παραχώρηση» της Σμύρνης στους Έλληνες
Στο Γ΄ μέρος, στο Άρθρο 66 καθορίζονται με εξαντλητική λεπτομέρεια τα γεωγραφικά όρια της περιοχής της Σμύρνης…
Στο άρθρο 69 διαγραφόταν το προσωρινό της καθεστώς:

«Άρθρον 69. Η πόλις της Σμύρνης και τα εν άρθρω 66 περιγραφόμενα εδάφη παραμένουσιν υπό την οθωμανικήν κυριαρχίαν. Ουχ ήττον η Τουρκία μεταβιβάζει εις την Ελληνικήν Κυβέρνησιν την ενάσκησιν των κυριαρχικών αυτής δικαιωμάτων επί της πόλεως της Σμύρνης και των ειρημένων εδαφών. Εις ένδειξιν της κυριαρχίας ταύτης, η οθωμανική σημαία θα είναι διαρκώς υψωμένη επί εξωτερικού τινος φρουρίου της πόλεως, υποδειχθησομένου υπό των Προεχουσών Συμμάχων Δυνάμεων». Εξάλλου η ελληνική κυβέρνηση θα ήταν υπεύθυνη για τη διοίκηση της Σμύρνης (άρθρο 70), θα διατηρούσε τις αναγκαίες στρατιωτικές δυνάμεις για την τήρηση της ασφαλείας και της τάξεως (άρθρο 71), θα ίδρυε τοπικό κοινοβούλιο με αναλογική αντιπροσώπευση όλων των τμημάτων του πληθυσμού (άρθρο 72), αναλάμβανε επίσης την υποχρέωση να διατηρήσει το τουρκικό νόμισμα χωρίς να το υποτιμήσει (άρθρο 77) και αναγνώριζε την εξομοίωση των Οθωμανών υπηκόων κατοίκων της περιοχής με τους Έλληνες υπηκόους εξασφαλίζοντάς τους διπλωματική και προξενική προστασία (άρθρο 79). Τέλος, το άρθρο 83 διέγραφε τη διαδικασία ενδεχόμενης οριστικής προσαρτήσεως της πόλεως και της περιοχής στην Ελλάδα: «Παρελθούσης πενταετίας από της ενάρξεως της ισχύος της παρούσης Συνθήκης, το υπό του άρθρου 72 προβλεπόμενον τοπικόν κοινοβούλιον δύναται, δια ψηφίσματος κατά πλειονοψηφίαν, να αιτήσηται παρά του Συμβουλίου της Κοινωνίας των Εθνών, όπως η πόλις της Σμύρνης και το εν άρθρω 66 περιγραφόμενον έδαφος περιελθώσιν οριστικώς εις το Βασίλειον της Ελλάδος. Το Συμβούλιον δύναται να απαιτήση προηγουμένως δημοψήφισμα κατά τους όρους ους θα υποδείξη.
Εν περιπτώσει καθ’ ην η εφαρμογή της προηγουμένης παραγράφου ήθελεν έχει ως αποτέλεσμα την εις το Βασίλειον της Ελλάδος περιέλευσιν της Σμύρνης και του ειρημένου εδάφους, το κυριαρχικόν δικαίωμα της Τουρκίας, περί ου το άρθρον 69, θα τερματισθή. Η Τουρκία δηλοί από τούδε ότι παραιτείται, εν τη περιπτώσει ταύτη, υπέρ της Ελλάδος, πάντων των δικαιωμάτων και τίτλων αυτής επί της πόλεως».
Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΕ΄, σσ. 140-141

«Η Γαλλία και η Ιταλία όμως δεν είχαν την ίδια γνώμη. Ο Γάλλος πρωθυπουργός Leygues πρότεινε να σταλεί στην ελληνική κυβέρνηση σαφής προειδοποίηση ότι τυχόν επιστροφή του Κωνσταντίνου θα σήμαινε παραδοχή της πολιτικής του κατά τη διάρκεια του πολέμου και ανασύσταση ενός καθεστώτος εχθρικού προς τους Συμμάχους. Στην περίπτωση αυτή θα έπρεπε η Ελλάδα να γνωρίζει ότι οι Σύμμαχοι δεν ήταν σε θέση να εμπιστευθούν σημαντικά στρατηγικά σημεία στη Μικρά Ασία σε μια μη φιλική κυβέρνηση. Με άλλα λόγια, επιστροφή του Κωνσταντίνου θα σήμαινε αναθεώρηση, από τις Δυνάμεις, της Συνθήκης των Σεβρών. Το τελικό κείμενο, που υιοθετήθηκε από τη Συμμαχική Συνδιάσκεψη του Λονδίνου και επιδόθηκε στην κυβέρνηση Ράλλη, στις 20 Νοεμβρίου / 3 Δεκεμβρίου, αποτελούσε, τυπικά, συμβιβασμό ανάμεσα στις δύο απόψεις με ουσιαστική παραδοχή των γαλλικών θέσεων. Δεν έθετε θέμα αναθεωρήσεως της Συνθήκης, αλλά τόνιζε ότι οι δυνάμεις της Entente θα θεωρούσαν την τυχόν επιστροφή του Κωνσταντίνου στον ελληνικό θρόνο σαν μια μη φιλική ενέργεια που θα τους έδινε το δικαίωμα να επανεξετάσουν ολόκληρη την πολιτική τους στην Εγγύς Ανατολή χωρίς καμιά δέσμευση · χωρίς, δηλαδή, να δεσμεύονται από τη Συνθήκη των Σεβρών. Η Ελλάδα θα έπαυε να θεωρείται σύμμαχος – εντολοδόχος της Entente στη Μικρά Ασία. Στις 21 Νοεμβρίου / 4 Δεκεμβρίου, μία μέρα πριν από το Δημοψήφισμα για την επιστροφή του Κωνσταντίνου, οι πρεσβευτές της Αγγλίας, Γαλλίας και Ιταλίας εξουσιοδοτήθηκαν να γνωστοποιήσουν στην ελληνική κυβέρνηση, ότι οι Σύμμαχοι θα διέκοπταν κάθε οικονομική υποστήριξη προς την Ελλάδα αν ξαναγύριζε ο εξόριστος μονάρχης».
Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΕ΄, σ. 150

Αφού μελετήσετε την παραπάνω ιστορικά παραθέματα και με βάση τις γνώσεις σας από το σχολικό βιβλίο να προσδιορίσετε τις πολιτικές και στρατιωτικές εξελίξεις την περίοδο 1919 – 1922.

2. Το πρώτο διάστημα
Τι γνωρίζετε για τον αριθμό και τις συνθήκες διαβίωσης των προσφύγων κατά το πρώτο διάστημα παραμονής τους στην Ελλάδα;
 Οι πρώτες απογραφές των προσφύγων που κατέφυγαν στην Ελλάδα δεν αποδίδουν την πραγματικότητα.
 Ο αριθμός τους πρέπει να ήταν μεγαλύτερος αν υπολογίσουμε την υψηλή θνησιμότητα (θανάτους) των πρώτων χρόνων, α. λόγω των άθλιων συνθηκών διαβίωσης, β. των επιδημιών, γ. το μειωμένο αριθμό γεννήσεων, δ. τη μετανάστευση πολλών προσφύγων σε άλλες χώρες.
 Στην απογραφή του 1928 καταγράφηκαν 1.220.000 πρόσφυγες.
 Οι αρρώστιες κατέβαλλαν τους πρόσφυγες που ήταν α. ταλαιπωρημένοι, β. πρόχειρα στεγασμένοι και γ. υποσιτίζονταν. Ο τύφος, η γρίπη, η φυματίωση (κυρίως στις πόλεις) και η ελονοσία (κυρίως στην ύπαιθρο) τους θέριζαν.
 Σύμφωνα με στοιχεία της Κ.Τ.Ε. ένας σημαντικός αριθμός προσφύγων πέθαναν μέσα σ’ ένα χρόνο από την άφιξή τους στην Ελλάδα.
 Οι πρόσφυγες ήταν και ψυχικά τραυματισμένοι από την απώλεια συγγενών και φίλων, της πατρογονικής γης και του ευρύτερου κοινωνικού χώρου όπου είχαν ζήσει.

Τι γνωρίζετε για τις πρώτες προσπάθειες αποκατάστασης και αντιμετώπισης του προβλήματος των προσφύγων;
 Στην αρχή το κράτος αντιμετώπισε με τα μέσα που διέθετε τις πρώτες στοιχειώδεις και πιεστικές ανάγκες: διατροφή, προσωρινή στέγαση, ιατρική περίθαλψη.
 Κινητοποιήθηκαν ιδιώτες, ατομικά ή οργανωμένα.
 Ξένες φιλανθρωπικές οργανώσεις βοήθησαν αποφασιστικά, ιδιαίτερα για την ιατρική περίθαλψη και την παροχή φαρμάκων.
 Διενεργήθηκαν έρανοι, οργανώθηκαν πρόχειρα συσσίτια και έγινε προσπάθεια για καθημερινή διανομή ψωμιού, παροχή ρουχισμού και άλλων ειδών πρώτης ανάγκης.

 Υπουργείο Περιθάλψεως: Με την άφιξη των προσφύγων, το έργο της προσωρινής στέγασης ανέλαβε το Υπουργείο Περιθάλψεως, που ενισχύθηκε με έκτακτο προσωπικό.
 Ταμείο Περιθάλψεως προσφύγων: Ιδρύθηκε το Νοέμβριο του 1922 και ανήγειρε ξύλινα παραπήγματα (παράγκες) για τη στέγαση των προσφύγων. (+ σελ. 155) Εκτός από την Ε.Α.Π. με την αποκατάσταση των προσφύγων ασχολήθηκε και το Ταμείο Περιθάλψεως προσφύγων, την περίοδο 1922-1925.
 Πλήθος ξεπρόβαλαν οι αυτοσχέδιες κατασκευές καταλαμβάνοντας κάθε είδους χώρο.

Ποιες υπήρξαν οι πρώτες αντιδράσεις των προσφύγων; (+ σελ. 151, +σελ. 163-165);
 Οι περισσότεροι πρόσφυγες ανέχονταν τις αντίξοες συνθήκες διαβίωσης, θεωρώντας προσωρινή την παραμονή τους στην Ελλάδα.
 Η αίσθηση αυτής της προσωρινότητας καθυστερούσε σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες, την κοινωνική και οικονομική ένταξή τους και ταύτισή τους με το γηγενή πληθυσμό.
 Μετά την υπογραφή της συνθήκης της Λοζάνης, οι πρόσφυγες άρχισαν να συνειδητοποιούν ότι το όνειρο της επιστροφής δεν επρόκειτο να πραγματοποιηθεί.
 Στόχος τους τώρα έγινε η βελτίωση των συνθηκών ζωής τους και η ενσωμάτωσή τους στη νέα πατρίδα.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ
1. Τι γνωρίζετε για τον αριθμό και τις συνθήκες διαβίωσης των προσφύγων κατά το πρώτο διάστημα παραμονής τους στην Ελλάδα;
2. Τι γνωρίζετε για τις πρώτες προσπάθειες αποκατάστασης και αντιμετώπισης του προβλήματος των προσφύγων;
3. Ποιες υπήρξαν οι πρώτες αντιδράσεις των προσφύγων;

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΣΩΣΤΟΥ – ΛΑΘΟΥΣ

1. Οι πρώτες απογραφές των προσφύγων που κατέφυγαν στην Ελλάδα δεν αποδίδουν την πραγματικότητα.
2. Οι αρρώστιες κατέβαλλαν τους πρόσφυγες που ήταν, ταλαιπωρημένοι, πρόχειρα στεγασμένοι και. υπερσιτίζονταν.
3. Διενεργήθηκαν έρανοι, οργανώθηκαν πρόχειρα συσσίτια και έγινε προσπάθεια για καθημερινή διανομή ψωμιού, παροχή ρουχισμού και άλλων ειδών πρώτης ανάγκης.
4. Ελληνικές φιλανθρωπικές οργανώσεις βοήθησαν αποφασιστικά, ιδιαίτερα για την ιατρική περίθαλψη και την παροχή φαρμάκων.
5. Με την άφιξη των προσφύγων, το έργο της προσωρινής στέγασης ανέλαβε το Υπουργείο Πρόνοιας, που ενισχύθηκε με έκτακτο προσωπικό.
6.Οι περισσότεροι πρόσφυγες ανέχονταν τις αντίξοες συνθήκες διαβίωσης,
θεωρώντας μόνιμη την παραμονή τους στην Ελλάδα.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΟΛΛΑΠΛΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ

1. Στην απογραφή του 1928 καταγράφηκαν (πρόσφυγες):
α. 900.000 β. 1.200.000 γ. 1.220.000 δ. 1.320.000

2. Το Ταμείο Περιθάλψεως ιδρύθηκε:
α. 10/1922 β. 11/1923 γ. 11/1922 δ. 10/1923

3. Με την άφιξη των προσφύγων, το έργο της προσωρινής στέγασης ανέλαβε:
α. Η Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής
β. Το Υπουργείο Περιθάλψεως
γ. Το ταμείο Περιθάλψεως προσφύγων
δ. Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως προσφύγων

ΑΝΑΛΥΣΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΠΗΓΗΣ – ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΟΣ

«Το 1924 δημιουργείται στη Μυτιλήνη μια υποτυπώδης οργάνωση των προσφύγων Αϊβαλιωτών με την επωνυμία «Κοινότης Κυδωνιών, Μοσχονησίων και πέριξ εν Ελλάδι». Στο κέντρο της σφραγίδας έγραψαν: «Μιμνήσκομαι Νόστου». Είχαν περάσει κιόλας δύο χρόνια από την έξοδό τους από το Αϊβαλί κι είχε ήδη υπογραφεί η Σύμβαση της Ανταλλαγής, αλλά εκείνοι δεν απελπίζονταν. Κι όταν η οργάνωση έλαβε, τον Μάρτιο του 1932, πρόσκληση από το διευθυντή του μονοταξίου σχολείου του χωριού Κώμη για να παρακολουθήσει τη σχολική γιορτή της 25ης Μαρτίου, το συμβούλιό της ευχαριστώντας τον, απάντησε: «Η κοινότης Κυδωνιών, Μοσχονησίων και πέριξ σας ευχαριστεί δια τας φροντίδας και τους κόπους σας και εγγράφουσα και υμάς μεταξύ των ακραιφνών αυτής εν τη ξένη φίλων παρακαλεί μη παύσητε ποτέ παρέχοντες προστασίαν εις τους πρόσφυγάς της». Δέκα ολόκληρα χρόνια μετά την Καταστροφή και ακόμη το συλλογικό όργανο των Αϊβαλιωτών θεωρούσε την Ελλάδα «ξενιτιά». Ήταν πολύ δύσκολο να πιστέψουν ότι δεν θα ξανάβλεπαν ποτέ πια το Αϊβαλί και ότι δεν θα επαναλαμβανόταν η ιστορία της επιστροφής τους, όπως τις προηγούμενες φορές, το 1821 και το 1917».
«Δεν μπορούσαμε να πιστέψουμε ότι δεν θα γυρίζαμε στα δικά μας. Όπως και οι παππούδες μας. Άντε, λέγαμε, κι αυτός είναι ο τελευταίος μήνας και κάναμε κουράγιο. Βγαίναμε στις ρούγες, μας πετροβολούσαν και μας έδερναν και πουλούσαμε τις προίκες των κοριτσιών μας για ένα κομμάτι ψωμί κι ύστερα λέγαμε: Σαν πάμε εκεί σ’ ένα χρόνο βάνω κρεβατή – που πάει να πει αργαλειός – και τα ξαναφτιάχνω όλα. Έτσι λέγαμε να παρηγορηθούμε».
Άννα Παναγιωταρέα, «Όταν οι Αστοί έγιναν πρόσφυγες»
εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 154

Να αναφερθείτε στην αίσθηση της προσωρινότητας που είχαν οι πρόσφυγες σε σχέση με την εγκατάστασή τους στην Ελλάδα και να επισημάνετε τις συνέπειες που είχε αυτό το γεγονός για την ένταξή τους στην ελληνική κοινωνία.

3. H Σύμβαση της Λοζάνης και η ανταλλαγή πληθυσμών.

Τι γνωρίζετε για τους όρους και τις αποφάσεις της Σύμβασης της Λοζάνης;
• 24 Ιουλίου 1923 υπογράφεται η συνθήκη ειρήνης της Λοζάνης.
• 30 Ιανουαρίου 1923 είχε υπογραφεί η ελληνοτουρκική Σύμβαση, η οποία ρύθμιζε την ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Προβλεπόταν η υποχρεωτική ανταλλαγή μεταξύ των Ελλήνων Ορθοδόξων κατοίκων της Τουρκίας και των Μουσουλμάνων κατοίκων της Ελλάδας. Αυτή θα ίσχυε τόσο για όσους παρέμεναν στις εστίες τους ( όσους δηλαδή Έλληνες βρίσκονταν ακόμα στην Τουρκία και για όσους Μουσουλμάνους κατοικούσαν ακόμα στην Ελλάδα),όσο και για εκείνους που είχαν καταφύγει στην ομόθρησκη χώρα (οι Έλληνες στην Ελλάδα και οι Μουσουλμάνοι στην Τουρκία). Μάλιστα, η ανταλλαγή ίσχυσε αναδρομικά για όλες τις μετακινήσεις που έγιναν από τη μέρα που κηρύχθηκε ο Α΄ Βαλκανικός πόλεμος (18 Οκτωβρίου 1912). Από την ανταλλαγή εξαιρέθηκαν οι Έλληνες Ορθόδοξοι κάτοικοι της Κωνσταντινούπολης, της Ίμβρου και της Τενέδου και οι Μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης.
• Οι ανταλλάξιμοι, σύμφωνα με τη σύμβαση ανταλλαγής:
1. Θα απέβαλαν την παλιά ιθαγένεια και θα αποκτούσαν την ιθαγένεια της χώρας στην οποία θα εγκαθίσταντο,
2. Είχαν δικαίωμα να μεταφέρουν την κινητή περιουσία τους,
3. Είχαν δικαίωμα να πάρουν από το κράτος στο οποίο μετανάστευαν ως αποζημίωση περιουσία ίσης αξίας με την ακίνητη περιουσία που εγκατέλειπαν φεύγοντας.
4. Θα διευκολύνονταν στη μετακίνησή τους από τη Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής. (2 +σελ. 146, + ορισμός, σελ. 152).
• Διαφορά με προηγούμενες ανάλογες συμφωνίες: Καθιέρωνε για πρώτη φορά τη μαζική μετακίνηση πληθυσμών και είχε υποχρεωτικό χαρακτήρα, ενώ μέχρι τότε οι συμφωνίες προέβλεπαν εθελοντική μετανάστευση κατοίκων κάποιων επίμαχων περιοχών.

Ποιες υπήρξαν οι αντιδράσεις των προσφύγων (2) στην υπογραφή της Σύμβασης;
• Αντέδρασαν έντονα = στις πόλεις συγκρότησαν συλλαλητήρια θέλοντας να εμποδίσουν την εφαρμογή της.
• Η πραγματικότητα όμως που είχε διαμορφωθεί, οδήγησε την ελληνική αντιπροσωπεία στο να συμφωνήσει.
• Οι πρόσφυγες έμεινα με την πικρία ότι το δίκαιο και τα συμφέροντά τους θυσιάστηκαν στο βωμό των συμφερόντων του ελληνικού κράτους.

Ποια υπήρξαν τα πολιτικά αίτια υπογραφής της Σύμβασης;
• Η υπογραφή της Σύμβασης υποβοηθούσε τις βλέψεις των ηγετών των δύο χωρών (Βενιζέλου – Κεμάλ) 1. για τη διασφάλιση και την αναγνώριση των συνόρων τους, 2. την επίτευξη ομοιογένειας (= απαλλαγή από εθνικές μειονότητες), 3. απρόσκοπτη (= χωρίς εμπόδια) ενασχόληση με την εσωτερική μεταρρύθμιση και ανάπτυξη. Σύμφωνη ήταν και η Κοινωνία των Εθνών (= ο Ο.Η.Ε. της περιόδου 1919 – 1939).

Μικτή επιτροπή ανταλλαγής (Ορισμός) + σελ. 146, 150
• Με βάση το άρθρο 11 της Σύμβασης της Λοζάνης ιδρύθηκε η Μικτή επιτροπή ανταλλαγής με έδρα την Κωνσταντινούπολη. Την αποτελούσαν έντεκα μέλη (4 Έλληνες, 4 Τούρκοι, και 3 μέλη-πολίτες ουδέτερων κατά τον Α΄ Π.Π.), με αρμοδιότητα: 1. τον καθορισμό του τρόπου μετανάστευσης των πληθυσμών και 2. την εκτίμηση της ακίνητης περιουσίας των ανταλλαξίμων. (+ σελ. 148) = Την περίοδο 1924-1925 φρόντισε για την ασφαλή μεταφορά περίπου 200.000 Ελλήνων από την Καππαδοκία και γενικότερα την Κεντρική και Νότια Μικρά Ασία. (+ σελ. 150) Επίσης, διευκόλυνε την μετακίνηση των ανταλλαξίμων, καθώς προέβλεπε η Σύμβαση ανταλλαγής πληθυσμών του 1923.

Γ. Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ

1. Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων

Ορισμός: Η ελληνική κυβέρνηση μπροστά στο τεράστιο έργο της περίθαλψης και αποκατάστασης των προσφύγων που έπρεπε να αναλάβει, ζήτησε τη βοήθεια της Κ.Τ.Ε.. Με πρωτοβουλία της Κ.Τ.Ε. το Σεπτέμβριο του 1923 ιδρύθηκε ένας αυτόνομος οργανισμός με πλήρη νομική υπόσταση, Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων, με έδρα την Αθήνα. Βασική αποστολή της ήταν να εξασφαλίσει στους πρόσφυγες παραγωγική απασχόληση και οριστική στέγαση. Η Ε.Α.Π. λειτούργησε μέχρι το τέλος του 1930. Με ειδική σύμβαση μεταβίβασε στο ελληνικό δημόσιο την περιουσία της, καθώς και τις υποχρεώσεις που είχε αναλάβει απέναντι στους πρόσφυγες.

Ποια μέσα διέθεσε η ελληνική κυβέρνηση στην Ε.Α.Π. για την εκπλήρωση του έργου της;
1. τις ιδιοκτησίες των Τούρκων ανταλλαξίμων, των Βουλγάρων που εγκατέλειψαν την Ελλάδα, κτήματα του Δημοσίου, κτήματα που απαλλοτριώθηκαν με την αγροτική μεταρρύθμιση μοναστηριακή γη (συνολικά πάνω από 8.000.000 στρέμματα..
2. το ποσό από δύο δάνεια (1924, 1928) που είχε συνάψει η ελληνική κυβέρνηση στο εξωτερικό.
3. οικόπεδα μέσα ή γύρω από τις πόλεις για την ανέγερση αστικών συνοικισμών.
4. το τεχνικό και διοικητικό προσωπικό του Υπουργείου Γεωργίας και του Υπουργείου Πρόνοιας και αντιλήψεως.

Ποιες παραμέτρους έλαβε υπόψη η ΕΑΠ για την αποκατάσταση των προσφύγων;

Τη διάκριση σε «αστούς» και «αγρότες».
 Υπήρξε μέριμνα να αποκτήσουν οι πρόσφυγες απασχόληση ίδια ή συναφή με αυτή που είχαν στην πατρίδα τους.
 Γεωργοί πρόσφυγες = εγκατάσταση σε μέρη που θα μπορούσαν να συνεχίσουν τις καλλιέργειες που ήδη γνώριζαν.
 Καλλιεργητές δημητριακών = σε πεδινά μέρη της Μακεδονίας και της Δ. Θράκης,
 Καπνοπαραγωγοί = Ανατολική Μακεδονία και Δυτική Θράκη,
 Αμπελουργοί στην Κρήτη
 Σηροτρόφοι (= καλλιεργητές μεταξοσκώληκα) στο Σουφλί, στην Έδεσσα και αλλού.

Τον τόπο προέλευσης
 Η ΕΑΠ επεδίωξε να εγκατασταθούν μαζί πρόσφυγες που προέρχονταν από τον ίδιο οικισμό ή έστω την ευρύτερη περιοχή.
 Γι’ αυτό υπάρχουν τα τοπωνύμια: Νέα Σμύρνη, Νέα Φιλαδέλφεια, Νέα Μουδανιά κ.α.
 Αυτό όμως έγινε δυνατό σε λίγες κοινότητες. Οι περισσότερες εγκαταστάσεις περιελάμβαναν πρόσφυγες διαφορετικής προέλευσης.

Τις αντικειμενικές συνθήκες
Ποιοι υπήρξαν οι λόγοι για τους οποίους δόθηκε βάρος στην αγροτική αποκατάσταση, μολονότι οι περισσότεροι πρόσφυγες είχαν αστική προέλευση;
 Υπήρχαν τα μουσουλμανικά κτήματα (Μακεδονία, Κρήτη, Λέσβο, Λήμνο και αλλού),
 Η αγροτική αποκατάσταση ήταν ταχύτερη και απαιτούσε μικρότερες δαπάνες,
 Η ελληνική οικονομία βασιζόταν ανέκαθεν στην αγροτική παραγωγή, υπήρχε η πολιτική σκοπιμότητα της αποφυγής κοινωνικών αναταραχών (συγκρούσεων) με τη δημιουργία γεωργών μικροϊδιοκτητών αντί εργατικού προλεταριάτου (εξαθλιωμένο εργατικό δυναμικό).
Ποιοι υπήρξαν οι λόγοι που οδήγησαν στην εγκατάσταση κατά προτεραιότητα των προσφύγων στη Μακεδονία και στη Δ. Θράκη;
 Ήταν δυνατόν να χρησιμοποιηθούν τα μουσουλμανικά και βουλγαρικά κτήματα. = Αυτάρκεια των προσφύγων σύντομα και = αύξηση της αγροτικής παραγωγής της χώρας.
 Κάλυψη του δημογραφικού κενού (= αραίωση ελληνικού πληθυσμού) που είχε δημιουργηθεί μετά την αποχώρηση των Μουσουλμάνων και των Βουλγάρων και τις απώλειες (σε ζωές) που προκάλεσαν οι συνεχείς πόλεμοι (1912-1922).

Τι γνωρίζετε για τις μετακινήσεις των προσφύγων και για τις δυσκολίες της μόνιμης εγκατάστασής τους; (+ σελίδα 157) – Συμπεράσματα.
 Η εγκατάσταση των προσφύγων δεν έγινε πάντοτε με την παραπάνω λογική, ούτε ακολούθησε πάντα την κρατική και επιταγή (=απαίτηση).
 Η κινητικότητα των προσφύγων ήταν μεγάλη ειδικά κατά τα πρώτα χρόνια.
 Στόχος των μετακινήσεων = ανεύρεση τόπου με τις καλύτερες συνθήκες εγκατάστασης.
 Πολλοί πρόσφυγες αν και δεν ήταν γεωργοί, ήθελαν να αποκατασταθούν ως αγρότες για να επωφεληθούν από τα δάνεια και τις παροχές της ΕΑΠ.
 Άλλοι πάλι μετακινούνταν προς τα αστικά κέντρα, για να πάρουν την αποζημίωση που δινόταν στους αστούς ανταλλάξιμους.

Ποιοι άλλοι φορείς ασχολήθηκαν με την αποκατάσταση των προσφύγων;
 Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων (1922-1925) + σελίδα 148.
 Υπουργείο Πρόνοιας και Αντιλήψεως (από το 1925) + σελίδα 153.
 Υπουργείο Γεωργίας + σελίδα 153.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ
1. Ποια μέσα διέθεσε η ελληνική κυβέρνηση στην Ε.Α.Π. για την εκπλήρωση του έργου της;
2. Ποιες παραμέτρους έλαβε υπόψη η ΕΑΠ για την αποκατάσταση των προσφύγων;
3. Ποιοι υπήρξαν οι λόγοι για τους οποίους δόθηκε βάρος στην αγροτική αποκατάσταση, μολονότι οι περισσότεροι πρόσφυγες είχαν αστική προέλευση;
4. Ποιοι υπήρξαν οι λόγοι που οδήγησαν στην εγκατάσταση κατά προτεραιότητα των προσφύγων στη Μακεδονία και στη Δ. Θράκη;
5. Τι γνωρίζετε για τις μετακινήσεις των προσφύγων και για τις δυσκολίες της μόνιμης εγκατάστασής τους;
6. Ποιοι άλλοι φορείς ασχολήθηκαν με την αποκατάσταση των προσφύγων;

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΣΩΣΤΟΥ – ΛΑΘΟΥΣ

1. Η ελληνική κυβέρνηση μπροστά στο τεράστιο έργο της περίθαλψης και αποκατάστασης των προσφύγων ζήτησε τη βοήθεια της Κ.Τ.Ε..
2. Βασική αποστολή της Ε.Α.Π ήταν να εξασφαλίσει στους πρόσφυγες παραγωγική απασχόληση και προσωρινή στέγαση.
3. Η ελληνική κυβέρνηση διέθεσε στην Ε.Α.Π. για την εκπλήρωση του έργου της σπίτια μέσα ή γύρω από τις πόλεις .
4. Η κινητικότητα των προσφύγων ήταν μεγάλη ειδικά κατά τα πρώτα χρόνια.
5. Πολλοί πρόσφυγες αν και δεν ήταν γεωργοί, ήθελαν να αποκατασταθούν ως αγρότες για να επωφεληθούν από την παραχώρηση γης.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΟΛΛΑΠΛΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ
1. Η επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων λειτούργησε :
α. 1923 – 1930
β. 1922 – 1930
γ. 1923 – 1932
δ. 1922 – 1936

2. Η γη που συνολικά παραχωρήθηκε στην Ε.Α.Π. ανερχόταν σε:
α. 6.000.000 στρέμματα
β. 7.000.000 στρέμματα
γ. 8.000.000 στρέμματα
δ. 9.000.000 στρέμματα

ΑΝΑΛΥΣΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΠΗΓΗΣ – ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΟΣ

1. «Το έργο της αποκατάστασης των προσφύγων, που αρχικά είχε αναλάβει το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων, συνέχισε η διεθνής Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων, η γνωστή ως ΕΑΠ, που, σύμφωνα με το Πρωτόκολλο της Γενεύης, έργο της ήταν η ένταξη των προσφύγων στο κοινωνικό σύνολο, αφού εξασφαλιζόταν, εκτός από τη στέγη, δυνατότητα επαγγελματικής αποκατάστασης. Η ΕΑΠ εξαρχής βρήκε τη λύση της ταπητουργίας ως «πανάκεια» και σε κάθε προσφυγικό συνοικισμό χρηματοδοτούσε την ανέγερση της ή περισσοτέρων μεγάλων οικοδομημάτων, ώστε η οικιακή ενασχόληση των προσφύγων να μετατραπεί σε σύγχρονη βιομηχανική διαδικασία.
Αντίθετα από της της οικισμούς, στη Νέα Ιωνία υπήρξε πιο συγκεκριμένη η έκφραση της βιομηχανικής πολιτικής της ΕΑΠ. Βέβαια, είναι γνωστό ότι η ΕΑΠ κατηγορήθηκε για την αναποτελεσματικότητα που είχε στον τομέα αυτό και πολλοί ερευνητές θεώρησαν ότι αρνήθηκε να ασχοληθεί με το θέμα».

Όλγα Βογιατζόγλου, «Η βιομηχανική εγκατάσταση των προσφύγων στη Νέα Ιωνία – Παράμετρος της αστικής εγκατάστασης»,
στο συλλογικό τόμο: «Ο ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα», ό.π., σ. 149

Αφού μελετήσετε την παραπάνω πηγή και λάβετε υπόψη το κείμενο του σχολικού της βιβλίου να επισημάνετε την κύρια αποστολή της ΕΑΠ και να ορίσετε τα κύρια χαρακτηριστικά της.

2. «Οι ελληνικές κυβερνήσεις εγκαθιστούν τους πρόσφυγες κυρίως στις πιο εύφορες ελληνικές χώρες, στη Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη, είτε αγροτικά είτε αστικά. Επιδιώχθηκε πρώτα ν’ αποκατασταθούν στις περιουσίες που είχαν εγκαταλείψει οι Τούρκοι, αλλά, επειδή οι οικισμοί ήταν συγκριτικά λίγοι, κτίστηκαν εκατοντάδες νέοι συνοικισμοί, ορισμένοι από τους οποίους αργότερα εξελίχθηκαν σε αξιόλογα οικονομικά κέντρα. Οι κυβερνήσεις τους δίνουν γαίες και τα πρώτα μέσα και ζώα για την καλλιέργεια της γης. Στις χώρες αυτές ιδίως προβαίνουν ακόμη στην εκτέλεση μεγάλων έργων πολιτισμού, ανοίγουν δρόμους, κατασκευάζουν γέφυρες, εκτελούν μεγάλα λιμενικά έργα· επίσης εκτελούν μεγάλα εγγειοβελτιωτικά και αρδευτικά έργα, κυρίως σε τρεις περιοχές, στις πεδιάδες των Σερρών, της Δράμας και της Θεσσαλονίκης: διευθετούν προς όφελος της γεωργίας κοίτες χειμάρρων και μεγάλων ποταμών, όπως του Αξιού, του Στρυμόνα κλπ., που με τις πλημμύρες τους νέκρωναν τις παρόχθιες γαίες σε μεγάλο βάθος, αποξηραίνουν λίμνες, όπως του Αχινού, Γενιτσών, Αρτζάν, Αματόβου και τις γαίες τις παραδίδουν σε ακτήμονες πρόσφυγες και γηγενείς. Έπρεπε ακόμη να γίνουν αρτεσιανά φρέατα, υδραγωγεία, εξυγιαντικά έργα, για να καταπολεμηθούν οι ελώδεις πυρετοί, ο τύφος, η φυματίωση, να ιδρυθούν ιατρικοί σταθμοί, φαρμακεία κλπ. Τα μεγάλα αρδευτικά έργα μεταβάλλουν την ανάγλυφη όψη της Μακεδονίας και προκαλούν το θαυμασμό των πολιτισμένων λαών».

Απ. Βακαλόπουλος, Νέα Ελληνική Ιστορία, ό.π., σσ. 383-385

Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και το παραπάνω παράθεμα να παρουσιάσετε τους λόγους εγκατάστασης των προσφύγων στις παραπάνω περιοχές και τα μέτρα στήριξης που ανέλαβαν οι ελληνικές κυβερνήσεις.

2. Η αγροτική αποκατάσταση
Ποιος την ανέλαβε; Η ΕΑΠ στο μεγαλύτερο μέρος.
Πού απέβλεπε; Στη δημιουργία μικρών ιδιοκτησιών.
Που έγινε η εγκατάσταση;
a. Σε εγκαταλελειμμένα χωριά,
b. Σε νέους οικισμούς προσαρτημένους σε χωριά
c. Σε νέους αμιγώς προσφυγικούς συνοικισμούς

Με ποια κριτήρια ποίκιλλε το μέγεθος και τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά παραχώρησης του γεωργικού κλήρου στους πρόσφυγες;
1. με το μέγεθος της οικογένειας των προσφύγων,
2. την ποιότητα του εδάφους,
3. το είδος της καλλιέργειας,
4. τη δυνατότητα άρδευσης (ποτίσματος)
• Συνήθως ο κλήρος δεν αποτελούσε ενιαία έκταση αλλά τεμάχια αγρών που βρίσκονταν σε διαφορετικές τοποθεσίες.
• Στην αρχή η διανομή από τις υπηρεσίες εποικισμού (= τοποθέτησης των προσφύγων σε συγκεκριμένες περιοχές) ήταν προσωρινή. Θα γινόταν οριστική μετά την κτηματογράφηση από την τοπογραφική υπηρεσία του Υπουργείου Γεωργίας.
• Εκτός από τη γη παραχωρούνταν στέγη, εργαλεία, σπόροι, λιπάσματα και ζώα.

Τι γνωρίζετε για τη διαδικασία που ακολουθήθηκε για τη στέγαση των προσφύγων στις αγροτικές περιοχές;
• Σύστημα ανέγερσης: α) εργολαβία – απευθείας από την ΕΑΠ, β) αυτεπιστασία – ανέγερση οικιών από τους ίδιους τους πρόσφυγες με τη χορήγηση όλων των οικοδομικών υλικών
• Διαρρύθμιση: δύο δωμάτια, συνήθως, μια αποθήκη και στάβλος.
• Τρόπος αποπληρωμής: Με δόσεις στην ΕΑΠ, Μετά τη διάλυσή της το 1930, τα χρέη των αγροτών προσφύγων ανέλαβε να εισπράξει η αγροτική τράπεζα.
• Τίτλοι ιδιοκτησίας: Αρχικά ο τίτλος ιδιοκτησία ήταν απλής κατοχής, θα γινόταν πλήρους κυριότητας αργότερα, μετά την αποπληρωμή του χρέους.

3. Η αστική αποκατάσταση
Ποιες υπήρξαν οι διαφορές μεταξύ της αγροτικής και τις αστικής αποκατάστασης;
1. Ποιος την ανέλαβε; Περισσότερο το κράτος και λιγότερο η ΕΑΠ, η οποία προσέφερε οικονομική βοήθεια σε περιορισμένο αριθμό επιχειρήσεων, οικοτεχνικών και βιοτεχνικών δραστηριοτήτων (π.χ. ταπητουργία-χαλιά).
• Σε αντίθεση με την αγροτική αποκατάσταση, η αστική περιλάμβανε μόνο στέγαση και όχι πρόνοια για εύρεση εργασίας

2. Ποια εμπόδια συνάντησε η αστική στέγαση των προσφύγων, τα οποία προκάλεσαν μεγαλύτερες δυσκολίες από την προσπάθεια στέγασης στις αγροτικές περιοχές;
• Τα ανταλλάξιμα μουσουλμανικά σπίτια στις πόλεις ήταν λίγα (και οι αστοί πρόσφυγες πολλοί).
• Τα οικιστικά προγράμματα του κράτους (προγράμματα κατασκευής σπιτιών) καθυστερούσαν, λόγω των πολιτικών ανωμαλιών (πολιτική αστάθεια), και της κακής οικονομικής κατάστασης κατά τις δεκαετίες 1920-1930.
• Πρόβλημα επίσης απετέλεσε η περιπλάνηση των αστών προσφύγων από πόλη σε πόλη για μεγάλο χρονικό διάστημα. (+ σελίδα 154-155).

Ποιες υπήρξαν οι πρώτες επαγγελματικές απασχολήσεις των προσφύγων στα αστικά κέντρα;
• Οι περισσότεροι πρόσφυγες στις πόλεις τα πρώτα χρόνια εργάζονταν περιστασιακά, είτε κάνοντας «μεροκάματα» στις οικοδομές είτε βιοτέχνες, είτε ως πλανόδιοι μικροπωλητές και μικροκαταστηματάρχες. Άλλοι δούλεψαν ως ναυτεργάτες και εργάτες σε δημόσια έργα στις πόλεις ή στην ύπαιθρο (αρδευτικά, αποστραγγιστικά = αποξηράνσεις, διάνοιξη δρόμων, κατασκευή ή επέκταση λιμανιών κ.α.).

Τι γνωρίζετε για τη δημιουργία και την οργάνωση των πρώτων αστικών συνοικισμών;
 Ξεκίνησε από την Αθήνα και τον Πειραιά = 4 συνοικισμοί = Καισαριανή, Βύρωνας, Νέα Ιωνία, Κοκκινιά.
 Υιοθετήθηκε η δημιουργία συνοικισμών με επέκταση των πόλεων στις οποίες ήταν προσωρινά εγκατεστημένοι.
 Προκρίθηκε το σύστημα ανέγερσης μικρών κατοικιών, μονοκατοικιών, διπλοκατοικιών, τετρακατοικιών, μονώροφων ή διώροφων, με ένα ή δύο δωμάτια, κουζίνα και τους αναγκαίους βοηθητικούς χώρους.
 Το κράτος ή η ΕΑΠ ανέθεταν την ανέγερση των συνοικισμών σε εργολάβους (εργολαβία), ή φρόντιζαν να εφοδιάζουν τους πρόσφυγες με τα απαραίτητα μέσα για να κατασκευάσουν οι ίδιοι τα σπίτια τους (αυτεπιστασία).
 Η οικοδόμηση των συνοικισμών, ελλείψει χρόνου και χρημάτων, συχνά δεν συνδυαζόταν με έργα υποδομής (ύδρευση, αποχετευτικό σύστημα, οδικό δίκτυο κ.α.).
 Παρά την ομοιομορφία που επικρατούσε, υπήρχε ελαφρά διαφοροποίηση των κατοικιών του ενός συνοικισμού από τον άλλο, ως προς το εμβαδόν, την ποιότητα κατασκευής και τη λειτουργικότητα.
 Ιδρύθηκαν ακόμη προσφυγικοί οικοδομικοί συνεταιρισμοί και χορηγήθηκαν άτοκα δάνεια σε προσφυγικές οικογένειες για τη στέγασή τους.

Πώς επέδρασε η διάκριση εύπορων και άπορων προσφύγων στη διαδικασία στέγασής τους;
a. Εύποροι πρόσφυγες:
 Είχαν την οικονομική δυνατότητα να φροντίσουν μόνοι τους τη στέγασή τους.
 Αρχικά, νοίκιασαν ή αγόρασαν σπίτια μέσα στις πόλεις και έτσι αναμείχθηκαν με τους γηγενείς.
 Αργότερα, ανέλαβαν πρωτοβουλίες για την ίδρυση οικισμών , ακολουθώντας την εξής διαδικασία:
– ίδρυαν οικοδομικό συνεταιρισμό,
– αγόραζαν μια έκταση σε προνομιούχο περιοχή,
– οικοδομούσαν αστικές κατοικίες καλής ποιότητας.
 Τέτοιοι οικισμοί ήταν: Νέα Σμύρνη στην Αθήνα , Καλλίπολη στον Πειραιά.

b. Άποροι πρόσφυγες:
 Δεν κατόρθωσαν να αποκατασταθούν άμεσα.
 Εγκαταστάθηκαν σε καλύβες, χαμόσπιτα και σε άλλες πρόχειρες κατασκευές στις παρυφές παλαιών οικισμών ή δημιούργησαν παραγκουπόλεις γύρω από προσφυγικούς καταυλισμούς.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΝΟΙΧΤΟΥ ΤΥΠΟΥ

1. Με ποια κριτήρια ποίκιλλε το μέγεθος και τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά παραχώρησης του γεωργικού κλήρου στους πρόσφυγες;
2. Τι γνωρίζετε για τη διαδικασία που ακολουθήθηκε για τη στέγαση των προσφύγων στις αγροτικές περιοχές;
3. Ποιες υπήρξαν οι διαφορές μεταξύ της αγροτικής και τις αστικής αποκατάστασης;
4. Ποιες υπήρξαν οι πρώτες επαγγελματικές απασχολήσεις των προσφύγων στα αστικά κέντρα;
5. Τι γνωρίζετε για τη δημιουργία και την οργάνωση των πρώτων αστικών συνοικισμών;
6. Πώς επέδρασε η διάκριση εύπορων και άπορων προσφύγων στη διαδικασία στέγασής τους;

ΕΡΩΤΗΣΗ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗΣ

Να γράψετε, στο κενό αριστερά, το γράμμα του δεδομένου της στήλης Β΄ που αντιστοιχεί στο δεδομένο της στήλης Α΄. (Κάποια δεδομένα της στήλης Β΄ περισσεύουν).

Στήλη Α΄ Στήλη Β΄

— αγροτική αποκατάσταση

— αστική αποκατάσταση
α) συνάντησε περισσότερα εμπόδια για την πραγματοποίησή της

β) περιελάμβανε μόνο στέγαση

γ) ανέλαβε την αποκατάσταση κυρίως η ΕΑΠ

δ) περιελάμβανε στέγαση και υπήρχε μέριμνα για εύρεση εργασίας

ε) την ανέλαβε το κράτος περισσότερο παρά η ΕΑΠ

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΣΩΣΤΟΥ – ΛΑΘΟΥΣ

1. Συνήθως ο κλήρος που παραχωρούνταν δεν αποτελούσε ενιαία έκταση αλλά τεμάχια αγρών που βρίσκονταν σε διαφορετικές τοποθεσίες.

2. Αρχικά ο τίτλος ιδιοκτησίας στην αγροτική στεγαστική αποκατάσταση ήταν απλής κατοχής, θα γινόταν πλήρους κυριότητας αργότερα, μετά την αποπληρωμή του μισού τουλάχιστον χρέους.

3. Σε αντίθεση με την αγροτική αποκατάσταση, η αστική περιλάμβανε μόνο πρόνοια για εύρεση εργασίας και όχι στέγαση.

4. Τα οικιστικά προγράμματα του κράτους καθυστερούσαν, λόγω των πολιτικών ανωμαλιών και της κακής οικονομικής κατάστασης κατά τις δεκαετίες 1920-1940.

5. Το κράτος ή η ΕΑΠ, στην αστική αποκατάσταση ανέθεταν την ανέγερση των συνοικισμών σε εργολάβους (εργολαβία), ή φρόντιζαν να εφοδιάζουν τους πρόσφυγες με τα απαραίτητα μέσα για να κατασκευάσουν οι ίδιοι τα σπίτια τους (αυτεπιστασία).

ΑΝΑΛΥΣΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΠΗΓΗΣ – ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΟΣ

ΑΥΕ, φάκελος. Ε, προσφυγικόν ζήτημα εν Ελλάδι, 1923:

«Η κατανομή των προσφύγων εγένετο άνευ ουδενός κριτηρίου, ένεκα της σπουδής μεθ’ ης, ιδία εκ Μ. Ασίας, εγένετο η μεταφορά αυτών, επικρατησάσης μόνον της απόψεως να διευθύνωνται τα ατμόπλοια εις την εγγυτέραν ελευθέραν γωνίαν και όπου κατά συμπεριφοράν υπετίθετο ότι ευκολώτερα και προχειρότερα θα ήσαν τα μέσα στεγάσεως. Έπεται εκ τούτου ότι ήδη παρίσταται εκ νέου ανάγκη νέων μετακινήσεων του προσφυγικού πληθυσμού, πρώτον ίνα τα μέλη της αυτής οικογενείας επανεύρωσιν άλληλα, δεύτερον δε ίνα συνενωθώσιν επί το αυτό οι κάτοικοι των ιδίων συνοικισμών, χωρίων, κωμοπόλεων».

Άννα Παναγιωταρέα, «Όταν οι αστοί έγιναν πρόσφυγες»,
εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 148

«Η κινητικότητα των προσφύγων υπήρξε μεγάλη, ιδιαίτερα κατά τα πρώτα χρόνια»: Να σχολιάσετε τη φράση με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και το περιεχόμενο του παραθέματος.

Δ. Η ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗ ΤΩΝ ΑΝΤΑΛΛΑΞΙΜΩΝ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

1. Η αποζημίωση των ανταλλαξίμων
Ποιοι φορείς ανέλαβαν το έργο εκτίμησης των περιουσιών των προσφύγων;
– Η Μικτή επιτροπή,
– Η Γενική Διεύθυνση Ανταλλαγής πληθυσμών (1924), που υπαγόταν στο Υπουργείο Γεωργίας,
– Γραφεία ανταλλαγής πληθυσμών.

Τι γνωρίζετε για το ρυθμό εκτίμησης των περιουσιών και ποια προσωρινή λύση υιοθετήθηκε;
– Το έργο εκτίμησης προχωρούσε αργά,
– Η δυσφορία των προσφύγων μεγάλωνε,
– Υιοθετήθηκε η λύση να δοθεί μια προκαταβολή στους πρόσφυγες, μέχρι την τελική αποπληρωμή, μετά από προσωρινή εκτίμηση.
– Η Εθνική τράπεζα ανέλαβε να πληρώσει στους ανταλλάξιμους την προκαταβολή αυτή. (+ σελίδα 162)= Η Εθνική τράπεζα όμως παρακράτησε το 25% της αποζημίωσης αυτής.

Τι γνωρίζετε για τη διαδικασία προσωρινής εκτίμησης των προσφυγικών περιουσιών;
– Η προσωρινή εκτίμηση έγινε με βάση τις δηλώσεις που υποβλήθηκαν στα κατά τόπους Γραφεία Ανταλλαγής.
– Οι αιτήσεις αποζημίωσης εξετάζονταν από ειδικές επιτροπές προσφύγων, συμπατριωτών των ενδιαφερομένων (ώστε να ελέγχετε, στο μέτρο του δυνατού η ακρίβεια των στοιχείων)
– Εάν οι δηλώσεις θεωρούνταν ανακριβείς προβλεπόταν αναθεώρησή τους από ένα Ανώτατο Συμβούλιο.
– Καθορίστηκαν και τα περιουσιακά στοιχεία για τα οποία καταβαλλόταν αποζημίωση.
– Η αποζημίωση θα δινόταν σε εκείνους που δεν είχαν μέχρι τότε αποκατασταθεί.

Τι γνωρίζετε για τη διαδικασία οριστικής εκτίμησης των προσφυγικών περιουσιών;
– Συστάθηκαν Πρωτοβάθμιες και Δευτεροβάθμιες Επιτροπές Εκτίμησης.
– Με την πάροδο του χρόνου η ολοκλήρωση του έργου αυτού φαινόταν όλο και πιο μακρινή.
– Το έργο ήταν τεράστιο και υπονομευόταν από την τουρκική πλευρά ( καθώς οι αποζημιώσεις που έπρεπε να πληρώσει το τουρκικό κράτος στο ελληνικό ήταν πολλαπλάσιας αξίας από τις αντίστοιχες ελληνικές).

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΝΟΙΧΤΟΥ ΤΥΠΟΥ

• Ποιοι φορείς ανέλαβαν το έργο εκτίμησης των περιουσιών των προσφύγων;
• Τι γνωρίζετε για το ρυθμό εκτίμησης των περιουσιών και ποια προσωρινή λύση υιοθετήθηκε;
• Τι γνωρίζετε για τη διαδικασία προσωρινής εκτίμησης των προσφυγικών περιουσιών;
• Τι γνωρίζετε για τη διαδικασία οριστικής εκτίμησης των προσφυγικών περιουσιών;

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΣΩΣΤΟΥ – ΛΑΘΟΥΣ
1. Το 1924 συστάθηκε η Γενική Διεύθυνση Ανταλλαγής πληθυσμών που υπαγόταν στο Υπουργείο Γεωργίας.
2. Για την προσωρινή εκτίμηση των περιουσιών, οι πρόσφυγες υπέβαλαν δηλώσεις στις κατά τόπους πρωτοβάθμιες επιτροπές.
3. Το έργο της εκτίμησης των περιουσιών υπονομευόταν από την τουρκική πλευρά.
4. Η αγροτική τράπεζα ανέλαβε να πληρώσει στους ανταλλάξιμους την προκαταβολή.

ΑΣΚΗΣΗ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗΣ
Να γράψετε, στο κενό αριστερά, το γράμμα του δεδομένου της στήλης Β΄ που αντιστοιχεί στο δεδομένο της στήλης Α΄. (Κάποια δεδομένα της στήλης Β΄ περισσεύουν).

Στήλη Α΄ Στήλη Β΄

___ Μικτή Επιτροπή

—– Γενική Διεύθυνση Ανταλλαγής Πληθυσμών

___ Ανώτατο Συμβούλιο α) προσωρινή εκτίμηση των περιουσιών με βάση τις υποβληθείσες δηλώσεις των ενδιαφερομένων

β) έργο τους η εκτίμηση της αξίας των εκατέρωθεν περιουσιών που εγκαταλείφθηκαν

γ) βοηθητικό ρόλο στο έργο της ελληνικής αντιπροσωπείας για την εκτίμηση της αξίας των περιουσιών που εγκαταλείφθηκαν

δ) έργο τους η οριστική εκτίμηση των περιουσιών

ε) έργο τους η επανεξέταση των αιτήσεων των ενδιαφερομένων.

ΑΝΑΛΥΣΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΠΗΓΗΣ – ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΟΣ

Αφού μελετήσετε το παραπάνω παράθεμα να απαντήσετε στο ακόλουθο ερώτημα:

«Στη Μυτιλήνη λειτούργησε το «Μεικτόν Εκκλησιαστικό Συμβούλιο Επαρχίας Κυδωνιών – Μοσχονησίων και πέριξ», που αντικατέστησε το σύλλογο «Κοινότης Κυδωνιών, Μοσχονησίων και πέριξ». Στο αρχείο της Ενώσεως Κυδωνιατών σώζεται η αλληλογραφία του Συμβουλίου και τα πρακτικά των συνεδριάσεών του από την 26η Απριλίου 1926 μέχρι και τη 16η Οκτωβρίου 1933, που έπαψε να λειτουργεί. Εκεί είναι καταγραμμένα λεπτομερώς όλα τα στοιχεία των Αϊβαλιωτών που κατέφευγαν στο Συμβούλιο για να αποκτήσουν τίτλους ιδιοκτησίας και να επαληθεύσουν κληρονομικά δικαιώματα. Ακολουθείτο, σ’ όλες τις περιπτώσεις, ένα είδος ανακριτικής διαδικασίας για την εξακρίβωση και την επαλήθευση των στοιχείων που προσκόμιζαν οι μάρτυρες.
Τις αποφάσεις του το Μεικτό Εκκλησιαστικό Συμβούλιο παρέπεμπε στη Δευτεροβάθμια Επαρχιακή Επιτροπή για την περιφέρεια Κυδωνιών, που είχε συστήσει η Διεύθυνση Ανταλλαγής του Υπουργείου Γεωργίας. Η απόφαση αυτή ήταν το έγκυρο έγγραφο που οι δημόσιες υπηρεσίες λάμβαιναν υπόψη τους για τον καθορισμό των αποζημιώσεων των δικαιούχων αγροτών και των αστών Αϊβαλιωτών. Η επαφή των προσφύγων με το ελληνικό δημόσιο και τη γραφειοκρατία που είχε δημιουργηθεί τους αποθάρρυνε εντελώς και τους έκανε να νιώθουν ως πολίτες δεύτερης κατηγορίας».
Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σ. 157

Ποια διαδικασία ακολουθούσαν κατά την προσωρινή και την οριστική εκτίμηση των περιουσιών των προσφύγων και πώς διασφαλιζόταν η ακρίβεια των στοιχείων που αφορούσαν τις διεκδικούμενες περιουσίες;

2. Η ελληνοτουρκική προσέγγιση (Διπλωματικά έγγραφα)
• Μετά την υπογραφή της Σύμβασης ανταλλαγής πληθυσμών και της συνθήκης ειρήνης της Λοζάνης, οι σχέσεις των δύο χωρών δοκιμάζονταν κατά διαστήματα από εντάσεις.
• Σύμβαση της Άγκυρας (Ιούνιος 1925) – Συμφωνία των Αθηνών (Δεκέμβριος 1926) = Ρύθμιζαν επίμαχα (κρίσιμα) θέματα, όμως δεν εφαρμόστηκαν ποτέ.
• Αύγουστος 1928 εκλογές και νίκη του κόμματος των Φιλελευθέρων = έναρξη διαπραγματεύσεων με την Τουρκία διετούς διάρκειας. Ο Βενιζέλος επιθυμούσε α) τη διευθέτηση των οικονομικών διαφορών και β) την αμοιβαίο αναγνώριση του εδαφικού καθεστώτος (= των νέων συνόρων) μεταξύ των δύο χωρών. Όμως σε κάθε προσπάθεια προσέγγισης με την Τουρκία εμπόδιο στεκόταν η έντονα αρνητική στάση των προσφύγων.
• Συμφωνία της Άγκυρας (10 Ιουνίου 1930) = οικονομικό σύμφωνο μεταξύ των δύο χωρών. Προέβλεπε – κύρια σημεία:
1. Ρύθμισε το ζήτημα των Ελλήνων Ορθοδόξων της Κωνσταντινούπολης και των Μουσουλμάνων της Θράκης, καθώς και των «Φυγάδων».
2. Όριζε ότι οι ανταλλάξιμες μουσουλμανικές περιουσίες στην Ελλάδα και οι ελληνικές στην Τουρκία περιέρχονταν στην κυριότητα του Ελληνικού και τουρκικού δημοσίου αντίστοιχα.
3. Προέβλεπε αμοιβαία απόσβεση των οικονομικών υποχρεώσεων των δύο χωρών (= η μία χώρα δεν χρώσταγε στην άλλη).
4.

$ Η παραπάνω συμφωνία ολοκληρώθηκε με τα παρακάτω:
* Σύμφωνο φιλίας, ουδετερότητας και διαιτησίας,
* Πρωτόκολλο για τον περιορισμό των ναυτικών εξοπλισμών,
* Σύμβαση εμπορίου, εγκατάστασης και ναυτιλίας: με τη σύμβαση αυτή δόθηκε η δυνατότητα στους υπηκόους-πολίτες του καθενός από τα δύο κράτη να ταξιδεύουν ή να εγκαθίστανται (με κάποιους περιορισμούς) στο έδαφος του άλλου κράτους.

Ποιος υπήρξε ο αντίκτυπος από την υπογραφή των παραπάνω συμφωνιών στις διακρατικές σχέσεις Ελλάδας-Τουρκίας και ποιες οι συνέπειες στο εσωτερικό της Ελλάδας;
• Διάψευση αρχικών αισιόδοξων προσδοκιών για την εξομάλυνση των σχέσεων Ελλάδας –Τουρκίας.
• Όμως, για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα δεν σημειώθηκαν τριβές – συγκρούσεις μεταξύ των δύο κρατών και δεν αμφισβητήθηκαν τα νέα σύνορα, όπως επεδίωκε και ο Βενιζέλος.
• Στην απομάκρυνση όμως, τμήματος της εκλογικής βάσης (ψηφοφόρων) των προσφύγων από το κόμμα των Φιλελευθέρων και στην εκλογική ήττα του 1932 και 1933 συνέβαλαν: (πολιτική συμπεριφορά προσφύγων –1- , + σελίδα 165)

1. Ο συμψηφισμός (= η εξίσωση ως προς την αξία) των ανταλλάξιμων, ελληνικών και μουσουλμανικών περιουσιών, ο οποίος προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων ανάμεσα στους πρόσφυγες. Με τη συμφωνία αυτή η κατά πολύ μεγαλύτερη περιουσία των ανταλλαξίμων Ελλήνων ορθοδόξων της Τουρκίας εξισώθηκε με την αντίστοιχη περιουσία των μουσουλμάνων της Ελλάδας.
2. Η παρακράτηση του 25% της προκαταβολής της αποζημίωσης από την Εθνική τράπεζα.
3. Η άρνηση διακανονισμού των προσφυγικών χρεών (π.χ. μικρότερες δόσεις για μεγαλύτερο χρόνο αποπληρωμής).

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΟΛΛΑΠΛΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ
1. Η σύμβαση της Άγκυρας υπογράφηκε:
α. Ιούνιο 1925 β. Δεκέμβριο 1926 γ. Ιούνιο 1930 δ. Οκτώβριο 1930

2. Η συμφωνία των Αθηνών υπογράφηκε:

α. Ιούνιο 1925 β. Δεκέμβριο 1926 γ. Ιούνιο 1930 δ. Οκτώβριο 1930

3. Η συμφωνία της Άγκυρας υπογράφηκε:

α. Ιούνιο 1925 β. Δεκέμβριο 1926 γ. Ιούνιο 1930 δ. Οκτώβριο 1930

4. Η συμφωνία της Άγκυρας ολοκληρώθηκε:

α. Ιούνιο 1925 β. Δεκέμβριο 1926 γ. Ιούνιο 1930 δ. Οκτώβριο 1930

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΣΩΣΤΟΥ – ΛΑΘΟΥΣ
• Η συμφωνία της Άγκυρας αποτελούσε πολιτικό – οικονομική συμφωνία των δύο χωρών.
• Ο συμψηφισμός των ανταλλαξίμων ελληνικών και μουσουλμανικών περιουσιών προκάλεσε μερικές αντιδράσεις ανάμεσα στους πρόσφυγες.
• Η απομάκρυνση του προσφυγικού κόσμου από το κόμμα των φιλελευθέρων συνέβαλε στην ήττα του στις εκλογές του 1932-1933.

ΑΝΑΛΥΣΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΠΗΓΗΣ – ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΟΣ

Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και το περιεχόμενο των πηγών που ακολουθούν να παρουσιάσετε τους όρους και τη σημασία των ελληνοτουρκικών συμφωνιών του 1930.

ΟΙ 3 (ΤΡΕΙΣ) ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΕΣ ΣΥΜΦΩΝΙΕΣ (1930)

Ο Έλλην πρωθυπουργός, συνοδευόμενος υπό του υπουργού των Εξωτερικών Ανδρ. Μιχαλακοπούλου, ανεχώρησεν εξ Ελλάδος, επιβαίνων ελληνικού πολεμικού, την 25ην Οκτωβρίου 1930. Η υποδοχή που του έγινεν από επισήμου πλευράς υπήρξεν εξαίρετος τόσον εις Κωνσταντινούπολιν, όσον και εις την τουρκικήν πρωτεύουσαν. Η εις Άγκυραν επίσκεψις του Βενιζέλου ετερματίσθη με την υπογραφήν, την 30ην Οκτωβρίου, τριών ελληνοτουρκικών συμφωνιών. Η πρώτη ήτο «σύμφωνον φιλίας, ουδετερότητος και διαιτησίας». Η αξία του συμφώνου τούτου ευρίσκετο κυρίως εις την διάταξιν, δια της οποίας τα δύο κράτη ανελάμβανον αμοιβαίως την υποχρέωσιν να μη μετάσχουν οιασδήποτε οικονομικής ή πολιτικής συνεννοήσεως, στρεφομένης εναντίον του ετέρου εξ αυτών.
Η δευτέρα, το ναυτικόν πρωτόκολλον, ανεφέρετο εις τους ναυτικούς εξοπλισμούς Ελλάδος και Τουρκίας. Δια του πρωτοκόλλου ωρίζετο ότι τα δύο κράτη ανελάμβανον την υποχρέωσιν όπως «εις ουδεμίαν παραγγελίαν προσκτήσεως ή ναυπηγήσεως πολεμικών μονάδων ή εξοπλισμών προβαίνωσιν, άνευ προηγουμένης ειδοποιήσεως του ετέρου συμβαλλομένου μέρους, εξ μήνας πρότερον, επί τω σκοπώ όπως παρέχεται εις τας δύο κυβερνήσεις η ευκαιρία να προλαμβάνουν ενδεχόμενην άμιλλαν ναυτικών εξοπλισμών, δια της φιλικής ανταλλαγής απόψεων και της παροχής εξηγήσεων υπό του ενός και του ετέρου μέρους εν πνεύματι πλήρους ειλικρινείας».
………………………………………………………………………………………………………………..
Η τρίτη συμφωνία περιελάμβανεν εμπορικήν σύμβασιν, σύμβασιν εγκαταστάσεως και προξενικήν σύμβασιν. Αι συμβάσεις αυταί είχον ως αποτέλεσμα την τόνωσιν των μεταξύ των δύο χωρών εμπορικών σχέσεων και την κατοχύρωσιν των εις την Τουρκίαν εγκατεστημένων Ελλήνων. Ηνοίγοντο δε προοπτικαί δια την εγκατάστασιν νέων.

Γρ. Δαφνή, Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων 1923-1940, ό.π., σσ. 68-70

Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΣΥΝΕΝΝΟΗΣΗΣ (1930)

Το περιεχόμενον της πραγματοποιηθείσης ελληνοτουρκικής συνεννοήσεως ήτο ευρύτερον από ό,τι προέδιδον αι υπογραφείσαι συμφωνίαι. Το προσδιώρισαν εις τας προπόσεις που εξεφώνησαν οι Ισμέτ και Ελ. Βενιζέλος, εις το δοθέν προς τιμήν του Έλληνος πρωθυπουργού γεύμα εν Αγκύρα την 27ην Οκτωβρίου. «Η Τουρκία και η Ελλάς», είχεν είπει ο Ισμέτ, «είναι ηναγκασμέναι να εργασθούν με πνεύμα συνεννοήσεως εις πάσαν περίπτωσιν εις τα Βαλκάνια και την ανατολικήν λεκάνην της Μεσογείου, όπου είναι καταφανεστέρα η ταυτότης των συμφερόντων των. Αι μέλλουσαι γενεαί θα είναι ευγνώμονες απέναντι εκείνων οι οποίοι εργάσθησαν δια την οικοδόμησιν και την παγίωσιν του στερεού οικοδομήματος της ελληνοτουρκικής φιλίας». Ο Βενιζέλος, απαντών, εβεβαίωσεν ότι «ο μεταξύ των δύο χωρών προαιώνιος αγών έλαβε οριστικόν τέρμα», ότι «ηνωμένοι οι δύο λαοί θα αποτελέσουν ασφαλές στήριγμα της βαλκανικής και ευρωπαϊκής ειρήνης, εν ουδεμιά περιπτώσει δυνάμενοι να ευρεθούν εις αντιμαχόμενα στρατόπεδα».
Η ελληνοτουρκική προσέγγισις είχεν ως άμεσον συνέπειαν, αι δύο χώραι, κατόπιν συνεννοήσεως, να χαράσσουν κοινήν πολιτικήν εις όλα τα αφορώντα τα δύο κράτη διεθνή ζητήματα. Επί πλέον, εκάστη των δύο χωρών προσέφερε τας φιλικάς της υπηρεσίας εις την άλλην, όπως, επί παραδείγματι, η Τουρκία εμεσολάβησε δια τον διακανονισμόν των ελληνοβουλγαρικών διαφορών, ενώ η Ελλάς επρωτοστάτησεν εις την κίνησιν δια την είσοδον εις την ΚΤΕ της Τουρκίας, η οποία επραγματοποιήθη το 1932.
Η ανταλλαγή των κυρώσεων των συμφωνιών της Άγκυρας έγινε την μεσημβρίαν της 5ης Οκτωβρίου 1931 και επ’ ευκαιρία της αφίξεως εις Αθήνας του Ισμέτ Πασά και του Ρουσδή Βέη, εις ανταπόδοσιν της επισκέψεως των Βενιζέλου και Μιχαλακοπούλου εις Άγκυραν. Ομιλών μετά την τελετήν, ο Βενιζέλος είπεν ότι «τα έγγραφα των κυρώσεων έχασαν ένα μέρος της σημασίας των, αφού τας κυρώσεις τας έχει ήδη δώσει η λαϊκή ψυχή». Πράγματι, ο λαός του Πειραιώς και των Αθηνών επεφύλαξεν ενθουσιώδη υποδοχήν εις τους Τούρκους ηγέτας.
Δυο φράσεις, από τας προπόσεις που αντήλλαξαν, κατά το δοθέν προς τιμήν των Τούρκων επίσημον γεύμα, οι Βενιζέλος και Ισμέτ, εχαρακτήριζον την έκτασιν της πραγματοποιηθείσης προόδου εις την διπλωματικήν τοποθέτησιν των δύο χωρών. «Δικαιούμεθα», είπεν ο Βενιζέλος, «να πιστεύωμεν, χωρίς ψευδή μετριοφροσύνην, ότι αν το παράδειγμά μας ακολουθήσουν και άλλοι λαοί, τους οποίους έχει χωρίσει το παρελθόν, η ανθρωπότης θα ίδη ταχέως πολύ καλύτερας ημέρας». Ο υπαινιγμός του Βενιζέλου δια την ανάγκην της γαλλογερμανικής προσεγγίσεως ήτο σαφής. Εξ άλλου, ο Ισμέτ ετόνισεν: «Εάν ο πόλεμος επρόκειτο να επαναρχίση, δύναμαι ακόμη να σας βεβαιώσω και τούτο, ότι θα υπάρξουν δύο κράτη εν πάση περιπτώσει αποφασισμένα να μείνουν ουδέτερα: Η Ελλάς και η Τουρκία».
Η εγκάρδιος συνεννόησις, την οποίαν είχε προτείνει ο Βενιζέλος δια των επιστολών του προς τους Ισμέτ και Ρουσδή, καθίστατο πραγματικότης η οποία προεβάλλετο ως παράδειγμα και εις τας Μεγάλας Δυνάμεις. Το δε περιεχόμενον της συνεννοήσεως ταύτης καθωρίζετο από την απόφασιν των δυο χωρών όπως εξασφαλίσουν την ουδετερότητα, αρνούμεναι να μετάσχουν του ενός ή του άλλου
εκ των συνασπισμών που υπήρχον ή επρόκειτο να δημιουργηθούν. Η Τουρκία επέτυχε την ουδετερότητα αυτήν και την εξησφάλισε μέχρι τέλους. Η Ελλάς όχι.

Γρ. Δαφνή, Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων 1923-1940, ό.π., σσ. 70-71

Ε. Η ΕΝΤΑΞΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

1. Η ενσωμάτωση των προσφύγων

Ποιες υπήρξαν οι αντικειμενικές δυσχέρειες στην αποκατάσταση των προσφύγων και ποιος ο ρόλος της Ε.Α.Π. στην ολοκλήρωση του έργου αυτού;

• ΔΥΣΧΕΡΕΙΕΣ : 1. η δεινή (άσχημη) οικονομική κατάσταση,
2. οι πολιτικές περιστάσεις κατά τις δεκαετίες 1920 – 1930 (βλ. σελ. 52),
3. η ελλιπής κρατική οργάνωση,
4. κυρίως, ο τεράστιος αριθμός των προσφύγων
= ΤΙΤΑΝΙΟ το έργο αποκατάστασης

• Συμβολή ΕΑΠ (1924 – 1928) αίτια – συνθήκες:
1. Υπήρξε υπό διεθνή έλεγχο και αποστασιοποιημένη από την ταραγμένη πολιτική ελληνική ζωή = μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα στο έργο της.
2. Το ελληνικό κράτος της παραχώρησε τα υλικά μέσα και το ανθρώπινο δυναμικό = εργαζομένους.
5. Ακόμα και στην περίπτωση που κάποια πράγματα γίνονταν βιαστικά, εμπειρικά ή πρόχειρα ή εξυπηρετούσε απλώς άμεσες ανάγκες και πολιτικές σκοπιμότητες, αυτό δεν μειώνει τη σπουδαιότητα του συνολικού έργου που επιτεύχθηκε.

Ποιες διαφορές υπήρχαν μεταξύ των προσφύγων και πώς επηρέασαν τις διαδικασίες αποκατάστασης και αφομοίωσής τους; Τα παράπονα των προσφύγων(2).
• Οι πρόσφυγες δεν αποτελούσαν ενιαίο σύνολο = διαφορές κοινωνικής προέλευσης, πολιτιστικής παράδοσης, διαλέκτου ακόμα και γλώσσας ( περίπου 100.000 τουρκόφωνοι).
• Όσοι εύποροι κατάφεραν να φέρουν στην Ελλάδα μεγάλο μέρος της περιουσίας τους, σχεδόν αμέσως ενσωματώθηκαν στο νέο τόπο εγκατάστασης και αναμείχθηκαν με τους γηγενείς.
• Παράπονα προσφύγων για την αντιμετώπιση του κράτους αλλά και των γηγενών κατοίκων.
• Κατηγορούσαν το ελληνικό κράτος ότι:
α) παραβιάστηκαν βασικά τους δικαιώματα με την υπογραφή της Σύμβασης ανταλλαγής της Λοζάνης και του ελληνοτουρκικού Συμφώνου του 1930,
β) αποζημιώθηκαν μόνο κατά ένα μέρος για την περιουσία που εγκατέλειψαν στην πατρίδα τους,
γ) η ανταλλάξιμη περιουσία δεν περιήλθε ποτέ σε αυτούς
• Πράγματι, οι εκτάσεις περιήλθαν στους ντόπιους, παρά την ύπαρξη νόμων (ήδη πριν το 1922) που απαγόρευαν τη μεταβίβαση της ακίνητης μουσουλμανική περιουσία; Αίτια:
α) η έλλειψη κτηματολογίου (= δεν είχε γίνει από το κράτος καταγραφή των ακινήτων και των ιδιοκτητών τους).
β) η ανυπαρξία, σε πολλές, περιπτώσεις, τίτλων ιδιοκτησίας (συμβολαίων)
γ) η δυσκολία στην οριοθέτηση και στην περίφραξη
δ) το ίδιο το κράτος κάποιες φορές παραχώρησε ανταλλάξιμη περιουσία σε γηγενείς ακτήμονες (γεωργούς) ή σε ευαγή (φιλανθρωπικά) ιδρύματα.

Ποιες αλληλοκατηγορίες εκφράζονταν μεταξύ προσφύγων και γηγενών;
• Διαφορά νοοτροπίας (τρόπου σκέψης) και ιδιοσυγκρασίας (τρόπου αντίδρασης) μεταξύ προσφύγων και γηγενών.
• Οι γηγενείς αναφέρονταν:
1. στο ήθος των προσφύγων (κυρίως των αστών),
2. στη ροπή τους για διασκέδαση,
3. στην κοσμοπολίτικη συμπεριφορά αυτών και των γυναικών τους
• Οι πρόσφυγες :
1. αναφέρονταν στο χαμηλό μορφωτικό και πολιτισμικό επίπεδο των γηγενών
2. πρόβαλλαν την ελληνικότητά τους, την οποία οι ντόπιοι συχνά αμφισβητούσαν.

TΟΜΕΙΣ ΔΙΑΣΤΑΣΗΣ (ΔΙΑΦΟΡΩΝ) ΓΗΓΕΝΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ:
Στην οικονομική ζωή: Ανταγωνισμός α) στην αγορά εργασίας β) στην ιδιοκτησία γης και γ) σε άλλες επιχειρηματικές δραστηριότητες.

Στην πολιτική ζωή (2):
• Οι πρόσφυγες απέκτησαν εξαρχής την ελληνική ιθαγένεια (νομικές σχέσεις με το κράτος) και πολιτικά δικαιώματα (δικαίωμα ψήφου).
• Εντάχθηκαν στο κόμμα του Βενιζέλους ως ψηφοφόροι, πολιτευτές (=υποψήφιοι), βουλευτές και υπουργοί.
• Οι αντιβενιζελικοί και ο αντιβενιζελικός τύπος καλλιεργούσαν το μίσος εναντίον τους.
• + σελίδα 161-162 = ψήφος στις εκλογές 1932-1933.

Στην κοινωνική ζωή:
• Πρόσφυγες συνοικισμών = απομονωμένοι, χωρίς συχνές επαφές με τους ντόπιους και προτιμούσαν να συνάπτουν γάμους μεταξύ τους
• Πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν μέσα σε πόλεις και χωριά = ευκαιρίες επικοινωνίας με τους ντόπιους λόγω: κοινού χώρου εργασίας, σχολείου, εκκλησίας, γειτονιάς. Σιγά – σιγά άρχισαν να συνάπτονται μικτοί γάμοι (πρόσφυγες – ντόπιοι), που με την πάροδο του χρόνου γίνονταν όλο και περισσότεροι.
• Η αντίθεση μεταξύ ντόπιων και προσφύγων σπάνια πήρε τη μορφή ανοιχτής σύγκρουσης. Ο όρος «πρόσφυγας» είχε υποτιμητική σημασία στην κοινή συνείδηση για πολλά χρόνια. Η διαχωριστική γραμμή μεταξύ προσφύγων και γηγενών έπαψε να υπάρχει μετά τη δεκαετία του 1940.

2. Οι επιπτώσεις από την άφιξη των προσφύγων

Εισαγωγή
• Σύγκριση Μικρασιατικής καταστροφής με την πτώση της Κωνσταντινούπολης το 1453.
• Μικρασιατική καταστροφή = Αφετηρία της νέας Ελλάδας.
• Προσφυγικό ζήτημα = οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό και πολιτιστικό ζήτημα μεγάλης σπουδαιότητας, με επιπτώσεις σε όλους τους τομείς της ζωής του νεοελληνικού έθνους.

Α. Εξωτερική πολιτική
• Καλές ελληνοτουρκικές σχέσεις για τρεις τουλάχιστον δεκαετίες, λόγω έλλειψης πηγής προστριβών.

Β. Πληθυσμός / εθνολογική σύσταση
Συνέπειες-επιπτώσεις στον πληθυσμό
• Αύξηση συνολικού πληθυσμού κατά 20%, από το 1920 έως το 1928.
• Αύξηση του βαθμού αστικοποίησης (βλ. και σελίδα 52).
• Ο πληθυσμός της ευρύτερης περιοχής της πρωτεύουσας διπλασιάστηκε.
• Το πολεοδομικό συγκρότημα (οι πόλεις) της Αθήνας και του Πειραιά όπως το ξέρουμε σήμερα διαμορφώθηκε από τη δημιουργία των τα τότε προσφυγικών συνοικισμών.
• Εκτός από την Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη και τον Πειραιά, υπήρξαν και άλλα αστικά κέντρα που διογκώθηκαν εξαιτίας της εγκατάστασης προσφύγων σε αυτά.

Επιπτώσεις στην εθνολογική σύσταση του ελληνικού πληθυσμού
• 1920 = 20% μη Έλληνες ορθοδόξους, 1928 = 6% μη Έλληνες ορθοδόξους.
• Αύξηση ελληνικού πληθυσμού σε: Δυτική Θράκη, Ήπειρο,
• Εξελληνίστηκαν πλήρως: η Κρήτη, η Λέσβος και η Λήμνος.
• Μακεδονία: 1920 = 48% μη Έλληνες ορθόδοξοι, 1928 = 12% μη Έλληνες ορθόδοξοι. Η ενίσχυση του ελληνικού χαρακτήρα της Μακεδονίας είχε μεγάλη σημασία για τη διατήρηση της εδαφικής ακεραιότητας της χώρας.
• Αραιοκατοικημένες περιοχές της Βόρειας Ελλάδας αποικίστηκαν από πρόσφυγες = κατοχυρώθηκαν οι νέες αυτές περιοχές και ενσωματώθηκαν στον εθνικό κορμό.

Γ. Οικονομία
Συνέπειες – επιπτώσεις στον αγροτικό τομέα
• Αναδιαρθρώθηκαν (άλλαξαν) οι καλλιέργειες και η αγροτική παραγωγή πολλαπλασιάστηκε.
• Σε μια δεκαετία (1922-1931) οι καλλιεργούμενες εκτάσεις αυξήθηκαν περίπου κατά 50%, η γεωργική παραγωγή διπλασιάστηκε και εξασφαλίστηκε επάρκεια σε σιτηρά.
• Οι πρόσφυγες εφάρμοσαν την αμειψισπορά* και την πολυκαλλιέργεια και στήριξαν το θεσμό της μικρής γεωργικής ιδιοκτησίας.
• Κατασκευή από το κράτος μεγάλων εγγειοβελτιωτικών έργων (αποξηράνσεις, αρδευτικά δίκτυα), κυρίως στη Μακεδονία, και έτσι αυξήθηκαν οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις.
• Εισήχθησαν νέες καλλιέργειες ή επεκτάθηκαν οι παλιές (καπνός, βαμβάκι, σταφίδα).
• Η κτηνοτροφία και η πτηνοτροφία βελτιώθηκαν ποσοτικά και ποιοτικά.
• Η δενδροκομία, η σηροτροφία και η αλιεία αναπτύχθηκαν από εξειδικευμένους πρόσφυγες.

Συνέπειες – επιπτώσεις στο βιομηχανικό τομέα
• Αναζωογόνηση της βιομηχανίας με νέο, ειδικευμένο και φθηνό εργατικό δυναμικό, με τη διεύρυνση της καταναλωτικής βάσης (αύξηση του πληθυσμού = αύξηση των καταναλωτών = μεγαλύτερη ζήτηση προϊόντων = ανάγκη μεγαλύτερης παραγωγής) και με τη δράση ανθρώπων με επιχειρηματικές ικανότητες.
• 1922-1932 = διπλασιασμός ελληνικών βιομηχανικών μονάδων. Η πρόοδος όμως δεν ήταν σημαντική λόγω της διατήρησης των παραδοσιακών δομών λειτουργίας ( = του τρόπου δηλαδή οργάνωσης και διακίνησης της παραγωγής, των μηχανημάτων κ.τ.λ.).
• Συμμετοχή κεφαλαιούχων ή εργατών προσφύγων: Μεγαλύτερη στην κλωστοϋφαντουργία, την ταπητουργία (χαλιά) τη μεταξουργία, την αλευροβιομηχανία και την παραγωγή οικοδομικών υλικών.
• Υπεροχή αστών προσφύγων από γηγενείς σε επιχειρηματικό πνεύμα, εκπαίδευση, κατάρτιση (εξειδίκευση) και προοδευτικές αντιλήψεις.
• Οι πρόσφυγες οργάνωσαν πιο εύκολα δικές τους επιχειρήσεις ή στελέχωσαν άλλες, λόγω του κοσμοπολίτικου χαρακτήρα της ζωής τους, της γνώσης ξένων γλωσσών, των επαφών που είχαν ήδη αναπτύξει με την Ευρώπη και της (επαγγελματικής) πείρας που διέθεταν

Ένταξη της γυναίκας στον ενεργό (παραγωγικό) πληθυσμό: Το 1930 οι γυναίκες αποτελούσαν την πλειονότητα των εργατών στην κλωστοϋφαντουργία, την καπνοβιομηχανία και τη βιομηχανία ετοίμων ενδυμάτων.

Δ. Πολιτισμός
• Οι πρόσφυγες μετέφεραν από την πατρίδα τους την πολιτιστική παράδοση πολλών αιώνων.
• Μουσική: Επίδραση στον τρόπο έκφρασης των λαϊκών στρωμάτων και αναδείχθηκε σε λαϊκή μουσική της πόλης (ρεμπέτικα). Πρόσφυγες οργανοπαίχτες και τραγουδιστές κυριάρχησαν στη λαϊκή μουσική σκηνή μέχρι το 1940.
• Πνευματικός χώρος: Και εδώ έγινε αισθητή η παρουσία των προσφύγων,
Λογοτέχνες: Γ. Σεφέρης, Η. Βενέζης, Κ. Πολίτης, Γ. Θεοτοκάς, Σ. Δούκας, Φ. Κόντογλου και ο μουσικός Μ. Καλομοίρης. Διέπρεψαν στα γράμματα και στις τέχνες, πλούτισαν τη νέα ελληνική γλώσσα και συνέβαλαν στην εξέλιξή της.
• Γενικότερα, σημαντική υπήρξε η προσφορά των προσφύγων στη διαμόρφωση της σημερινής ελληνικής ταυτότητας.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΟΛΛΑΠΛΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ
• Ο πληθυσμός της Ελλάδας αυξήθηκε από το 1920 έως το 1928 περίπου:

α. κατά 25% β. κατά 20% γ. κατά 18% δ. κατά 21%

• Το 1928 το ποσοστό των μη Ελλήνων Ορθοδόξων στην Ελλάδα ήταν :

α. 5% β. 4% γ. 3% δ. 6%

• Σε μια δεκαετία (1922-1932) οι καλλιεργούμενες εκτάσεις αυξήθηκαν περίπου:

α. κατά 48% β. κατά 50% γ. κατά 49% δ. κατά 30%

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΣΩΣΤΟΥ-ΛΑΘΟΥΣ
1. Οι πρόσφυγες αποτελούσαν ενιαίο σύνολο.
2. Ο όρος πρόσφυγας είχε στην κοινή συνείδηση για πολλά χρόνια υποτιμητική σημασία.
3. Πολλοί θεώρησαν το 1922 αφετηρία μιας νέας Ελλάδας.
4. Η ενίσχυση του ελληνικού χαρακτήρα της Μακεδονίας είχε μεγάλη σημασία για τη διατήρηση της εδαφικής ακεραιότητας της χώρας.
5. Σημαντική ήταν η προσφορά των προσφύγων στη διαμόρφωση της σημερινής ελληνικής ταυτότητας.
6. Με την ανταλλαγή πληθυσμών εντάθηκαν οι προστριβές μεταξύ Ελλάδας – Τουρκίας.

ΑΝΑΛΥΣΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΠΗΓΗΣ – ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΟΣ

ΠΗΓΗ 1η

Οι πρόσφυγες είναι, κατά πλειοψηφία, αρχικά «βενιζελικοί»

Οι πρόσφυγες, προς έκδηλη δυσαρέσκεια των πιο συντηρητικών στοιχείων του αυτόχθονος πληθυσμού, ήταν πολυπληθείς και συμπαγώς εγκαταστημένοι, ώστε να δρουν ως ρυθμιστές της πολιτικής ζωής στη διάρκεια του μεσοπολέμου. Μερικοί από τους μη προνομιούχους ήταν επηρεασμένοι ιδεολογικά από τα επαναστατικά δόγματα του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ελλάδας (ΚΚΕ), το οποίο είχε ιδρυθεί πρόσφατα (το 1918) και ορισμένοι από τους ηγέτες του κατάγονταν από την Ανατολία. Παρά τις μεγάλες στερήσεις όμως η απήχηση του κομμουνισμού θα παρεμποδιζόταν σημαντικά από την εμμονή της Κομιντέρν (μεταξύ 1924 και 1935) το ελληνικό κόμμα να υποστηρίζει την ιδέα ενός αυτόνομου Μακεδονικού κράτους, η δημιουργία του οποίου θα είχε ως επακόλουθο την απόσπαση μιας μεγάλης περιοχής της Βόρειας Ελλάδας. Από τους νεοεγκατεστημένους πρόσφυγες των οποίων η ζωή είχε ήδη αναστατωθεί μια φορά, λίγοι ήταν διατεθειμένοι να ξαναζήσουν αυτή την εμπειρία.
Στην συντριπτική τους πλειοψηφία οι πρόσφυγες παρέμειναν πιστοί στον Ελευθέριο Βενιζέλο, το χαρισματικό οραματιστή μιας Μεγάλης Ελλάδας και επίδοξο ελευθερωτή τους. Το αλυτρωτικό του όραμα είχε τώρα καταρρεύσει, αλλά αυτό ερμηνευόταν απόλυτα με την προδοσία της εσωτερικής αντίδρασης και τις μηχανορραφίες εξωτερικών δυνάμεων. Αυτή η αφοσίωση επιβίωσε και μετά την προσέγγιση Βενιζέλου και Κεμάλ Ατατούρκ το 1930, η οποία επιτεύχθηκε μόνο με ουσιώδεις ελληνικές παραχωρήσεις στο ζήτημα των αποζημιώσεων για την τεράστια ακίνητη περιουσία που άφησαν πίσω τους οι πρόσφυγες, φεύγοντας από την Τουρκία. Οι πρόσφυγες ψήφισαν σε μεγάλο ποσοστό υπέρ της κατάργησης της μοναρχίας στο δημοψήφισμα του 1924, το οποίο έφερε αποτέλεσμα 70% (758.472 έναντι 325.322 ψήφων) υπέρ της δημοκρατίας.

R. Clogg, Συνοπτική Ιστορία της Ελλάδας 1770-1990, Αθήνα 1995, σς 111-112

Αφού μελετήσετε την παραπάνω πηγή και με τη βοήθεια των ιστορικών σας γνώσεων να παρουσιάσετε την πολιτική τοποθέτηση των προσφύγων τις δεκαετίες 1920, 1930 και να αναφέρετε τους παράγοντες που συνέβαλαν στη διαμόρφωση των πολιτικών πεποιθήσεων των προσφύγων.

ΠΗΓΗ 2η

Σχέσεις προσφύγων και ντόπιων

Με όσα αναφέρθηκαν πιο πάνω θέλησα να δείξω ότι η ελληνική κοινωνία βρέθηκε μπροστά σε ζητήματα δυσεπίλυτα, σε ζητήματα που, ενώ δεν ανατρέπουν δομές, ενώ υποτάσσονται στο κοινωνικό status quo, δημιουργούν ωστόσο παρενέργειες στην καθημερινή ζωή των γηγενών, πολύ περισσότερες από αυτές που δημιουργούν οι άλλες μέθοδοι της στεγαστικής πολιτικής.
Επιτάξεις και συγκατοίκηση, όταν θεωρούνται στο επίπεδο της καθημερινότητας, όπου οι σχέσεις των ανθρώπων μεταλλάσσονται σε σχέσεις φόβων, καχυποψίας, προκαταλήψεων και επιρροής στερεοτύπων, αντεγκλίσεων και εντάσεων, φαίνεται ότι δεν τεκμηριώνουν αυτές τις στάσεις κοινωνικής ευαισθησίας και σύμπνοιας που θέλουμε να πιστεύουμε ότι υπήρξαν και ότι οδήγησαν στην αμοιβαία αφομοίωση των δύο κοινωνικών μορφωμάτων, προσφύγων και ντόπιων. Όταν όμως θεωρούνται στο επίπεδο μιας γενικεύουσας προοπτικής του ευρύτερου φαινομένου, αποδεικνύουν περίτρανα την ύπαρξη μιας κοινωνίας με ανεκτικότητα, αντοχή και βαθύ αίσθημα κοινωνικής αλληλεγγύης, μιας κοινωνίας που στάθηκε εντέλει ικανή να αφομοιώσει 1,5 σχεδόν εκατομμύριο πληθυσμού, πραγματοποιώντας ένα τεράστιο έργο αποκατάστασης και παραχωρώντας, ως ένα βαθμό, ακόμα και τα σχολεία της, ακόμα και τα ενδότερα της οικογενειακής της ζωής.
Μένει να διερευνηθεί αν η διαφορά της κοινωνικής συμπεριφοράς στα δύο αυτά επίπεδα ανάλυσης εντάσσεται μέσα στο πλαίσιο του φυσιολογικού και του αναμενόμενου, ή μήπως υποδηλώνει ίδιες της κοινωνίας μας εσωτερικές αντιφάσεις.

Βίκα Δ. Γκιζελή, «Επίταξις ακινήτων κατοικουμένων ή οπωσδήποτε χρησιμοποιουμένων», στο συλλογικό τόμο, Ο ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα, ό.π., σσ. 84-85

Αφού μελετήσετε τις παραπάνω πηγές και με βάση την αφήγηση του σχολικού σας βιβλίου να παρουσιάσετε τις σχέσεις των προσφύγων με τους ντόπιους και τα αίτια των σχέσεων αυτών.

ΠΗΓΗ 3η

Πνευματική κίνηση και λογοτεχνία

Οι Έλληνες, παράλληλα προς την προσπάθεια για την προσαρμογή τους στη νέα πραγματικότητα, δεν αμέλησαν να στραφούν και προς άλλα πνευματικότερα έργα πολιτισμού, όπως ήταν η ίδρυση -εκτός από την Ακαδημία, όπως είπαμε παραπάνω- και δεύτερου πανεπιστημίου στη Θεσσαλονίκη (1926), η ανέγερση πολλών και συγχρονισμένων σχολείων και γυμναστηρίων, η αναβίωση του αρχαίου πνεύματος στις γιορτές των Δελφών, στις παραστάσεις αρχαίων θεατρικών έργων και η άνθιση μιας νέας αξιόλογης λογοτεχνίας.
Μέσα στην περίοδο αυτή που εξετάσαμε ανήκουν οι πεζογράφοι Στράτης Μυριβήλης, που γίνεται γνωστός κυρίως με το αντιπολεμικό μυθιστόρημα «Η ζωή εν τάφω», ο Φώτης Κόντογλου, με την τάση του προς το πρωτογονικό, το παράξενο και την περιπετειώδη ζωή των ναυτικών, οι ποιητές Άγγελος Σικελιανός, ο εμπνευσμένος από την αρχαία τραγωδία και από τη δελφική ιδέα, ο πολύμορφος και βαθύς στοχαστής, ποιητής και πεζογράφος Νίκος Καζαντζάκης, ο ποιητής Κώστας Καρυωτάκης με την έντονη ως τον σαρκασμό απαισιοδοξία του και την απογοήτευσή του από τις ανθρώπινες σχέσεις και την υπαλληλική του ζωή, ο Κώστας Ουράνης με τη διάχυτη μέσα στο έργο του νοσταλγία και μελαγχολία, ο Κώστας Βάρναλης με την πλούσια εσωτερική του ορμή και το ενδιαφέρον του για τους φτωχούς και βασανισμένους και ο Κωνσταντίνος Καβάφης, με τον λιτό και υποβλητικό του στίχο, με την τάση του για την καλοδουλεμένη αρχαιόπρεπη έκφραση, με την ιδιότυπη γλώσσα, με την ευαισθησία του στην αναπαράσταση της αλεξανδρινής εποχής, ο ποιητής που τον μελετούν τα τελευταία χρόνια με ζωηρότερο ολοένα ενδιαφέρον. Εδώ είναι ανάγκη να μνημονευθούν και δυο κριτικοί, ο Γιάννης Αποστολάκης και ο Φώτος Πολίτης, οι οποίοι με τα αυστηρά, έστω και υπερβολικά κάποτε κριτήριά τους, συντελούν στην ανύψωση της λογοτεχνικής παραγωγής. Γενικά οι νέοι λογοτέχνες, γηγενείς ή πρόσφυγες, παρουσιάζονται με περισσότερο έντονα τα ατομικά τους χαρακτηριστικά και προοιωνίζουν ευοίωνες τις πιθανότητες για εξέλιξη στο μέλλον.
Μελετώντας όλα τα γεγονότα της εποχής αυτής και την εξέλιξή τους διαπιστώνουμε ότι για πρώτη φορά στην ελληνική ιστορία παρατηρείται η συνεργασία του συμπαγούς αυτού ελληνισμού, που από εξωτερικά κυρίως προσκόμματα εμποδίζεται στη διαρκή τάση του προς τη διασπορά και βαίνει τώρα πια προς την οριστική του διαμόρφωση. Η ανάμειξη των γηγενών και των προσφύγων είχε και θα έχει βαθύτερες αμοιβαίες επιδράσεις στη σκέψη και στη δράση, τις οποίες διαισθάνεται και διαβλέπει κανείς ιδίως στην ορμητική φορά, με την οποία προχωρεί προς τα εμπρός ο ενωμένος λαός.
Ένα μέρος της ανοδικής αυτής πορείας, που παρατηρείται μέσα στο ελληνικό κράτος, συμπίπτει με τα χρονικά όρια της διακυβερνήσεως της χώρας από τον Ελευθέριο Βενιζέλο (1928-1932).

Απ. Βακαλόπουλος, Νέα Ελληνική Ιστορία, ό.π., σσ. 388-389

Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και το παραπάνω παράθεμα να αναφερθείτε στους Μικρασιάτες λογοτέχνες και στην προσφορά τους.