Η Καθημερινή 29.04.2006
Παγκοσμιοποίηση χωρίς κατανόηση του κόσμου
The Guardian
Μόλις διάβασα το βιβλίο της Ρουθ Μπένεντικτ, «Το χρυσάνθεμο και το ξίφος». Δημοσιευμένο το 1947, αναλύει τον χαρακτήρα της ιαπωνικής κουλτούρας. Σχεδόν 60 χρόνια μετά, παραμένει ένα θεμελιώδες έργο. Καταφέρνει να υπερβεί τον καιρό και την εποχή που γράφτηκε, και παρότι έχει αναπόφευκτα «γεράσει» από ορισμένες απόψεις, διατηρεί τη διεισδυτικότητα και τη σύνδεσή του με τη βαθύτερη ουσία των πραγμάτων. Αν θέλει κανείς να κατανοήσει την Ιαπωνία, το βιβλίο της Μπένεντικτ είναι μια πολύ καλή αρχή. Και πιστεύω ότι έχει ενδιαφέρον να δούμε τόσο το κίνητρο όσο και το στόχο αυτού του έργου.
Τον Ιούνιο του 1944, καθώς η αμερικανική επίθεση εναντίον της Ιαπωνίας άρχιζε να αποδίδει καρπούς, ανατέθηκε από το υπουργείο Αμυνας των ΗΠΑ στη Ρουθ Μπένεντικτ, πολιτιστική ανθρωπολόγο, να εργαστεί σε ένα πρόγραμμα που στόχο είχε την κατανόηση της Ιαπωνίας, για να αντιμετωπισθούν τα προβλήματα που θα δημιουργούσε η προβλεπόμενη ήττα, κατοχή και διοίκηση της χώρας. Αποτέλεσμα ήταν το βιβλίο αυτό, από το οποίο απουσιάζει παντελώς η κριτική στάση και η αίσθηση ανωτερότητας: αντιμετωπίζει την ιαπωνική κουλτούρα ως ισότιμη απ’ όλες τις απόψεις με εκείνη των ΗΠΑ. Μ’ άλλα λόγια, η προσέγγιση δεν θα μπορούσε να είναι πιο διαφορετική από τη σημερινή αμερικανική στάση απέναντι στο Ιράκ και την αλαζονική, περιφρονητική συμπεριφορά των ΗΠΑ απέναντι στον υπόλοιπο κόσμο.
Αυτό φέρνει στην επιφάνεια ένα βαθύτερο ερώτημα: μήπως ο κόσμος έκτοτε γύρισε προς τα πίσω; Μήπως η συνέπεια της παγκοσμιοποίησης ήταν να προωθήσει μια λιγότερο σεβαστική και ανεκτική στάση στη Δύση, και σίγουρα στις ΗΠΑ, απέναντι σε άλλες κουλτούρες, θρησκείες και κοινωνίες; Η απάντηση είναι μάλλον θετική, κάτι που αντιφάσκει στην ευρύτατα διαδεδομένη άποψη ότι η παγκοσμιοποίηση έχει κάνει τον κόσμο μικρότερο και έχει διευκολύνει την αλληλοκατανόηση. Γιατί όμως συνέβη αυτό;
Νέα δυτική υπεροψία
Βεβαίως, μπορεί κανείς δικαίως να υποστηρίξει ότι η ευρωπαϊκή αποικιοκρατία ενσωμάτωνε μια θεμελιακή μισαλλοδοξία, την πίστη ότι ο ρόλος των ευρωπαϊκών εθνών ήταν να μεταφέρουν «πολιτισμένες» αξίες στους ιθαγενείς, όποιοι κι αν ήταν αυτοί. Δεν επιδίωξε, βέβαια, να κάνει τις χώρες τους σαν τις δικές μας. Ο «διαφωτισμός» τους ήταν απόλυτα εξαρτημένος από τη φυσική παρουσία μας εκεί. Σε καμιά περίπτωση, λόγου χάρη, δεν θεωρήθηκαν κατάλληλοι για δημοκρατία, εκτός κι αν υπήρχε φυλετική συγγένεια με την πλειονότητα των εποίκων, όπως στην Αυστραλία και στον Καναδά. Απεναντίας, η βασική πεποίθηση σε σχέση με την παγκοσμιοποίηση είναι ότι όλος ο κόσμος βαδίζει προς την ίδια κατεύθυνση, προς τον ίδιο προορισμό: γίνεται, και πρέπει να γίνει, όλο και πιο όμοιος με τη Δύση. Εκεί όπου άλλοτε η δημοκρατία δεν ήταν κατάλληλη για κανέναν άλλον, τώρα απαιτείται απ’ όλους να την υιοθετήσουν όπως όπως.
Με λίγα λόγια, η παγκοσμιοποίηση έφερε μαζί της ένα νέο είδος δυτικής υπεροψίας, που είναι παρούσα στην Ευρώπη σε πιο καλοήθη μορφή και εκδηλώνεται στις ΗΠΑ με τον πολεμοχαρή τρόπο που ταιριάζει σε μια υπερδύναμη: οι δυτικές αξίες και διευθετήσεις πρέπει να ισχύουν σε όλο τον κόσμο, διότι έχουν οικουμενική αξία. Στην καρδιά της παγκοσμιοποίησης βρίσκεται ένα νέο είδος μισαλλοδοξίας της Δύσης απέναντι σε άλλες κουλτούρες, παραδόσεις και αξίες, λιγότερο βάναυσης απ’ όσο την εποχή της αποικιοκρατίας αλλά πιο περιεκτικής και ολοκληρωτικής. Η ιδέα ότι κάθε κουλτούρα διαθέτει τη δική της ιδιαίτερη σοφία και μοναδικότητα, τα δικά της χαρακτηριστικά που γεννήθηκαν από τον μακρόχρονο αγώνα της να τα βγάλει πέρα με τη φύση και τις αντιξοότητες, έχει πνιγεί κάτω από τις κραυγές ότι ο κόσμος τώρα είναι ένας, ότι το δυτικό πρότυπο -η νεοφιλελεύθερη αγορά, η δημοκρατία και τα υπόλοιπα- είναι το υπόδειγμα για όλους.
Η νέα αυτή στάση στηρίζεται σε πολλούς παράγοντες. Η ανάδυση μιας ολοένα και πιο παγκοσμιοποιημένης αγοράς έχει δημιουργήσει την πεποίθηση ότι είμαστε όλοι καταναλωτές τώρα, ότι όλοι μοιάζουμε μεταξύ μας, με τα χάμπουργκερ, τα κινητά και τα τζιν μας. Σ’ αυτό το είδος απλουστευτικής σκέψης, η απόσταση ανάμεσα στις αγοραστικές συνήθειες και τα πολιτιστικά ή πολιτικά ήθη φαίνεται σχεδόν μηδενική: τα δεύτερα πηγάζουν από τις πρώτες. Και ούτε περιορίζεται αυτός ο τρόπος σκέψης στον επιχειρηματικό κόσμο, παρότι αυτός παραμένει η βάση του. Εχει περάσει πλέον στον τρόπο που σκέφτεται ο πολύς κόσμος, με την ισχύ μιας διεθνούς γλώσσας, γιατί η κατανάλωση έχει γίνει η μαζική ιδεολογία των δυτικών κοινωνιών. Το γεγονός ότι η τηλεόραση και ο τουρισμός έχουν κάνει προσιτό ολόκληρο τον κόσμο έχει δημιουργήσει την ψευδαίσθηση ότι αποκτούμε πλέον βαθύτερη γνώση άλλων τόπων, ενώ ούτε καν αγγίζουμε την επιφάνειά τους. Για τη μεγάλη πλειονότητα, η γνώση της Ταϊλάνδης ή της Σρι Λάνκα που αποκτάται από τον τουρισμό δεν ξεπερνά πολύ τη γνώση μερικών παραλιών.
Υπάρχει επιπλέον το φαινόμενο του «ανθρώπου του Νταβός», η δημιουργία μια παγκόσμιας ελίτ, με δυτική κυρίως σύνθεση, η οποία νομίζει ότι γνωρίζει τα πάντα γιατί περιγράφει τον εαυτό της ως διεθνή και συναναστρέφεται κατά καιρούς με επιλεγμένους εκπροσώπους άλλων χωρών. Ούτε πρέπει να υποτιμήσουμε το ρόλο των μέσων ενημέρωσης – των αρθρογράφων που εκφράζουν γνώμη για τα πάντα κι ας είναι η γνώση τους για τον κόσμο αυστηρά περιορισμένη μέσα στα δυτικά σύνορα. Λίγες μέρες σ’ ένα συνέδριο στην Αίγυπτο, την Ινδία ή τη Μαλαισία τους κάνει ειδικούς. Κι έτσι «κατασκευάζεται» σε μεγάλο βαθμό η δυτική κοινή γνώμη.
Το αποτέλεσμα όλων αυτών είναι μια έλλειψη γνώσης και σεβασμού για τη διαφορά. Η παγκοσμιοποίηση έχει εξαλείψει την απόσταση, όχι μόνο φυσικά αλλά και πνευματικά. Δημιουργεί την ψευδαίσθηση της εξοικείωσης όταν, στην πραγματικότητα, η διανοητική απόσταση ελάχιστα έχει αλλάξει. Εχει συμπτύξει τον κόσμο χωρίς να γεννήσει τον απαραίτητο σεβασμό, την αναγνώριση και την ανοχή που πρέπει να συνοδεύουν αυτό το πλησίασμα. Η ίδια η παγκοσμιοποίηση αποτελεί υπόδειγμα αυτού του προβλήματος. Τα εμπορεύματα και το κεφάλαιο μπορούν να κινούνται γρηγορότερα από ποτέ άλλοτε, αλλά η κίνηση του εργατικού δυναμικού ελάχιστα έχει αλλάξει. Τα τζιν είναι πανομοιότυπα, αλλά οι μετανάστες είναι η προσωποποίηση της διαφοράς. Παντού στον κόσμο, η μετανάστευση αποτελεί ακανθώδες πολιτικό πρόβλημα. Στη σύγχρονη εποχή της παγκοσμιοποίησης όλα είναι ελεύθερα να κινούνται εκτός από τους ανθρώπους.
Επειτα από τρεις δεκαετίες καλπάζουσας παγκοσμιοποίησης, ο κόσμος πλέει σε επικίνδυνα και αχαρτογράφητα νερά. Η παγκοσμιοποίηση έχει δημιουργήσει μια ψευδαίσθηση εξοικείωσης, ενώ η μισαλλοδοξία παραμένει ισχυρότερη παρά ποτέ, γιατί ο δυτικός κόσμος προσδοκά τώρα να γίνουν όλοι οι άλλοι όμοιοι με μας. Και όταν προφανώς δεν είναι όμοιοι, όπως συμβαίνει με τον ισλαμικό κόσμο, τότε μια μαχητική δυσανεξία αναδύεται στην επιφάνεια. Ζούμε σε ένα κόσμο όπου έχουμε πλησιάσει μεταξύ μας όσο ποτέ άλλοτε, και ταυτόχρονα η ανοχή μας στο διαφορετικό έχει μειωθεί αντί να αυξηθεί. Η δυτική προϋπόθεση της παγκοσμιοποίησης είναι να συμμορφωθούν όλοι οι άλλοι με τα δικά μας πρότυπα. Και αυτός ο παράδοξος συνδυασμός πλησιάσματος και μισαλλοδοξίας δεν μπορεί παρά να έχει κακοήθεις συνέπειες.
